Davolash magiyasiga aloqador poetik aytimlarning badiiy xususiyatlari

Xalqimiz orasida davolash magiyasiga ishonch asosida kelib chiqqan kinna, badik, avrov, ko`chiriq, burey-burey aytimlari o`zbek folklorshunosligida alohida mustaqil janrlar sifatida qayd etilgan. Bunga asos shuki, ular o`ziga xos ma’no-mazmunga, ijro xususiyatiga egaligidan tashqari badiiy-tasviriy, ifodaviy vositalar, usullarga ham egadir. Ularning badiiy matnlariga boshqa g`oyaviy-estetik vazifasi yuksak bo`lgan folklor janrlariga xos badiiylik talablari bilan yondashib bo`lmasa-da, ularga xos badiiy va estetik ta’sirchanlikdan ham ko`z yumib bo`lmaydi. To`g`ri, ularda murakkab o`xshatishlar-u ko`chimlar, turg`un ramzlar juda kam uchraydi. Ammo sifatlash, anafora, alliterastiya, tarse’ singari badiiy hodisalarsiz ularni tasavvur qilish qiyin.

Xalq tabobatiga aloqador aytimlarda u yoki bu sehr-jodu qudratiga ega deb tasavvur qilingan predmetlar, jonivorlar (qamchi, elak, o`tkir pichoq, non, suv, tuz, isiriq, kul, uloq singari va hokazolar) hamda barcha insu jinslarning hukmdori hisoblangan Sulaymon payg`ambar, aziz avliyolar, chiltonlar, kasb-hunar pirlari obrazi muhim o`rin tutadi. Ularga murojaat motivi yetakchilik qiladi. Bunda, asosan, xalq tabiblari so`z va uning sehrli qudratiga alohida murojaat etadilar, tayanadilar. Ayniqsa, yovuz ruhlarni quvishga qaratilgan murojaat ohanggi bo`rtib turadi. Kinna matnlarida “chiq”, badiklarda esa “ket”, ko`chiriqlarda “ko`ch” buyruq fe’lining, burey-bureylarda “burey-burey” so`zining juda ko`p takrorlanib kelishi ularning janriy badiiy shaklini va mazmunini belgilovchi muhim belgilardan biri sifatida ko`zga tashlanadi. Shunisi bilan ular o`ziga xos poetik shaklga egaligi ko`zga tashlanadi.

She’riy ko`rinishdagi tabobatga aloqador aytimlarda ayrim tasviriy-ta’siriy vositalarga ham duch kelish mumkin. Jumladan, ularda istioralar, sifatlashlar, alliterastiya va anaforalar ko`proq uchrashi kuzatiladi.

Chiqar bo`lsang, xonadonidan chiq, Diydayi ravshanidan chiq.

Ushbu misralardagi “diydayi ravshan” istiorasi “ko`z” so`zining o`rnida unga ma’nodosh (sinonim) so`z tarzida qo`llanib kelmoqda.

Ba’zi matnlarda ko`z so`zi o`rnida “shami chiroq” birikmasi qo`llanilgani kuzatiladi:

Shami chiroq ko`zidan ko`ch, Charxi falak burnidan ko`ch.

Bunday matnlarda “so`lqillagan yurak”, “bo`lqillagan bo`yrak”, “qari poya suyak”, “badbaxt kinna” singari sifatlashlar o`ziga xos badiiy aniqlovchilik vazifasida qo`llanib, matnning badiiy ta`sirchanligini oshirishga xizmat qilib keladi. Ularda chuqur poetik fikr mavjud. Xususan, “badbaxt” sifatlashi obrazli bo`lib, u yolg`iz kelsa-da, o`z sifatlanmishi belgisini faqat ta`kidlabgina qolmasdan, uni to`la xarakterlay ham oladi.

Xalq tabobatiga aloqador matnlardagi epitet (sifatlashlar) shunchaki oddiy sifatlashlardan iborat emas. Ular qadimgi e’tiqodiy qarashlar bilan bog`liq tushunchalarni ifodalovchi so`zlardan, obrazlardan iborat bo`ladi. Ular afsunlarning ta`sir kuchini oshirish bilan birga, kishilarning o`sha afsunga nisbatan ishonch-u ixlosini ham oshirishga xizmat qiladi.

Qoraqurt zahriga qarshi ushbu avrash matnida qoraqurtni sifatlovchi so`zlar alohida e’tiborni tortadi:

Qorni katta qoraqurt,

Ko`zi ola quraqurt,

Turqi sovuq qoraqurt.

Ko`rinyaptiki, matnda qoraqut “qorni katta”, “turqi sovuq”, “to`zi ola” kabi birikmalari orqali tasvirlanib, uning yomonligi bildirilmoqda.

She’riy aytimda qoraqurtning insonga o`lim olib keluvchi zahri tabu bilan ochiq-oshkora aytilmaganligi kuzatiladi. Matnda uning zahri “sho`rva” so`zi bilan ifodalangan:

Qoravoyning to`rvasi,

To`rvasida sho`rvasi,

Sho`rvasini to`ksa-chi,

Kishining to`kilar sho`rvasi,

Qurib qolar sho`rvasi, Daf-daf, kuf-suf.

E’tiborli jihati shundaki, bunday aytimlarda leksik ma’noga ega bo`lmagan so`zlar ham she’riy misralar ko`rinishida keltiriladi. Masalan:

Lto turko, lotto,

Boto turko botto,

Qoburundo bundo,

Mabirundo mundo, Sanavunkoy sando Tobonunot tanbo, Hadir-madir.

Bandir-tandir,

Bismillo-bisir,

Qoravoyim qisir,

Kuf-suf, kuf-suf,

Offor, kuf-suf, Baffo kuf-suf Yo ollo, yo ballash, tallash!

Xalq tabobatiga aloqador she’riy aytimlarda so`z va tovush takrorlari juda keng qo`llanadi. Ular bunday aytimlarda kasallik yetkazgan yovuz kuchga murojaatni kuchaytirish vazifasini bajaradi. Masalan:

Olti kulcha ozig`ing,

Olti oylik erga ko`ch!

Bu misralarda “olti” so`zining anafora bo`lib kelishi yoki, umuman baytda “o” harfidan hosil qilingan alliterastiya san’ati murojaatni kuchaytirib, ta`sirchanlikni oshirib kelmoqda. Umuman aytganda, bunday tovush takrorlari matnga o`ziga xos ta’kid va ritmik izchillik bag`ishlab turadi. Alliterastiya xalq tabobatiga aloqador aytimlarning tashkil topishidan tortib ularning ritmik o`ziga xosligini ta`minlashgacha qo`llanilgan.

Chiq-e, badbaxt, chiq!

Chiqmaganingga qo`ymayman.

Chiqmasang, senga la`nat,

Chiqarmasam, menga la`nat.

Ushbu kinna matnida misralar boshida “ch” tovushining bir xilda takrorlanib kelishi orqali, avvalo, ritmik ohangdorlikka, qolaversa, poetik kompozistion butunlikka erishilib, ta’sirchanlik oshirilgan. O`xshatish xalq tabobatiga aloqador aytimlarda qisman uchraydigan badiiy-tasviriy vosita sanaladi. U matndagi muayyan obrazning ayrim sifatlarini, belgilarini, xatti-harakatini boshqa narsaga o`xshatish orqali tasvirga aniqlik bag`ishlaydi. Masalan:

Ola-bula qo`zichoq, buriy-buriy, Ola ko`zga oq tushmas, buriy-buriy, Opa-singil el bo`lmas, buriy-buriy.

Bu matnda qoraqurt qora, ya`ni ola qo`zichoqqa o`xshatilayotir. Shuningdek, matnda qo`llangan alliterastiya ham alohida e’tiborni tortmoqda.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xalq tabobatiga aloqador poetik matnlarda garchi lirik kechinmalar tasviri deyarli uchramasa-da, lekin ba`zi badiiy-kompozistion tasvir vositalariga duch kelish mumkin. Shunday bo`lsa ham, ularga g`oyaviy-estetik vazifasi yuksak bo`lgan janrlarga xos badiiylik talablari bilan yondashib bo`lmaydi. Chunki ular, asosan, izchil amaliy vazifa bajaruvchi janrlardan biridir. Biroq ularga xos ozmi-ko`pmi badiiylik va g`oyaviylik xalq og`zaki ijodining g`oyaviy-badiiy taraqqiyotini, undagi janrlarning tarixiy taqdiridagi mushtarakliklarni o`rganishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: