Экология ва табиатни муҳофаза қилишни ўрганиш усуллари

Автор: Умарова.Б.З.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Основной раздел

Статья в выпуске: 5-2 (84), 2021 года.

Бесплатный доступ

Мазкур мақолада табиатни муҳофаза қилишда ўрганиладиган муаммоларнинг хилма-хиллиги турли усулларнинг қўлланишини орқали ўрганиб бориш ҳамда ушбу усулларнинг тамойиллари баён қилинган.

Дала, лаборатория, экспериментал ва математика моддуллар, фотосинтез жараёни модели ёки ҳайвонлар ва одамлардаги қон айланиши жараёни модели, сунъий буйрак, ўпка, оёқ, қўл, юрак ва бошқалар модели

Короткий адрес: https://sciup.org/140260556

IDR: 140260556

Текст научной статьи Экология ва табиатни муҳофаза қилишни ўрганиш усуллари

Field, laboratory, experimental and mathematical modules, a model of the photosynthesis process or a model of the blood circulation process in animals and humans, artificial kidney, lung, leg, arm, heart, and so on.

Экология ҳамда табиатни муҳофаза қилиш соҳасида ўрганиладиган муаммоларнинг хилма-хиллиги турли усулларнинг қўлланишини талаб килади. Экологияда бу усуллар дала, лаборатория, экспериментал ва математика моддуллар шаклида кулланилади.

Табиий шароитда олиб бориладиган ва утказиладиган кузатишлар дала усули асосида бўлади.Дала усули бўйича тур вакиллари, улар ҳосил киладиган турли катта-кичик тирик организмлар гурухлари табиий шароитда ўрганилади. Дала усули тирик организмга ёки Популяцияларга, уларнинг йирик биологик бирликларига абиотик омилларнинг комплекс ҳолда таъсир қилишини, унинг натижасида маълум жойдаги организмларда содир буладиган узгаришларни аниклайди.

Лаборатория эксперимент усули - махсус жойларда, хоналарда, турли микроорганизмлар, сувўтлар, умуртқасиз ҳайвонлар, уларнинг формалари (штамлари)     кичик-кичик     идишлар.Тирик организмларнинг физиологик, биокимёвий ва умуман экологик ҳолатини кузатиш кўпинча лаборатория шароитида олиб борилади. Шунинг учун ҳам тирик организмларга сунъий шароитда сунъий экологик омилларнинг таъсири натижасида организмларга бўлиб ўтадиган ўзгаришлар лабораторияда - экспериментал холатда урганилади.Лаборатория -экспериментал ва дала усуллари бир-биридан фарк килади. Яъни лаборатория - экспериментал усулида сунъий шароитда организмга таъсир қилаётган сунъий экологик омилларнинг салбий ва ижобий томонини бошқариш мумкин. Табиий шароитда эса, табиий экологик омилларни организмга бир жойда ва бир вақтда бир неча омилнинг бирдан (Қуёшдан келаётган нурни, температурани, Ернинг намлигини, шамол тезлиги ва йўналишини, сув тўлқинларининг кучини, дарё сувининг оқиш тезлигининг) таъсир килишини бошкариш кийин

^озирги вактда турли назарий ва амалий хужалик муаммоларини ечишда экологик тадқиқотларнинг моҳияти каттадир. Экологик кузатишлар, текширишлар натижасида тур вакилларини, турларнинг ўсиши ва ривожланиши, фасл, йил ва кўп йиллар давомидаги ўзгаришини, турли жойларда тарқалиш қонунлари, тирик организмларни ўз навбатида муҳитга қиладиган таъсирлари, улар ўртасидаги алоқаларга оид экологик муаммолар аникланади.

Турли экосистемаларнинг табиий ҳолати, ўзгариши ва уларга хос бошқа экологик томонлар математик модуллар усули ёрдамида аниқланади.

Ҳозирги вақтларда табиий биологик воқеаликларни моделлаштириш,

Экология объектларини кузатиш усуллари

Эколагияда унниг л ряд мят л арина обшитини урганишиинг куйидаги 5 га принцип» ашлатилади

юрак ва бошқалар модели.

яшаш шаролтими урганиш

яъни тирик табиатнинг турли жараёнларини сунъий яратиш кенг қўлланилмоқда. Масалан, ўсимликларда бўлиб ўтадиган фотосинтез жараёни модели ёки ҳайвонлар ва одамлардаги қон айланиши жараёни модели, сунъий буйрак, ўпка, оёқ, қўл,

Биология фанининг турли йуналишларида тирик моделлар тузилиб, улар ёрдамида организмнинг тузилиши, ўзгариши, ҳаракат функсиялари билан бир-бирларидан фарк килиши аникланади. Махсус экологик блок-схема асосида исталган шаҳарнинг экологик ҳолатини таҳлил қилиб, келажак холатини айтиб бериш мумкин.

Хозирги экологик тадкикотларда энг куп кулланиладиган консептуал (система, матн, схема, жадваллар таҳлили) ва математик моделлар тузиш хисобланади.

Консептуал моделлар тузиш учун системанинг баёни, яъни илмий текст, схема, системалар, жадваллар, графиклар зарур. Маълум биологик бирликларнинг миқдор кўрсаткичларини ўрганишда математик моделлар жуда кул келади. Баъзи холларда математик формулалар хам кулланилади. Турли математик йўллар, моделлар амалий экология, экологик моделлар математик йуналишларга хос мутахассисликларда чукур урганилади.

Математик моделлар тузиш бактериялар, бир хужайрали сувутлар популяцияларини ўрганишда, уларнинг умумийлик коэффицентларини топишда катта аҳамиятга эга.

Турли фанларнинг ривожланиши натижасида математик ҳисоблар ва моделлар тузиш ҳамма биологик фанларда ва шу жумладан, экологияда ҳам кенг қўлланилмоқда.

Хулоса ўрнида шуни айтиб ўтиш жойизки,экология ҳамда табиатни муҳофаза қилиш соҳасида ўрганиладиган муаммоларнинг хилма-хиллиги турли усулларнинг қўлланиши воситасида тадқиқот ишлари амалга оширилганлигини кўриб, бу усуллар натижаларини табиатни яқиндан ўрганиш ҳамда тадқиқот шаклларини кузатиш мумкин.

Фойдаланган адабиётлар рўйҳати.

  • 1. Xo’janazarov O’.E, Yakubjonova Sh.T. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. – T.: ”Barkamol fayz media”, 2018. (22-42-betlar).

  • 2.    To’xtayev A. Ekologiya. – T.: O’qituvchi, 1998. (21-33-betlar).

  • 3.    Haydarova H, Bahodirova Z, Yakubjonova Sh. Ekologiya o’qitish metodikasi. – T.: Iqtisod-moliya, 2009. (117-123-betlar).

  • 4.    Avazov Sh., Saydamatov F. Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi.- T.: «ILM ZIYO», 2017. (12-48-betlar).

"Экономика и социум" №5(84) 2021

Список литературы Экология ва табиатни муҳофаза қилишни ўрганиш усуллари

  • Xo'janazarov O'.E, Yakubjonova Sh.T. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. - T.: "Barkamol fayz media", 2018. (22-42-betlar).
  • To'xtayev A. Ekologiya. - T.: O'qituvchi, 1998. (21-33-betlar).
  • Haydarova H, Bahodirova Z, Yakubjonova Sh. Ekologiya o'qitish metodikasi. - T.: Iqtisod-moliya, 2009. (117-123-betlar).
  • Avazov Sh., Saydamatov F. Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi.- T.: "ILM ZIYO", 2017. (12-48-betlar).