Archaeological excavations in the Mahallas of the XIII-XIV centuries of the city of Mizdahkhan

Mizdakxan haqqında jazba derekler hám arxeologıyalıq izertlewler Xojeli qalasınıń 2500 jıllıq jasın anıqlawda tiykar boladı. X-XIV ásirlerde qala Xorezm elatınıń eń gúllengen elatlarınıń biri bolǵan onıń dańqı bul dáwirde shıǵıstaǵı musılman ellerine belgili boldı. Arab tarıyxshısı al-Makdisidiń maǵlıwmatı boyınsha Mizdakxan qalası on eki mıńnan aslam awıllardıń orayı bolıp, usı awıllarda xalıq jasap miynet etken. Házirgi Mizdakxan qalashasınıń orayı bolǵan jerde bir qansha tarıyxıy hám mádeniy estelikler bar olardan Gáwir qala, Yusup iyshan qoyımshılıǵı, Mazlumxan sulıw maxbarası, Shamun nabi qábiri, Erejep xalifa, Qırıq shopan ata esteligi, Jomart qassap tóbeshigi atı belgisiz mavzoleyler hám taǵı basqalar.

Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń 1985-jıldan baslap házirgi kúnge shekemgi arxeologıyalıq izertlewleriniń juwmaǵında qalanıń máhállelerine tiyisli kóplegen arxeologıyalıq orınlar ashıldı. Bunday máhálleler XIII- XIV ásirlerde Orta Aziyanıń kópshilik jerlerinde bunday etip turaqlı túrde izertlenbegen. Mizdakxan haqqında jazba derekler hám arxeologıyalıq izertlewler Xojeli qalasınıń 2500 jıllıq jasın anıqlawda tiykar boladı. X-XIV ásirlerde qala Xorezm elatınıń eń gúllengen elatlarınıń biri bolǵan onıń dańqı bul dáwirde shıǵıstaǵı musılman ellerine belgili boldı. Arab tarıyxshısı al-Makdisidiń maǵlıwmatı boyınsha Mizdakxan qalası on eki mıńnan aslam awıllardıń orayı bolıp, usı awıllarda xalıq jasap miynet etken. Házirgi Mizdakxan qalashasınıń orayı bolǵan jerde bir qansha tarıyxıy hám mádeniy estelikler bar olardan Gáwir qala, Yusup iyshan qoyımshılıǵı, Mazlumxan sulıw maxbarası, Shamun nabi qábiri, Erejep Xalifa, Qırıq shopan ata esteligi, Jomart qassap tóbeshigi atı belgisiz mavzoleyler hám taǵı basqalar.

Mizdakxan qalasınıń Altın Orda dáwirindegi máhállelerin úyreniw maqsetinde 1985-jılı Universitet tarıyxshıxshıları menen arxeologıyalıq qazıw jumısların baslaǵan. Dáslepki qazıw jumısları Mazlumxan sulıw menen Gáwir qalanıń arasında, yaǵnıy Góne Úrgenish penen Xojeli arasındaǵı tas joldıń túslik bóliminde baslanadı. Altın Orda dáwiriniń máhálleleriniń qaldıqları tas joldıń túslik tárepinde hám arqa bóliminde sozılıp jatır. Bul qalanıń bólimin Shaxari Antakiya dep ataǵan. Ol jerlerdegi qalanıń máhálleleriniń saqlanǵan bólimi 0,5-1,5 m biyiklikte jaylasqan. Ayırım jerleriniń biyikligi 2 metrge jetedi. Altın Orda dáwirindegi qalanıń maydanı 60-80 gektarday. Ol jerlerde qalanıń máhálleri, kósheleri hám basqada jaǵdayları jerdiń betinde kórinip turadı. 1985-jılı may ayında E. Bijanovtıń hám M.Turebekovtıń ilimiy basshılıǵında arxelogiyalıq qazıw jumısları baslandı 1986-1987-jılları ol máhálleni tolıq qazıp izertlendi. Onda qalanıń XIII-XIV ásirlerdegi máhálleleriniń birewin ashıw menen baslandı. Ol máhálleniń tórt tárepi derlik dúnyanıń tór tárepine tuwra keledi. Onıń shıǵıs tárepiniń uzınlıǵı 20,5 metr, arqası 45 metr, batısı 36 metr hám qublasınıń uzınlıǵı 46 metr. Máhálleniń iyelegen maydanı 1300 kv.m. Onıń shıǵıs tárepinde úlken qalanıń oraylıq kóshesi bar. Onıń eni 4-6 metr. Onıń qalǵan úsh tárepinende kósheler ótken. Olardıń eni 4 metrdey.

Máhálle arqa táreptegi, batısındaǵı hám túslik tárepidegi kósheler menen tutasadı. Shıǵıs táreptegi bas kóshege qaraǵan úylerdiń esigi joq . Túslik táreptegi kóshege máhálleniń altı úyiniń esigi qarǵan. Olardıń shıǵıs táreptegisi (№ 1) jeti ójireden hám úlken G tárizli úlken háwliden ibarat. Onıń iyelegen maydanı 270 kv.m. Úydiń esigi túslik tárepten. Onıń eni 1,15m. Esiktiń eni basqa óshirelerdiń esigine qarǵanda birqansha keńirek (20-25 sm). Dálizdiń uzınlıǵı 8,7 m. Onıń eni 4 m. Ol tolıǵı mene ashılǵan. Ol jerde dáslep qalıńlıǵı 3-5 sm bolǵan qatlam bar. Onıń pástki bólimi qalıńlıǵı 1 m bolǵan qum qatlamı bolǵan. Dálizdiń túslik bóliminde ot janǵan qatlam bar. Onda aǵashtıń kúygen bólekleri bar. Ol qatlamnan kúl reńli gúlal ıdıslarınıń sınıqları tabılǵan. Haywanlardıń súyekleri de ushrasadı. Qatlamnıń qalıńlıǵı 30-40 sm. Dálizdiń túslik shıǵıs báliminde onıń qalıńlıǵı 50 sm ge jetedi. Bul qatlamnıń astında qalıńlıǵı 30-50 sm bolǵan bos topıraq qatlamı bar. Onda kúldiń qatlamları ushrasadı. Bul qatlamnan gúlal ıdıslarınıń sınıqları kóplegen ushrasadı. Olar tiykarınan XIII-XIV ásirlerge tiyisli .

Ójireleriniń túslik-batıstaǵı múyeshten 2,1 m qashıqlıqta oshaq ashıldı. Onıń razmeri 1,3x1 m hám awzı shıǵısqa qaraǵan. Oshaqtıń biyikligi 34 sm. Oshaqtıń eni 22 x 40 sm. onıń tereńligi 50 sm. Onıń tómengi qatlamında kúl bar. Onıń aldınǵı awzınıń eni 20 sm. Oshaq ushın úlken gúzeniń sınıqları qollanılǵan. Oshaqtıń qasınan kúl reńli ıdıstıń sınıqları tabılǵan. Taǵıda basqa da ıdıslardıń bólekleri bar.

Bul qatlamnan soń qattı topraq qatlamı bar. Onnan páste 2 poldıń qáddi bar. Ójireniń arqa tárepinde eni 1 m esiktiń ornı bar. Ol esik arqalı arqa tárepte jaylasqan háwlige shıǵadı. Háwliniń túsliktegi diywalınıń uzınlıǵı 5 m, arqadaǵı diywalınıń uzınlıǵı 8,8 m hám shıǵıstaǵı diywalınıń uzınlıǵı 3,25 m.

Joqarǵı qatlamınıń astında qum aralasqan diywaldıń qaldıqları bar. Onıń qalıńlıǵı 30 sm. Arqa tárepte onıń qalıńlıǵı 5 sm azraq. Soń kúl reń topraq qatlamı bar. Gúlal ıdıslarınıń sınıqları kóplep ushrasadı. Ol qatlamnıń qalıńlıǵı 0,8 m. Onnan tómengi bólimde qalıńlıǵ 25 sm qatlam bar. Onda topraq qum bar. Onıń astındaǵı qatlamda iri hám mayda mallardıń súyekleri ushrasadı. Qatlamnan gúlal buyımlarınıń sınıqları hám Altın Orda dáwiriniń teńgeleri tabılǵan.

Olardıń birewi Jánibek, Xorezm 746-hidjra jılı (1345-1346 jılları) 1370-1371-jıllardaǵı anonim úsh tenge bar) .

Bul qatlamnan páste ójireniń polı bar. Haywannıń arqa bóliminde diametri 30 sm oshaq ashıldı Onıń diywallarınıń qalıńlıǵı 5-6 sm. Oshaqtıń awzı shıǵıs tárepke qaraǵan. Onıń ushın xumnıń awzı paydalanılǵan. Onıń sırtı topan sıbaw menen jaqsılap sıbalǵan. Oshaqtıń saqlanǵan biyikligi 10-15 sm. Onıń ishinde kúl saqlanǵan. Ójireniń polınan kóplegen XIII-XIV ásirlerge tiyisli gúlal ıdıslarınıń sınıqları tabılǵan. Olardan kúl reńdegi ernegi keshmde G tárizli etip islengen. Diametri 38 sm. Háwliniń shıǵıs tárepinde ooshag tabıldı. Onıń diametri 40 sm. Oǵan xumnıń awzı paydalanılǵan. Háwliniń diywalı paxsadan qurılǵan. Onıń qalıńlıǵı 40-50 sm. Ol 40 sm –1m shekem biyiklikte saqlanǵan. Onıń arqa táreptegi diywalı buzılǵan.

№ 1 ójire máhálleniń túslik-shıǵısındaǵı múyeshinde jaylasqan. Onıń uzınlıǵı 5,3 m (ShB) hám eni 4 m (AT). Ústińgi jerdiń betinen baslap 50-60 sm tereńlikke shekem qum qatlamı bar. Bul qatlamnan gúlal ıdıslarınıń sınıqları tabılmadı. Bul qatlamnıń astında diywaldıń qulaǵan qatlamı, onda qum hám kúldiń mayda qatlamları bar. Onnan hár qıylı razmerdegi súyektiń bólekleri hám gúlal ıdıslarınıń sınıqları tabılǵan. Ol qatlamnıń qalıńlıǵı 15-40 sm. Ol qatlamnan páste qalıńlıǵı 10-15 sm bolǵan topraq qatlamı bar. Onda kúl qatlamları, haywan súyekleri hám ıdıslardıń sınıqları ushrasadı. Bul qatlamnan páste pol ushrasadı. Onıń qáddi ójireniń oraylıq bóliminen diywallarǵa qaray áste kóteriledi. Pol sıbalmaǵan. Diywal mádeniy qatlamnıń ústine qurılǵan. Ol paxsadan qurılǵan. Onıń saqlanǵan biyikligi 1,3 m. Qalıńlıǵı 40-50 sm. Ol saban sıbaw menen sıbalǵan. Qalıńlıǵı 1-3 sm. Ójirede oshaq sıpa joq .

Ójireniń arqa tárepinde № 2 ójire ashıldı. Onıń eni, arqadan túslikke qaray 3,85 m. Uzınlıǵı shıǵıstan batısqa qaray 5,1 m. Ójireniń kiriw awzı batıs tárepte túslik-batıstaǵı múyeshtiń qasında jaylasqan. Onıń eni 85 sm. Ójireniń ústingi qatlamınan páste qalıńlıǵı 75 sm qum qatlamı bar. Onıń pásinde qalıńlıǵı 30-40sm bolǵan diywaldıń qulaǵan qatlamı belgili. Ol jerde samaldıń nátiyjesinde jıynalǵan topıraq bar. Onda gúlal ıdıslarınıń sınıqları, kúl, aǵashtıń shala janǵanları ushrasadı. Qatlamnıń qalıńlıǵı 10-15 sm. Páski polda sıbalǵan qatlam bar. Ójireniń shıǵıs hám arqa bóliminde Sıpa belgili. Shıǵıstaǵı Sıpanıń eni 2,5

m hám onıń arqa bólimindegi eni 1 m. Ol jaqsılap sıbalǵan. Topan sıbawdıń qalıńlıǵı 1-2 sm. Sıpanıń arqa bóliminde, ójireniń ishinde eni 35 sm oshaq ornalasqan. Onıń aldınǵı tárepi ashıq oshaq kán menen baylanısqan. Oshaqqa xumnıń joqarǵı 3.1 bólimi paydalanılǵan. Oshaqtıń eń keń jeri 45 sm hám awzı (ernegi) 28 sm. Tereńligi 40 sm. Awzınıń keńligi 20 sm. Oshaq jaqsılap sıbalǵan. Oshaqtan baslap Sıpanıń arqa bóliiminde eki morı qurılǵan. Diywaldıń shıǵısında razmeri 14x15 sm bolǵan morı bar. Sıpanıń ishindegi morınıń tesikleri «L» formasında gerbishler qoyılǵan. Oshaqqa otın jaǵıp ójireni jılıtqan. Bunday oshaq-kan Otrarda uyǵırlarda hám II dúnya júzlik urıstan soń Qaraqalpaqstandaǵı koreyslerde ushrasadı. Sıpanıń ústinde 0,9 m arqa-batıstaǵı ójireniń múyeshinen qashıqlıqta 2 yaruslı oshaq qurılǵan. Bunday oshaqlar Gardana-Xisarda hám Penjikentte ushrasadı. Ójirege kiriw bóliminde azǵantay jerde sıpa joq.

Ójireniń arqa-batıs múyeshinde pisken gerbishlerden órilgen tashnaw bar. Onıń qáddi poldıń qáddi menen derlik birdey. Onıń batıs shetine qaraǵanda 10 sm oyıraq etip órilgen. Onıń oraylıq bóliminde túbi tesilgen xumdı qoyǵan. Onıń beti tas yamasa gerbishler menen órilgen. Ol gúzeniń biyikligi 72 sm. Ol tórt qatar etip órilgen tas gerbishlerdiń ústine qoyılǵan. Ol yamanıń tereńligi 30 sm. Shuqırdıń túbi kómip topıraq penen toltırılǵan. Onnan bir ms tenge hám gúlal ıdıslarınıń sınıqları tabılǵan. Bunday tashnawlar Orta Aziyada erte orta ásirlerden XX ásirge sheke paydalanılǵan .

Pisken gerbishlerdiń razmeri 20-28 sm hám qalıńlıǵı 4-6 sm. Pisken gerbishler tóselgen ójireniń polı sıbalmaǵan. Ójireniń diywalı paxsadan salınǵan. Qalıńlıǵı 0,4-0,5 m. Diywal 1-1,4 m biyiklikte saqlanǵan. Esiktiń aldında túsliktegi diywalda, 6,5 sm túslik-batıstaǵı múyeshten hám poldan 70 sm biyiklikte tekshe bar. Onıń razmeri 30 x 30 sm hám tereńligi 20 sm. Ol tekshege ójireniń esiginiń qulpınıń giltin qoyıwda paydalanılǵan bolıwı múmkin.

№ 1 hám № 2 ójirelerdiń ortasında yarım sheńber tárizli etip ılay bastırılǵan esik bar. Onıń biyikligi 1,2 m. Eni 65 sm. Bul eki ójire semyanıń aǵzalarına tiyisli bolǵan.

№ 2 Ójireniń arqa tárepinde razmeri shıǵıstan batısqa qaraǵan tárepi 4,7 m hám qubladan arqaǵa qaraǵan tárepi 3,4 m. Onıń ústingi bóliminde qalıńlıǵı 50 sm qum qatlamı bar. Ol qatlamnıń pástinde diywaldıń qulaǵan bólimi saqlanǵan. Onda kúl qatlamı bar. Onda gúlal ıdıslarınıń sınıqları, maldıń súyekleri ushrasadı. Bul qatlamnıń astında pol gezlesedi. Ójireniń arqa-shıǵısındaǵı múyeshinde razmeri 90x80 sm hám tereńligi 46 sm ura bar. Onda hesh awqattıń qaldıǵı tabılmadı. Ójireniń túslik-batıstaǵı múyeshiniń 60-70 sm qashıqlıqta, túsliktegi diywalǵa taqap qurılǵan oshaq bar. Onı qurıwda xumshanıń joqarǵı bólimi paydalanılǵan. Onıń sırtı sıbalǵan. Oshaqtıń joqarǵı bólimi saqlanbaǵan. Onda ot jaǵılǵan. Awqat pisirgen. Oshaqtıń awzı 20 sm. Diametri 60 sm. Oshaq topan sıbaw menen sıbalǵan.

Ójireniń túslik hám shıǵıstaǵı diwalı 1,3 m biyiklikke shekem saqlaǵan.

Al qalǵan tárepleriniń diywalları 0,7 m biyiklikke shekem saqlanǵan. Ójireniń kirer esigi 0,9 m bolıp arqadaǵı diywalda. Ol 1 m arqa batıstaǵı múyeshten shıǵıta jaylasqan. Solay etip gey waqları oshaqqa awqat pisirgen. Qońsı ójirede oshaq-kan bar. Ol ójire tiykarǵı jasaw ójiresi bolǵan

Qazıw waqtında XIII-XIV ásirlerge tiyisli bir neshe keramikalıq fragmenleri tabılǵan. Bul keramikalıq materiallardıń kóbisi ılay ıdıstan ibarat. Olar ashıq kúl reńnen ibarat. Olardıń sırtında geometriyalıq hám ósimlik ornamentleri salınǵan. Sonday-aq uzın awızlı hám tar awızlı gúzeler tabılǵan. Shar formasında hám banka formasında gúzeler tabılǵan. Súyek zatlardan qoydıń súyeginen jasalǵan qızlar ushın súmekti aytıp ótsek boladı. Onıń uzınlıǵı 16 sm.

Solay etip Mizdakxan qalasınıń Altın Orda kvartalınıń jumıslarınıń juwmaǵı qısqasha sáwlelengen. Qalanıń keyingi arxeologıyalıq izertlewleri materiallıq mádeniyat tarıyxshıxı boyınsha taza maǵlıwmatlar beredi.

Xojeli qalası Qaraqalpaqstan Respublikası territoriyasında eki yarım mıń jılǵa shamalas uaqıt dawamında orın alǵan tarıyx waqıyalardıń janlı guwası retinde biziń xalqımız ushın qádirli qala. Áyyemgi, orta ásirler hám sońǵı dáwirlerdi óz ishine qamtıytuǵın qalanıń izertleniw tarıyxshıxı joqarıda kórgenimizdey birneshshe basqıshtan turadı. Sonıń menen birge qalanıń qáliplesip rawajlanıw jolları, onıń hár bir arxitekturalıq esteligi haqqında jergilikli xalıq arasında saqlanıp kelgen kóplegen ráwiyat hám ápsanalar bar ekenligin aytıwımız kerek. Lekin, Xojeli qalasınıń áyyemgi dáwirinen búgingi kúnge shekemgi tarıyxshıxına baylanıslı dereklerdiń barlıǵı tolıǵı menen jıynalıp boldı dep aytıw qıyın. Sonıń menen birge Xojeli qalasınıń orta ásir jazba dereklerinen málim bolǵan onıń aymaǵında jaylasqan on eki mıń qorǵan háwliler haqqında ele ilimiy maǵlıwmatlar joq. Bul aldınǵı uaqıtlarda izertlewdi talap etetuǵın áhmiyetli máselelerdiń birine jatadı. Góne Xojeli dáwirindegi estelikler ele izertlenilmegen.

Xojeli qalasın ashıq aspan astındaǵı qorıq muzeyǵa aylanıdrıw boyınsha qabıl etilgen húkimetlik qarar Qaraqalpaqstan Respublikası estelikleri boyınsha qabıl etilgen birinshi hújjet bolıp esaplanadı. Ayrım uaqıtları úlkemiz estelikleri, sonıń ishinde Mizdakxan-Xojeli, YUNESKO esabında bar dep júrgiziledi. Shınında Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha birde estelik YUNESKO esabında joq. Lekin, keyingi uaqıtları Qaraqalpaqstan Respublikasınıń áyyemgi esteliklerin konservasiyalaw máselesi YUNESKO kóleminde kóterilip atırǵanın aytıp ótiwimiz kerek. Bunday jumıslar Xojeliniń orta ásir arxitekturalıq esteliklerinde de jaqın arada bolıp qalıwı múkin.