Геронтология муаммоларининг фалсафий-психологик талили

Калит сузлар: геронтология - кексалик - био-ижтимоий-психологик - ижтимоий геронтология - демография - геронтологик билимлар-цивилизация- мотивация

Замонавий дунёнинг тарихий ва ижтимоий ривожланиши жамият ғоясини биринчи навбатда доимий ҳаракатдаги динамик тизим сифатида белгилайди, унинг таркибий элементлари ва қисмлари турли ўлчамларда ўзгаради. Жамиятнинг шундай кўрсаткичларидан бири аҳолининг ёш таркибидир. Айтиш мумкинки, сўнгги пайтларда дунёда аҳолининг ёш таркиби сезиларли ўзгаришларни бошдан кечирмоқда: умумий қариш ёки, одатда, "демографик, сокин инқилоб" ва бу ҳодисанинг оқибатлари демографиядан анча узоқда. замонавий инсоният учун катта иқтисодий, ижтимоий, маданий, психологик ва маънавий ахамиятга эга.

Шунинг учун жамиятда кексалар ва кексалар муаммоларига нафакат назарий ва амалий геронтология, демография, психология ва социология нуктаи назаридан жиддийрок эътибор каратиш зарур.

Кексалик ва қаришни ўрганишнинг назарий ва услубий асосларини ўрганиш кекса ёшдаги инсоннинг моҳиятини қайта кўриб чиқишга, ижтимоий муҳит сифатини яхшилаш ва қариш жараёнини ижтимоий тартибга солиш имкониятларини аниклашга ёрдам беради.

Кексалик ходисаси узок вактдан бери файласуфлар, социологлар ва психологларнинг эътиборини тортди. Қадимги цивилизациялар пайдо булгандан бери мавжуд

^ариш жараёнлари ва кариликнинг узи хакида турли хил фикрлар мавжуд. Улар геронтологик билимлар мазмунини ташкил қилади (юнонча “геронт” - кария, “логос” - укитишдан).

Кексалик нима деб ҳисобланадиганлиги, унинг биринчи кўринишлари, ёш нима ва унинг сабаблари нимада муҳокама қилинади. Узларининг каришини муваффакиятли, кулай ва хатто бахтли деб ҳисоблаган кекса одамларнинг ҳаётий позициясини таҳлил қилиб, олимлар кейинги ёшда янги ҳаётий позицияни шакллантириш ҳақида гапириш мумкин деган хулосага келишди.

“Кексалик” тушунчаси учинчи ёшнинг вакилини, яъни нафақага чиқиш остонасини босиб ўтган, жисмоний, психологик ва касбий имкониятлари унга фаол ҳаёт тарзи, меҳнат ва таълим фаолияти билан шуғулланиш имконини берадиган шахсни англатади.

Кекса одамнинг шахсияти, унинг мотивацияси, кексаликдаги ҳиссий ҳолатлари, ўзини ўзи қадрлаши ва инсон ҳаётининг ушбу даврининг "мен" образининг мазмуни ҳақида тўлиқ ва ишончли маълумотлар ҳали ҳам мавжуд эмас. Бироқ, кексалик, кекса одамнинг шахсий ҳолати ва қарилик давридаги турмуш тарзи ҳақидаги илмий асосланган билимлар нафақат умрни узайтириши, балки уни тўлиқ ва фаол сақлаши мумкин.

Шундай қилиб, маҳаллий ва хорижий тадқиқотларни назарий кўриб чиқишга асосланиб, биз кексалик феномени ҳақида умумий тушунча ва таъриф йўқ деган хулосага келишимиз мумкин. Қарилик ҳодисаси шахс ривожланишининг узоқ ва муҳим босқичи бўлиб хизмат қилади ва замонавий жамиятда макротузилма даражасида ижтимоий, иқтисодий, маданий жараёнларнинг ўзгариши йўналишларининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади.

Мураккаб био-ижтимоий-психологик ҳодиса бўлиб, кексаликни ўрганиш табиий, ижтимоий ва гуманитар фанларни ўзида мужассам этган яхлит фанлараро ёндашувни талаб қилади.

20-аср давомида умр кўриш давомийлигини ошириш, қаришни олдини олиш ва ёшликни узайтириш, инсоннинг функционал фаоллигини сақлаб қолиш учун махсус тиббий усулларнинг мавзусига айланган қарилик муаммосига табиий илмий қизиқиш ортди. Бу эҳтиёж сўнгги йилларда иқтисодий жиҳатдан ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар аҳолисининг сезиларли даражада қариши туфайли энг кўп намоён бўлди, яъни. унинг таркибида кексалар улушининг ортиши билан бOFЛИK.

Шунинг учун XXI аср бошларида. кариш муаммолари буйича тадқиқотлар фаоллашди, анъанавий геронтологик муаммоларни ҳал қилишда янги муаммолар ва ёндашувлар пайдо бўлди. Қариш муаммолари турли билим соҳалари олимларининг эътиборини тобора кўпроқ жалб қилмоқда. Геронтология фанининг институционализацияси жадал суръатлар билан давом этмокда - геронтологик ва гериатрик илмий мактаблар ва жамиятлар пайдо бўлмоқда, ихтисослаштирилган психологик конференциялар ўтказилмоқда, бутунлай қариш муаммосига бағишланган даврий нашрлар нашр этилмокда.

Ўтмишда чиройли ҳаёт кечирган жамият учун фойдали бўлган, ижтимоий муносабатларни йўлга қўйиб, ўз ғояларига эриша олган шахс ўзининг ҳаётини фарвонлаштириши мумкин. Ўз ҳаётини маълум бир маънода яшай олмаган ва ҳаётида ижтимоий масъулиятдан узоқда булмаган одам эса, аксинча, узини ночор х,ис килиши мумкин. Айнан мана шу ночорлик туйғулари ва яқинлашиб келаётган ўлимга қарши тура олмаслик кексаликда доимий депрессияга олиб келиши мумкин.

Кекса одамлар ёки қариган одамлар қариш туфайли иқтисодий, ижтимоий, психологик ва (ёки) жисмоний муаммоларни бошдан кечирадилар. Баъзи кексалар, айниқса, нафақага чиққанларида, кексаликка мослашиш муаммолари (ёлFизлик, фойдасизлик х,исси, уз кадр-кимматини йўқотиш ва ҳ.к.), кексалар эса бошпана учун бошқаларга қарам бўлиш, парваришга муҳтожлик каби муаммоларга дуч келишади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 65 ва ундан катта ёшдаги кекса гуруҳда депрессия даражаси 30% дан 68% гача бўларкан. Депрессиянинг тарқалиши ҳам ўз жонига қасд қилиш ҳолатларини оширади. Ғарб мамлакатларида қариш билан параллел равишда ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари ортиб бораётгани таъкидланган. Баъзи кекса одамларда ақлий қобилиятларнинг заифлашиши (деманс-деманс), хотира бузилиши ва умумий дисориентация (Алцгеймер) каби куплаб турдаги психотик реакциялар мавжуд.

Жорий асрнинг сўнгги 50 йилида жаҳон миқёсида аҳолининг қариши жараёни шу қадар тез ва изчил ривожланиб бордики, унинг аҳамиятини билмаслик ҳар қандай давлатнинг ижтимоий сиёсати учун салбий оцибатларга олиб келади. Хозирги вацтда кексалар ах,олининг учинчи муҳим тоифасига айланди, бу эса ўта жиддий иқтисодий, ижтимоий, тиббий муаммоларни келтириб чиқарди, бунинг эҳтимоли ўтмишда инсоният тасаввур ҳам қила олмаган. Aввало, кексаларга ижтимоий ёрдам курсатиш, уларга тиббий хизмат курсатишни кенгайтириш, уларни таъминлаш учун шарт-шароит яратиш ва маблаF ажратиш зарурати тугилди. 1940-йилларнинг охирига келиб, куплаб саноати ривожланган мамлакатларнинг соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар органлари олдида куплаб муаммолар пайдо булди.

Ижтимоий геронтология кексалик ва қарилик даврига хос бўлган жисмоний ва маънавий аҳамиятни сақлаб қолиш учун ижтимоий чоралар ва имкониятларни топиш учун инсоннинг қариши биологик жараёнларини ўрганади. Бу ерда кексанинг турмуш шароити, турмуш тарзи муаммоси биринчи уринга чицади. Ижтимоий геронтология социология, ижтимоий психология, фалсафа, статистика, саноат, иқтисодиёт, ижтимоий ва шахсий гигиенанинг кенг муаммоларидан ажралмасдир.

Ижтимоий геронтология умумий маданият, борлиқ, маълум даражада унинг ўлчови масалалари билан чамбарчас боғлиқдир, агар давлат, жамият ва оиланинг кекса одамга ғамхўрлик даражасини, унинг соматик ва руҳий фаровонлиги билан боғлиқ. Қариш жараёнини ўрганишнинг турли жиҳатларини бирлаштирган ҳолда, ижтимоий геронтология куп тармоцли фан сифатида фанлар тизимида мустах,кам урин эгаллади.

Ижтимоий геронтологияда илмий тадқиқотлар уч йўналишда олиб борилади.

• 1.    Шахснинг биологик ва руҳий қаришининг ижтимоий детерминантлари ўрганилади. Инсон ҳаётининг якуний босқичларида кариш жараёнининг шахсга таъсири урганилади - унинг ижтимоий эҳтиёжлари, муносабатлари, қадрият йўналишлари, қизиқишлари, мотивацияси, фаолият ва хулк-атвор тузилиши, фаоллик, яъни бутун хаёт йўли. Умуман олганда, бу йўналиш қарилик ва қариликнинг индивидуал, шахсий, хусусиятларига каратилган.

• 2.    Биз кексалар ва қарияларнинг турли ижтимоий гуруҳлари ва жамоаларини, шунингдек, улар аъзоси булган гурух ва жамоаларни - оила, қариндошлар, танишлар доираси, қўшнилар ва бошқаларни ўрганамиз. Бу ҳолатда ижтимоий геронтологларнинг вазифаси кекса ва қарияларнинг ушбу гуруҳлардаги ўрни, роли ва функцияларини, уларнинг занжирдаги гуруҳ ва унинг алоҳида аъзолари билан муносабатларини аниқлаш; бевосита ижтимоий мухитнинг кариш жараёнига таъсирини урганиш.

• 3.    Кексалар ва кексаларнинг ижтимоий мавқеи турли ижтимоий жараёнларга таъсир этувчи жамият ижтимоий-демографик тузилишининг муҳим элементи бўлган махсус ижтимоий ва ёш гуруҳи сифатида ўрганилади. Ушбу йўналиш кексаларни ижтимоий таъминлаш, ҳимоя қилиш ва уларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланадиган муассаса ва ташкилотларнинг максадлари, тузилиши ва функцияларини урганади.

Хулоса урнида шуни таькидлаш жойизки ижтимоий жихатдан геронтология:

• •    кекса кишиларнинг шахсий тажрибалари

• •    кексаларнинг жамиятдаги урни ва мавкеи

• •    кексаларга нисбатан ижтимоий сиёсатни

Шунингдек, эрта касбий қариш сабаблари, ҳаётнинг пенсия олди ва нафақага чиқиш даврлари, меҳнат қобилияти, кексаларнинг касбий ва ижтимоий фаоллигига эътибор беради.

Ижтимоий геронтология ўз фаолиятининг яна бир муҳим жиҳати -ижтимоий ишга эга бўлиб, унинг мазмуни қуйидагича:

• •    кексалар ва қариялар, турмуш даражаси паст, ижтимоий алоқалари бузилган кексалар оилалари ва гуруҳларига амалий ёрдам кўрсатиш;

• •    кексалар ва қарияларни ижтимоий реабилитация қилиш, уларнинг ижтимоий фаоллигини оширадиган шарт-шароитларни яратиш;

• •    кексалар ва кексаларга нисбатан ижтимоий ҳимоя сиёсатини шакллантириш;

• •    қарилик ва қариликнинг салбий оқибатларини бартараф этиш бўйича профилактика дастурларини ишлаб чиқиш;

• •    кексаларнинг турмуш шароити ва моддий фаровонлигини яхшилаш бўйича маълумотлар банкини яратиш бўйича объектив тасдиқланган натижаларни олиш мақсадида ижтимоий экспериментлар ўтказиш.

Ижтимоий геронтология мамлакатдаги демографик силжишлар қонуниятларини, қариган аҳолининг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини, ўртача умр кўришнинг нисбатан пастлиги ва "пенсияга чиққан одамларнинг юқори ўлими сабабларини" ўрганишни энг муҳим вазифалардан бири деб билади.