Бухоро вилояти сув ресурсларидан фойдаланиш имкониятлари (шимолий коллектор мисолида)

г.ф.доктори профессор

Тошбеков Нурбек Аҳмадович

Экология-география кафедраси ўқитувчиси

Ғайбуллаева Махбуба Сайфулло қизи

География йўналиши 1-курс магистранти

Бухоро давлат университети

Аннотатция:  Ушбу мақолада Бухоро вилоятидаги ҳозирги кунда суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини назорат қилиш ва вилоятдаги шимолий коллектор зовур тармоғи ўрганилган ва таҳлил этилган. Шунингдек шимолий зовур суви қуйиладиган Қорақир ташлама кўли бўйича ҳам фикр мулоҳазалар юритилган.

Калит сўзлар: Суғориладиган ерлар, зовур, сув ресурслари, зовур, ерларнинг мелиоратив ҳолатитабиий дренаж, сувнинг минераллашганлиги.

THE POSSIBILITIES OF USING THE WATER RESOURCES OFTHE BUKHARA REGION(EXAMPLE OF THE NORTHERN COLLECTOR)

Жаҳонда бугунги кунда ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, шўрланиш ва ботқоқланишни олдини олиш, сув объектлари гидрологик режимининг инсон хўжалик фаолияти таъсирида кескин ўзгаришларини, арид минтақаларда суғориладиган ер майдонлари сув миқдорини белгилаш, сув танқислиги шароитида экинларни суғоришда илмий асосланган суғориш талабларини қўллаш, қўшимча сув манбаси сифатида минерализацияси кам булган коллектор-зовур сувларидан фойдаланиш, ерларни суғоришда замонавий технологияларни жорий этишнинг илмий асосларини ишлаб чикишда илмий-амалий тадкикотлар олиб бориш мухим ахамият касб этади.

Республикамиз мустақилликка эришгач барча соҳаларда жумладан, сув танқислиги шароитида мавжуд сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, суғориладиган ерларнинг мелоратив ҳолатини яхшилаш, тупроқ унумдорлигини ошириш, қўшимча сув манбаларини шакллантириш бўйича кенг қамровли тадбирлар амалга оширилмоқда ва сезиларли ижобий натижаларга эришилмокда.

Бу борада Бухоро вилоятида ҳам самарали ишлар амалга оширилмоқда. Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 23 февралдаги “Бухоро вилоятида қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланишнинг самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари туFрисида”ги 92-сонли карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу макола хам муайян даражада хизмат килади

1-расм. Шимолий коллектор сувларидан фойдаланиш

^ора-Кир кули. 1960-1970 йилларда Шимолий коллектор сувининг

Бухоро вилоятининг шимолий ғарбидаги чўл зонасига чиқариб юборилиши натижасида ^ора-кир ташлама кули пайдо булган. ^ора-кир ташлама кули координаталари 40° 24' шимолий кенглик ва 63° 14' ғарбий узунликда, денгиз сатхидан баландлиги 181 м ни ташкил цилади. Кора-цир кули худуди цисман цурицланадиган Давлат буюртмахонаси хисобланади. Кора-цир кули Бухоро вилояти Пешку туманида жойлашган. Кора-цир табиий кули (куллар системаси) Бухоро шахридан 140 км узоцликда жойлашган. Кора-цир кули табиий сувлиги саёз сувликлардан иборат. Асосан Шимолий туманлараро коллектор-зовур сувларидан туйинади. Маълумки, Шимолий туманлараро коллектор-зовури Бухоро вилоятининг Fиждувон, Шофиркон, Ромитан, Пешку туманларидаги экин майдонларида ҳосил буладиган қайтарма сувларни тўплаб, шу туманлар сарҳадларидан оқиб ўтади. Унинг умумий майдони 22.5 минг гектарни ташкил қилади. Шимолий туманлараро коллектор вилоятнинг Ғиждувон, Шофиркон, Ромитан, Пешку туманларидаги экин майдонларда ҳосил бўладиган қайтарма сувларни туплаб, Кора-цир кулини туйинтиради. Вилоятдаги ташлама куллар орасида эгаллаган майдонининг катталиги ва гидробионтлар сонининг кўрлиги билан Кора-цир кули алохида урин эгаллайди.

2-расм. Қора-қир кўлнинг географик жойлашуви

Кўлдан сув олинмайди. Сувнинг асосий қисми буғланиш ва филтирация хисобига камаяди. Кулга сув шимолий коллектор орцали 30-40 м3 /сек киради, лекин чициб кетадиган жойи йуц циш ва бахор ойларида коллектор сувининг кўпайиши натижасида кўлнинг майдони, майда кўлмакларнинг ҳосил бўлиш ҳисобига 26,5–27,2 минг гектарга етади. Ёз ойларининг юқори ҳароратли кунларида буғланиш ва филтирация юқори даражага чикади, ундан таш^ари кулга кирадиган сув 5-10 м3 /сек гача камайиши хисобига майдон анча кискаради. 10-12 минг гектарга камаяди. Кул саёз максимал чукурлиги (Катта ^ора-кир) 5-7 метр, уртача чукурлиги 2.0-2.5 метр, минимал 0.7-1.8 метр. ^ора-кир ташлама кулида илмий тадқиқот ишлари олиб борилди. Кўлнинг сув таҳлиллари Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитасига карашли илмий лабораториясида Ю.Ю.Лурье ва Н.С.Строганов услублари бўйича таҳлил қилинди. Сувнинг физик хусусиятларини ўрганишда сувнинг тиниқлиги, ранги, ҳароратига эътибор қаратилди. Сув тиниқ, тиниқлик мавсумий характерга эга. Энг юкори курсатгич 2,8 - 3,0 метр январь февраль ойида кузатилди. Йил давомида хаво хароратининг уртача курсатгичи 22 0C, сув хароратининг курсатгичи 15,2 0С ни ташкил килди (4.2.5-расм.).

3-расм. Қора-қир кўлида сув ва ҳаво ҳароратини ўртача кўрсаткичи

Кейинги йилларда ^ора-кир кулининг суви киш ойларида музлаши кузатилмоқда. 2015 йил декабр ойининг 17 кунидан бошлаб қирғоқлари музлай бошлади. Аммо, пелагиал зона чукурлиги 5-7 метр булган жойларда тулкин катталиги сабабли музлаш кузатилмайди. ^ора-кир кули сувининг кимёвий таркибини аниқлашда мавсимий намуналар йиғилди. Қорақир ва Шимолий зовур сувларининг гидрокимёвий таркибини ўрганиш натижалари, сув таркибидаги минерал моддаларнинг ҳамда сувда эриган кислороднинг миқдори йил фаслларига боғлиқ эканлигини кўрсатмоқда. Қора-қир кўли суви таркибидаги муаллақ моддалар, Шимолий зовурга нисбатан кўплиги аниқланди. Кўлда сувнинг оқими бўлмаганлиги сабабли, баҳорда, ёзда ва кузда фитопланктонларнинг ҳамда зопланктонларнинг фаоллик билан ривожланганлиги сабабли муаллақ моддаларнинг кўрсаткичлари юқори. Кўлдаги қуруқ қолдиқларнинг миқдори ёз ва куз фаслларида кўплиги, Бухоро вилоятида ёз ҳамда куз фаслларида ҳаво ҳарорати юқори бўлганлиги сабабли сувнинг парланиши натижасида қуруқ қолдиқларнинг кўпайиши аниқланди. Қорақир кўли суви таркибидаги кислароднинг сарфланиш даражаси анча юқори. Бунинг сабаби кўлнинг эвтрофланишидир. Кўлнинг чуқурлиги 4-5 метр бўлган жойларда сувда эриган кисларод кўсаткичи анча паст 2,5-3,0 мг/л га тенг. Бунинг сабаби сув тубида органик қолдиқларнинг кўплиги ва церкуляциянинг озлиги ёки амалга ошмаслигидир. Сувнинг кислародга тўйиниши инвазия орқали амалга оширилади. Сув ҳароратининг ва органик моддаларнинг юқори бўлиши сувдаги эриган кисларод миқдорини камайишига олиб келади.

Шимолий магистрал зовурнинг ўрта оқими ҳудудида ўсадиган юксак ва айрим тубан сув ўтларнинг турлари аниқланди. Қора-қир кўли тарқоқ ва саёз кўллардан иборат. Бухоро шаҳридан эса 120 км шимолий ғарбда жойлашган, шарқдан ғарбгача Қизилқум чўллари билан туташ. Асосий сувни баҳорда олади. Сув олиш манбаси Шимолий зовур. Ёзда катта сув буғлатиш ҳисобидан 40-50% сув камаяди. Кўлнинг чуқурлиги 5,0 метргача бўлиб, ўртача 2,3-3,0 м. Кўлнинг атрофи қамиш билан ўралган.

Фойдаланилган адабиётлар

• 1.    Хайитов Ёзил Косимович, Тошбеков Нурбек Ахмадович, Jumaeva Tозагул Aъзамовна. The Formation of Water Collector-Resources Drainage Network of Zarafshan Oasisand the Questions of Recycling. TEST Engineering & Management, 27380 – 27385.

• 2.    Khayitov Yozil Qosimovich, Toshbekov Nurbek Ahmadovich, Zhumaeva Tozagul A’zamovna. Efficient use of water resources of the amu-bukhara canal. academik. An International multidisciplinary Research Journal 5, 30.

• 3.    Khayitov Yozil Qosimovich, Toshbekov Nurbek Ahmadovich, Zhumaeva Tozagul A’zamovna. Criteria and scales of the secondary use of collector drainage waters (on the example of the Bukhara oasis). Bulletin of the Karakalpak branch of the Academy of Sciences of the Republic.

• 4.    Khayitov Yozil Qosimovich, Toshbekov Nurbek Ahmadovich. On some hypotheses of return water. The Way of Science, 39

• 5.    Хайитов Ёзил Косимович, Нурбек Ахмадович Тошбеков, Хамдамова Диловар Нуруллаевна. Гидрологические основы использования дренажных сетей (по премире Бухарской области). Monografia pokonferencyjna science. Research, development 26, 2020-28.02

• 6.    Khayitov Yozil Qosimovich, Toshbekov Nurbek Ahmadovich, Zhumaeva Tozagul A’zamovna. Hydrological Assessment Of The Meliorative Condition Of Collector Drink Water In Bukhara Region. Nature and Science. MARSLAND PRESS 18 (4), 2020.99-101

"Экономика и социум" №6(97) 2022