2008-2018 йилларда Бухоро ва Навоий вилоятларида ер опламини баолаш ва уларнинг ўзгаришларини талил илиш
Автор: Заитов Ш.Ш.
Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium
Рубрика: Основной раздел
Статья в выпуске: 3-2 (94), 2022 года.
Бесплатный доступ
Мақолада ернинг ўсимлик қопламини ўрганиш учун сунъий йўлдош маълумотларидан фойдаланиш имкониятлари кўрсатилган. Масофадан зондлаш бир томондан катта худудлардан ишни ташкиллаштириш ва унинг жараёнини осонлаштиришга қаратилган бўлса,, иккинчи томондан эса олиш деярли мумкин бўлмаган ма’лумотларни олишга имкон берувчи кучли восита хисобланади. Ер қопламининг ўзгаришини аниқлаш учун тасодифий ўрмон усули ишлатилган.
Короткий адрес: https://sciup.org/140291456
IDR: 140291456
Текст научной статьи 2008-2018 йилларда Бухоро ва Навоий вилоятларида ер опламини баолаш ва уларнинг ўзгаришларини талил илиш
Кириш. Ер қопламини ўрганишдаги энг муҳим хусусиятлардан бири ландшафт ва унинг тузулиши булиб, унинг физик ҳолати ва биохилма хиллиги ландшафтнинг урганишдаги қисмини белгилайди. Пракасам тарифи буйича ердан фойдаланишда инсон эҳтиёжлари ер қопламининг ўзгаришига тасир килади (Пракасам, 2010). Вақт ўтиши билан Ердан фойдаланиш ва Ер қопламидаги (LULC) ўзгаришларни аниқлаш учун унинг номи ер копламини аниқлаш деб номланади (Андерсон, 1977). LULC даги ўзгаришлар бутун дунёда, айниқса ривожланаётган мамлакатларда уларнинг қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришига ва табий ландшафтларни пайдо булишига боғлиқлигида кўриш мумкин.
Хозирги кунда аҳоли ушбу ўзгаришлар ишлаб чиқаришни самарали режалаштириш ва бошқариш учун такомиллаштирилган ва янгиланган LULC маълумотлар тўпламига (Wардлоw ва бошқ., 2007) катта эхтиёж сезмокда. Бу ердан самарали фойдаланишда ҳам фермерлар учун, ҳам сиёсатчилар учун (Лианг ва бошқ., 2013) мониторингни осонлаштиради. LULC маълумотларидан тахлил килишда гидрологик моделлаштириш тадқиқотлари учун кенг қўлланилган маълумотлар фойдаланилган. Чунки, сувни бошқаришда хам LULC таърифи чукур эътироф этилган (Счиллинг ва бошқ., 2008). Сувнинг ҳисоби гидрологик моделлаштириш учун муҳим қўлланма бўлиб, уни тўғри баҳолашда ва LULC ни аниқ хариталашда мухим ахамият касб этади (Даппен ва бошқ., 2008; Молден, 1997). Бундан ташқари, ландшафтларни урганиўда экин (айниқса суғориладиган) майдонлари, уларнинг турлари ва жойлашуви ҳақида маълумотларни олишда, шунингдек уларнинг сувга булган талаблари хакидаги маълумотларни урганшда жуда муҳим хисобланади (Зҳенг ва Баетс, 1999).
Бундан ташқари, тўпланган гидрологик моделларнинг параметрлари фазовий маълумотлар учун куллаш фнкцияси йўқлиги сабабли сув ҳавзаси ичидаги ўзгарувчанликни аниқ тушунтира олмайди. Бу муаммони математик ва бошка самовий тасвирлар ёрдамида аникланадиган моделлар ёрдамида ҳал қилиш мумкин. Бундай ҳолда, LULC ўзгаришининг таъсири умумий
ўзгаришни, шунингдек унинг фазовий тақсимотини ифодалайди (Кимаро ва бошқ., 2005).
Методология. Random Forest - тасодифий ўрмон (rf) услуби бир канча қарорлар чикаришда дарахт шохларига ухшаб яратилади. Ҳар бир кузатиш натижаси ҳар бир дарахт шохи – карорига кирувчи параметр булиб киритилади. Якуний натижа сифатида ҳар бир кузатиш учун энг тез-тез учрайдиган натижадан фойдаланилади. Янги кузатув барча дарахтларга киритилади ва ҳар бир таснифлаш модели учун энг кўп овоз олади. Ушбу мисолда биз танланган Ландсат тасвири учун LULC харитасини яратишнинг асосий босқичларини ва ушбу тасвирдаги мавжуд нукталар ва йигилган маълумотларни қисқача баён қиламиз. Дастлаб, урганилаётган худудга ташриф буюриб, унинг жойлашуви, ландшафти ва ер комламаси хакида ГПС маълумотлари олинди. Кейин юклаб олинган космик тасвирлардан LULC харитаси rf методикаси буйича яратилди.
Натижа. Натижалар шуни курсатадики, 2008 йилдан 2018 йилгача бўлган даврда антропоген ва бошқа омиллар таъсирида ердан фойдаланишнинг деградатсияси содир бўлганлигини кўриш мумкин. Яратилган ер коплами турлари ёки кискача айтганда классларнинг бошқа классларга ўзгаришлари кузатилди. Бу жараённи хариталашда ERDAS IMAGINE программаси ва унинг пакетларига мурожат килинди. Ҳар бир класс тури харитада ўзгаришлардан келиб чикиб маълум бир ранг билан белгиланади.


1 расм. Бухоро вилояти ердан 2 расм. Навоий вилояти ердан фойдаланиш харитаси 2018
фойдаланиш харитаси 2018
Ушбу булимда ўзгаришлар сон бўйича статистик маълумотларга асосланиб ҳисоблаб чиқилган. Натижада маълум бир класснинг қанча пиксели бошқа классларнинг пикселларига алмашганини куриш мумкин. Агар манба маълумотлари метрик координаталарда ишлаб чиқилган бўлса, фойдаланувчи статистик маълумотларни квадрат нуқталарда, гектарларда ёки квадрат километрларда олиши мумкин.

3 расм. Бухоро вилояти ер копламини йиллар давомида узгариши 2008 - 2018
2 жадвал. Бухоро вилоятида классларнинг бир классдан бошка классга утиш жадвали.
Наименование классы |
Сельскохозяйственное |
Лес |
Пастбищ |
Другие земли |
Городской |
Вода |
Всего |
Сельскохозяйственное |
210854.97 |
10562.4 |
87112.89 |
39466.44 |
141076.8 |
1742.85 |
5942589 |
Лес |
6973.38 |
8264.61 |
30568.5 |
4264.47 |
13727.7 |
462.78 |
777814.7 |
Пастбищ |
6913.08 |
18765.5 |
1009680.4 |
539601.84 |
9306.9 |
1618.38 |
19205225 |
Другие земли |
3766.23 |
39898.4 |
763661.79 |
861450.75 |
3548.97 |
3609.45 |
20293833 |
Городской |
61158.42 |
3403.08 |
8429.76 |
1801.17 |
76970.97 |
732.78 |
1846165 |
Вода |
942.84 |
1588.95 |
2250.63 |
2462.13 |
843.39 |
47841.48 |
629525.9 |
Всего |
290608.92 |
82483 |
1901704 |
1449046.8 |
245474.73 |
56007.72 |
48695152 |

4 расм. Навоий вилояти ер копламини йиллар давомида узгариши 2008 – 2018
2 жадвал. Навоий вилоятида классларнинг бир классдан бошка классга утиш жадвали.
Наименование классы |
Сельскохозяйственное |
Лес |
Пастбищ |
Другие земли |
Городской |
Вода |
Всего |
Сельскохозяйственное |
74880.45 |
55489.32 |
196590.51 |
26180.37 |
41541.21 |
3584.97 |
398266.83 |
Лес |
38979.18 |
267138.54 |
318868.74 |
39744.18 |
27199.35 |
339.75 |
692269.74 |
Пастбищ |
65964.87 |
580466.61 |
4091181.5 |
956857.14 |
18690.66 |
379.62 |
5713540.38 |
Другие земли |
15457.5 |
111469.5 |
3182530.3 |
606683.16 |
5343.84 |
1148.04 |
3922632.36 |
Городской |
42964.47 |
19769.58 |
10775.25 |
2704.86 |
67362.57 |
1412.37 |
144989.1 |
Вода |
819 |
13834.62 |
11565.99 |
52664.04 |
505.98 |
127347.3 |
206736.93 |
Всего |
239065.47 |
1048168.2 |
7811512.3 |
1684833.75 |
160643.61 |
134212.1 |
11078435.3 |
Хулоса. Хулоса килиб айтганда, ерни масофадан туриб зондлаш усуллари Бухоро ва Навоий вилоятларида ер юзасидаги ўзгаришларни аниқлашда самарали восита эканлигини куриш мумкни. Айникса тахлиллар тарихга мурожат килганда, яъни урганилаётган давр 2008-2018 йиллар оралигида булганини хисобга олсак. Пировардида ер юзаси 6 классга (кишлок хужалиги ерлари, урмонлар, яйловлар, бошқа ерлар, шаҳарлар, сув) булинган ва уларнинг йиллар давомида турли хил узгаришларга учрганини куриш мумкин.
Ландсат сунъий йулдош тасвирларини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатадики, белгиланган вақт оралиғида ер юзаси классларга антропоген таъсири сезиларли даражада ошганлигини ва бу тасирнинг айниқса яйлов майдонларида чорвачиликдан нотугри фойдаланганлик окибатида куп кузатилишини куриш мумкин.
Список литературы 2008-2018 йилларда Бухоро ва Навоий вилоятларида ер опламини баолаш ва уларнинг ўзгаришларини талил илиш
- ANDERSON, J.R., 1977, Land use and land cover changes - a framework for monitoring. Journal of Research of the U.S. Geological Survey, 5, pp. 143-153.
- DUVEILLER, G., DEFOURNY, P., DESCLÉE, B. and MAYAUX, P., 2008, Deforestation in central Africa: estimates at regional, national and landscape levels by advanced processing of systematically-distributed Landsat extracts. Remote Sensing of Environment, 112, pp. 1969-1981.
- HAZEL, G.G., 2001, Object-level change detection in spectral imagery. IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing, 39, pp. 553-561.
- HESE, S. and SCHMULLIUS, C., 2004, Approaches to Kyoto afforestation, reforestation and deforestation mapping in Siberia using object oriented change detection methods. In Proceedings of Göttingen GIS and Remote Sensing Day's (GGRS 2004), 7-8 October 2004, Göttingen, Germany, 6 pp.
- LU, D., MAUSEL, P., BRONDIZIO, E. and MORAN, E., 2004, Change detection techniques.International Journal of Remote Sensing, 25, pp. 2365-2407.
- Sader, S.A., M. Bertrand, E.H. Wilson. 2003. Satellite change detection of forest harvest patterns on an Industrial forest landscape. Forest Science 49(3): 341-353.
- Sader, S.A. and J.C. Winne, 1992, RGB-NDVI colour composites for visualizing forest change dynamics, International Journal of Remote Sensing, 13:3055-3067.