Буриад гэсэрийн тууль дахь ертенцийн уyenслийн домог, тууний бэлгэдэл зуйн асуудал (космогонические мифы бурятской Гэсэриады и их символика)

В статье исследуются космологические и теогонические мифы бурятской Гэсэриады и их символический смысл.

S. Dufam

Cosmogonical Myths of Buryat Epos of Geser and their symbolics

In the present article cosmological Myphs of Buryat Geseriada and their symbolics.

Суулыйн уед монгол аман зохиол, туулье, бее морголийн уран зохиол, сонгодог утга зохио-лын доторхи бэлгэдэл зуйн асуудлыг судалсан судалгаандаа тушиглэн бэлгэдэл зуйн долоон ундеэн ай савыг тогтоосон билээ. Эдгээр нь онгоний бэлгэдэл, тооны бэлгэдэл, зуг чигийн бэлгэдэл, цагийн бэлгэдэл, хэлбэр дуре, дохно зангаань болон зууд зан Совингийн бэлгэдэл гэсэн долоон ай сав болно. Энэ удаа бид онгоний бэлгэдлийн уусвэр монгол домог зуй, туулыт хэр-хэн илэры байгааг авч узэхийг зорилоо.

Монголчуудын уламжлалт байгалийн шуглэг, гун ухааны ёсоор бол енгений бэлгэдлийн хамгийн анхдагч аерэгцэл нь гэгээ харанхуй, гэрэл суудрээс иш ундэстэй хар цагаан хоёр енге юм. Хар цагааны эсрэгцэл нь енгений олон дагнаасын дотор бух гэгээн баран енгийн унэмлэхуй хурц илэрхийлэл нь бегеед улмаар байгалийн, гун ухааны, ее суртахууны, шашны, арьстан угсаатны олон бэлгэдэл утгыг бурдуулэх эх загвар болно. бнгений энэхуу анхдагч эсрэгцэл бол енгений бэлгэдлийн «гулах цэг», «цагаан толгой» нь юм.

Сайн, муу уйлийн тухай, хар, цагаан енгений тухай бэлгэдэлт узэл нь угтаа байгалийн узэгдлийг амьдчилж, хуншуулсэн эртний домог зуйн сэтгэлгээтэй холбоотой. Мольхийн буриад зоны «Абай Гэсэр Богдо хаан» туульд ертенцийн тэргуун туурвигч-Эхэ ехэ бурхан (Эхэ сагаан бурхан) зэрлэг нугасны хонуундаа авчирсан хавтгай шавраар дервен бэх хелтэй Мэлхэй заяан дээр хавтгар газар бутээж, баруун гарын алгаар дарж жалга тохой, мерен горхи урсган, газар дээр нь элдэв ургац (ургамал) ургаж, тэрнийг идэж эдлэх ан шувуу заяагдаж, тэд нь ямагт хос хошоогоор ньах туя. Эхэ бурхан юунд ганцаардаа байнав гэж бодоод харюу олж ядцан. Унтаад сэрэхэд нь Их Четгер (Ехэ Шудхэр) Улгэн дэлхийг гараараа хавчаж, хадан хушуу ургуулавда-на. Менгер угуй болоход «наргуй харанхуй, сабгуй мэлгэр, одгуй уйтгартай, гэрэлгуй гэмтэй» байхад нь нарин гэрэл хэрэгтэй гэж нэр заяав, сарни толон хэрэгтэй гэж cap заяав. Алтан шар наран шарж, тэнгэр дэлхий хоёрыг гэзээруулж, ургамал амьтныг жаргуулав. Алман Сар (Алма Нара) гарч, тэнгэр, дэлхий хоёрыг туяаруулж аядуулав. Наран сарандаа хэлэв: «Би туяагаараа шарж, гэгээн цагаан едер байлгахав, сайн сайхан, цэвэр эриун юм гэгээн цагаан едер ямагт /хододоо/ болж байг» гэж. Саран Нарандаа херлулевх «...туяа багахан, тэнгэр газар хоёрыг гэрэлтуулж чадахагуй, муу муухай, хунээс нуух юмыг шенийн харанхуйд ямагт хийгдэж байг» гэх. Туунээс хойшод сайн сайхан хэргуудийг гэгээн едер хийдэг, муу муухай, нууц хэргуудийг шенийн харанхуйд хийдэг гэж амьтан зон хэлэлцдэг юм (I, х. 19-21).

Цагаан енге нь нарны гэрэл, гэгээн цагаан одрийн дохио телеелел болж дурслагдаад артний хумуусийн байгалийн шутлэг, узэл бодролоос аяндаа уусч гарсан болохыг, тэр нь хун зоноос ул нууцлах, ил тодорхой, цэвэр ариун, сайн сайхан уйлс хэргийн ёгтолмол болж, дохио утга нь гунэгийран даамжирсан болохыг олж харж болно. Ууний зэрэгцээ хар енге нь шенийн ха-ранхуйн дохио телеелел болж дурслэгдээд, тэр нь хуний нуднээс далдлах, эчнээ нууц, хар муухай хэргийн ёгтомол болж дохио угга нь бутэж бурэлдеэн байна.

Энэ домог чанагш ернехдее Эхэ Бурхан ерген дэлхийд бууж, дов дэрлэж хэвтэхэд нь Наран халуунаар шарахал, ногоон хувцсаа хуулж, цэцгэн давхацаа тайлав. Эхээс гарсан биеэрээ нар-лаж наадаж хэвтэхэд нь Наран талон завсараараа шагайж, эмийн сайханд эндуурч, эрийн санаа санаалж, хевуун санаа нь хучилж, эхийн алтан тоонот руу амьдруулах толоон (гэрлээ) оруулж, санаа амарч налайв. Эхэ Бурхан хел хунд болж, нэгэн басган мэндлэхэд сэцэн сэндэр зантай Манзан Гурмэ гэж нэрлэв. Эхэ сагаан Бурхан хэрэг зоригоо дуургэж, болдог дэрлэн унтах тлене Алман Саран эхийн мяраанд эндуурч, охины сайханд овтож, эхийн алтан тоонот руу толоон оруулж орхив. Эхэ сагаан Бурханы урд кормой нь ергегден, хойт хормой нь санжийж, эхнэ-рийн наг дуурэхэд охин ирж уйлав. Ногоон манцуйд манцуйлж, цэц-цэц элгэвчид ороож, Маяс Хара гэж нэрлэв. Маяс Хара басган хана руугаа харсан хар буруу санаатай, булан руугаа харсан буруу ховдог басган болов. «Манзан Гурмэ басган гэгээн цагаан едер олдсон юм, сайн зантай, сайхан аягтай. Маяс Хара басган шенийн хавхарт олдсон юм, муу зантай, муухай аягтай» гэж амьтан зон хэлэлцдэг (1, х.22-23).

Эл домгийн тегсгелеес чухамдаа байгалийн узэгдлийн амьдчилал, хуншуулэлээс нийгмийн ёс суртахууны унэлэмж хэрхэн уусвэрлэн гарсан болохыг харшуулан узуулж байна.

L Гэгээн цагаан едер - Нарны толон-Манзан Гурмэ-сайн зан, сайхан аяг.

• 2.    Шенийн хавхар - Сарны толон-Маяс Хара - муу зан, муухай аяг

«Гэгээ харанхуй» гэсэн байгалийн узэгдлийн амьдчилал нь хууний сэтгэцийн торелхийн шинж бол ох «зан», туунээс уусэлтэй явдал мер, биеэ авч явах байдал «аяг» болж уусвэрлэснийг арга билгийн хослол маягаар -егуулжээ- Домог зуйгээс уусэлтэй энэ тесееллийг энгийн ярианд «гэгээн цагаан едер, гэрэл шар нарнаар» гэхчлэн хэлэлцдэг билээ.

Буриад туульд ертенц туурвилын анхан туруун цагийг дурслэхдээ «бор цагаан хоёрын булаалдаагуй уед (ил гараагуй), хар цагаан хоёрын харшилдаагуй уед (уралдаагуй уед) зууний олон тэнгэр зерелдеегуй уед, зус онге хоёр ялгараагуй уед» (1, х.22; х.2, 53) гэхчлэн егуулдэг нь байгалийн гун ухааны ёсоор бол едер, шене, гэгээ харанхуй ялгараагуй, улмаар ёс суртахууны унэмж уусээгуй уе гэсэн уг билээ. Ертонцийн хар цагаан онге, сайн муу уйл ялгарснаас хойш «цагааныг минь цагаанд нь гаргатугай, харыг минь хард нь гаргатугай» (Атай Улаан тэн-гэри), «цагаан юмыг нь цагаалтугай, хар юмыг нь харлуултугай» (Хан Хурмууста), «хар юм харааж, цагаан юм цавирав, бор юм бургилж, хех юм хеерев» (2, х.62) гэхчлэнгийн уг хэллэг ууссэн байна* Домог зуйн энэхуу тулгуур ундэслэгээ монгол утга соёлын бусад салбарт нэвтрэн тугэжээ.

Тэнгэрийн тайл га тахилгын ёсонд эн тэргуунээ ажиглагдаж буй зуйл бол нэн тодорхой ял-гарсан онге, тоо, зуг чигийн бэлгэдэл болно* Баруун зугийн тэнгэр нэр голчлон хех, цагаан енготэй (Хех Менх тэнгэр, Хех Манхан тэнгэр, Ондген цагаан, Оёор цагаан, Оёдол цагаан, Бу-дарга цагаан, Шударга цагаан, Заяан цагаан, Беелуур цагаан, Цайр цагаан. Баян цагаан, Одон цагаан, Онгон цагаан тэнгэр гм.) байхад зуун зугийн тэнгэр нэр хар, цусан улан, бор, цоохор, борт, эрээн енге зустэй (Хаар балай, Балар хар, Униар хар, Цусан улаан, Бор цоохор, Шар цоохор, Хар цоохор, Берт хар, Беелуур хар, Хайр хар, Хан хар, Эрээн, Зуухэл хар, Гутаарнь хар тэнгэр гэх мэт) байдаг. Чухам иймээс енгеер бэлгэдэх энэ ёс заншил монгол шутлэг мергелд едгее хуртэл яруу тодорхой уламжилжээ. Хар дархад ястай, Тувааны Балжир удган хуучлахдаа: «Би юм хийхдээ онгодоо дандаа цагаанаар юмуу хех, ногооноор хийнэ. Энэ гурваас еер енге оруулдаггуй, Хун надад барьц барихдаа борт енготэй юм оруулбал, хегшин надад энэ чинь хэрэггуй, буцааж аваарай гэдэг» гэсэн бегеед хех, цагаан, ногоон гурван енгоний бэлгэдэл ут-гыг асуухад» ногоон енге бол бух дэлхийн (газрын) енге, хех енге бол бух л ус савдаг (усны) енге, цагаан гэдэг бол бух ертенц цагаан юмны хучээр байдаг, тийм болохоор тэр гурваас ер енго би хунд болон еертее арга хийхгуй* Хувцсыг хуртэл цайврыг емсехеес биш, ямар ч сайхан улаан, бор торго эдлэл бай, би хэрэглэхгуй (удган еврее цайвар ногоон тэрлэгтэй байв)» (Ховсгел аймгийн Баянзурх сумын нард Тувааны Балжир удганаас 1991 оны 10-р сарын 6-нд Бэлтэс голд намаржиж байхад бичиж авав). «Бух ертенц цагаан юмны хучээр байна» гэдэг бол угтаа монгол домог зуй, бее мергелийн сайн уйлийн эзэн, баруун зугийн тавин таван тэнгэрийг битуу дурдан хэлсэн хэрэг юм. Дархад удганы эл узэл нь насан туршид еертее болон гэр уд-мынхандаа заан сургасан, нэн чандлан баримталсан едер тутмын зан датхал нь болдог билээ, Энд «берт енгийг» бухнээс цээрлэн, эс таашааж байгаа нь дээр егуулсэн муу уйлийн эзэн зууний дечин дервен тэнгэрийн хар, цоохор, берт, эрээн енгийг бэлгэдэн дохиолж, даллан дуу-даж ируулэхийг цээрлэн хорьж байна гэсэн уг болж байна. Цагаан енге нь хунд хар буруугуй, ариун цагаан сэтгэлээс эхлээд тэр сайхан сэтгэлээр уйлдсэн бухий л уйлс бутээлийг, чанагшил-

Жамбалова С.Ц. Изобразительно-выразительные средства в структуре эпоса «Аламжи Мэргэн»

бал тэдгээрийг эрхшээн эзэмшигч, хегжоен бадруулагч тэнгэр эздийг тэмдэглэдэг олон давхар дохио утга буюу бэлгэдлийн цогцолбор ажээ. Т.Балжир удган ярихдаа: «Хар санаатай хуний ажил нь бутдэггуй, хун хэдий чинээн цагаан замаар явбал муу юманд яалаа гэж дийлдэх вэ. Тэ-мээн чинээ харыг тэвнийн чинээ цагаанаар дийлдэг, ерте-нцийн хорыг цагаан санаагаар л дийл-нэ» хэмээн итгэл тегелдер егуулдэг бегеед «хар идээ» болох архи, тамхийг ойр орчмынхондоо чанд цээрлуулж, уулнаас онгод тайх ерголийн мод авахдаа ч хожуулд нь «цагаан бес улдээн цагаалж, хун зонд бэлэг сэлт барихдаа цагаан идээ юмуу цагаан енгийн эд зуйлээр заавал цайл-гаж егдег хатуу заншилтай билээ.

«Абай Гэсэр хубуун» зэрэг буриад туульд барууны тавин таван тэнгэр, зууний дечин дорвен тэнгэрийн тэг дундахь уулзвар даран сууж жаргасан «адаЬатай баян гэгдэйэн, албачтай унэр удэйэн, удэрэй гурбан садхалтай, жэлэй гурбан жаргалтаЙ баруунайшье тэнгэридтэ ниилээгуй, зуунэйшье тэнгэридтэ мэдуулээгуй Сэгээн-Сэбдэг тэнгэри, Сэсэн-Ууган хатан, Сэсэг-Ногоон абхай» (2, х.41-42,) гэж гардаг. Хар цагааны, сайн муугийн дэнсэн дээр жарган суугч энэ тэнгэр нэр'енгений бэлгэдлийн хувьдаа хар ч биш, цагаан ч биш, «цэгээн» буюу «ногоон» байгаа нь, сайн ч биш, муу ч биш «цэвдэг» байгаа нь бух юмны «алтан дундаж», аливаа уйлийн тев гол* чийг телеелен бэлгэдсэн дохио утга юм санжээ.

Энэ бухнээс дугнэж узбэл, Гэсэрийн судлалын енеегийн уе шатны нэгэн чухал зорилт бол эх хэрэглэхуунийг сурвалжлан цуглуулж, хэвлэн нийтлуулэхийн зэрэгцээ Гэсэрийн туульсын уран сайхны ертенцод нэвтрэх замыг эрж хайх, тууний домог зуй - бэлгэдэлзуйн тогтолцоог нээн гаргах явдал мен богоод энэ нь монгол угсаатны тедийгуй Тев Азийн уран байхны сэтгэлгэ-эний евермоц онцлогийг судлах ууд хаалга болж огне.

Зуулт

• I.    Абай Гэсэр Богдо хаан / Бэшэжэ абаЬан, буридхэн суглуулЬан С.П. Баддаев, хэблэлдэ бэлдэжэ оролто угэ бэшэЬэн М.И. Тулохонов, Д.Д. Гомбоин. - Улаан-Удэ, 1995.

• 2.    Абай Гэсэр хубуун / Согсолон найруулагша Н. Балдано. - Улаан-Удэ: Буряад. ном. хэблэл, 1959.

СЦ. Жамбалова ассистент кафедры бурятской литературы Бурятского государственного университета, г. Улан-Удэ

Изобразительно-выразительные средства в структуре эпоса «Аламжи Мэргэн»

В статье анализируется богатый язык бурятского эпоса «Аламжи Мэргэн», дается детальный анализ ведущих звеньев поэтической системы - эпитетов, сравнений, гипербол.

Graphic and expressive means of this epos «Alamzhi Mergen»

A rich language of buryat epos «Alamzhi Mergen» is analysied here. The analyse in detail of leading links of poetic system - epithets, comparisons, hyperbols is given here.

Героический эпос “Аламжи Мэргэн” отличается самобытностью и богатством идейнохудожественного и эстетического содержания. Без учета его языка, средств и приемов художественного оформления нельзя достаточно глубоко и полно уяснить эстетические вкусы народа - создателя памятника, выяснить жанровое своеобразие и поэтику произведения. Совершенно очевидно, что героический эпос имеет свой особый метод поэтического отображения жизни, раскрытию которого в определенной степени способствует детальный анализ ведущих звеньев поэтической системы - эпитетов, сравнений, гипербол.

Одним из художественно-изобразительных средств, в котором с необычной наглядностью проявляются бесконечные возможности художественного обаяния фольклорных произведений, являются сравнения. В основе многих художественно-изобразительных средств лежит сопоставление различных явлений, событий, положений. Одним из художественно-изобразительных средств, в основе которого лежит сопоставление и без чего этот поэтический феномен прекращает свое существование, является сравнение. Если искусство является отражением действи-