Эшерихиоз билан касалланган болаларни даволашда антибиотиклар ўлланилишининг ташкилий - услубий асослари

Кириш. Дунё бўйича диареея туфайли ўлим топаётганлар йилига 3,1 млн (кунига 8400 та) дан 4 млн.га яқин ҳолатни ташкил қилиб, унинг кўпчилиги ривожланаётган давлатлардаги болаларга тўғри келмоқда [14].

Охирги 10 йил мобайнида болаларда учрайдиган ичак ўткир юқумли касаллик (ИЎЮК)ларининг этиологик сабабларини аниқлашда кўпгина қийинчиликларга дуч келинмокда. Уларининг этиологияси 50% дан ортиқ

ҳолларда лабораторияларда аниқланмаяпди [6,7]. Кўпгина ривожланган мамлакатларда диареея касаллигини энг кўп Escherichia coli [10, 11, 12] нинг энтерогеморрагик штаммлари келтириб чиқариши қайд этилган [1,2]. Бизнинг Республикамизда ҳам диареея касаллигига сабабчи 32 % [5,6]гача - Escherichia coli эканлиги қайд этилган.

ИЎЮК ларини даволашда антибиотикларнинг ҳам ўрини муҳим бўлиб, (кўрсатма бўлганда) уларни ўз вақтида ишлатиш касаллик муддатини қисқаришига, унинг оғирлик даражасини камайтириш ва улим даражасини пасайтиришга, касалликдан кейинги салбий оқибатларини олдини олишга олиб келади [13].

Escherichia coli келтириб чиқарган бундай касалликлар кенг тарқалган β-лактамли антибиотиклар, аминогликозидлар ва хинолонлар билан даволаниб келинмоқда. Аммо, сунгги йилларда бу препаратларга Escherichia coli нинг чидамлилигини ортиши, даволашдаги муваффақиятсизликларга олиб келмоқда [3,8].

ИЎЮК ларини даволашда яхши самарага эришиш учун антибиотикларни танлашда муайян географик ҳудуддаги энтеропатоген бактерияларнинг антибиотикларга сезгирлик мониторинги натижалари асос бўлиши ва тизимли ёндошиш учун етарлича ташкилий кслубий чораларни ишлаб чиқиш зарурдир [4,9].

Текшириш материаллари ва услублари. Тадқиқотимиз 2020 -2021

йилларда Самарқанд шаҳри ва вилоятида фаолият олиб бораётган 20 нафар педиатр ва 40 нафар юқумли касалликлар шифокорлари ҳамда Самарқанд шаҳар юқумли касалликлар шифохонасига мурожаат этган 71 нафар бемор болаларнинг ота – оналари иштрокида олиб борилди.

Тадқиқотда иштрок этувчиларни икки гуруҳга – шифокорлар гуруҳи ва ота – оналар гуруҳи тарзида саволномалар тузилди ва мос равшда тарқатилди. 1-гуруҳ -шифокорлар гуруҳи учун мулжалланган сўровнома қуйидаги саволларни ўзида акс эттирди:

• 1.    Бемор шифохонга қайси йўл билан мурожаат этган?

• 2.    Қандай ҳолатларда қўшимча бактериологик таҳлил қилишни талаб этасиз?

• 3.    Бактериологик таҳлил ўтказилганда антибиотикларга нисбатан сезгирлик аниқланадими?

• 4.    Бактериологик таҳлил натижалари келгунича антибиотик тавсия қиласизми

• 5.    Қайси гуруҳ антибиотикларидан фойдаланасиз

• 6.    Қайси антибиотикни қўллайсиз?

• 7.    Антибиотикларни миқдорини белгилашда қайси мезонга асосланасиз?

• 8.    Антибиотикларни қайси йўл билан қўллаяпсиз?

• 9.    Қандай ҳолларда бактерияларни антибиотикка нисбатан сезгирлигини аниқлашга мурожаат қиласиз?

• 10.    Диареяни даволашда кулланилаётган антибиотикларни қанча муддатда бераяпсиз?

• 11.    Антибиотикнинг самарадорлиги етарлича бўлмаса, иккинчи антибиотикдан фойдаланиш ҳар неча бемордан бирига тўғри келмоқда (1/N)?

• 12.    Қўлланилаётган антибиотик самара бермаса, иккинчи антибиотикдан фойдаланиш даволашнинг нечанчи кунларига тўғри келмоқда?

• 13.    Касаллик этиологияси ноаниқ бўлса, қайси асосларга таяниб антибиотикларни қўллайсиз?

• 14.    Қайси қўзғатувчилар аниқланганда антибиотикларни қўллайсиз?

• 15.    Ягона ихтисослаштирилган хизмат қанчалик зарур?

• 16.    Тиббий - иқтисодий стандартларни (ТИС) жорий этиш қанчалик зарур? 2-гуруҳ - ота - оналар гуруҳи учун мулжалланган сўровнома қуйидаги саволларни ўзида акс эттирди:

• 1.    Фарзандингиз сўнги 6 ой давомида антибиотик қабул қилганми?

• 2.    Шифохонга ётқизилгач қанча вақтда давомида фарзандингиздан таҳлил учун текшириш намуналари олинди?

• 3.    Шифохонага келгунингизгача қайси антибиотикни фарзандингизга бердингиз?

• 4.    Шифохонада қайси антибиотик берилди?

• 5.    Фарзандингизнинг тана вазни ўлчандими?

• 6.    Бошқа турдаги (иккинчи) антибиотик фарзандингизга қачондан бошлаб қўлланилди?

• 7.    Шифохонада фарзандингизга қанча муддат давомида антибиотик берилди?

• 8.    Фарзандингизга қайси йўл билан антибиотик берилди?

Олинган натижаларга статистик ишлов бериш ва диаграммаларни тайёрлаш MS Excel 2007 дастури ёрдамида амалга оширилди.

Олинган натижалар ва муҳокамалар. Тадқиқот натижасида диарея билан

касалланган болаларни даволашда ташкилий жиҳатларни ўрганиш мақсадида шифокор ва шифохонага мурожаат қилган болаларнинг ота-оналаридан сўровнома ўтказилди. Ўтказилган сўровномадан қўйидаги натижалар олинди.

Шифокорлардан олинган сўровномада шифохонага мурожаат қилганларнинг 53 нафари (88,3%) шифохонага тўғридан – тўғри келишган ва бирламчи звено орқали фақатгина 7 нафарни (11,7%) ташкил қилди.

Сиз шифохонга қайси йўл билан мурожаат қилдингиз?

Мурожаат шакли	Мутлоқ сони	%
Бирламчи звено йўлланмаси орқали	7	11,7
Тўғридан - тўғри	53	88,3
Жами	60	100,0

Сўровномада иштирок этган шифокорларнинг қандай ҳолатларда қўшимча бактериологик таҳлил қилишни талаб этасиз деган саволга 1 нафари этиологияси номълум бўлса, 49 нафари (81,7%) антибиотикни самардорлиги 2 – кунда кузатилмаса ва 10 нафари (16,7%) антибиотикни самараси 3 – 4 кунда кузатилмаса қўшимча текширув талаб қиламан деб жавоб беришди.

Қандай ҳолатларда қўшимча бактериологик таҳлил қилишни талаб этасиз?

Қўшимча бактериологик таҳлилга изоҳ	Мутлоқ сони	%
Этиологиясига ноаниқ бўлганда	1	1,7
Самарадорлиги 2-3 кунда аниқ бўлмаса	49	81,7
Самарадорлиги 3-4 кунда аниқ бўлмаса	10	16,7
Жами	60	100,0

Жавоблар орасида бизни диққатимизни тортган тарафи шу бўлдики, шифокорларнинг 55 нафари (91,7%) бактериологик таҳлил ўтказилганда антибиотикларга нисбатан сезгирлик аниқланмаслигини белгилаб беришди.

Бактериологик таҳлил ўтказилганда антибиотикларга нисбатан сезгирлик аниқланадими?

Антибиотикларга нисбатан сезгирлик	Мутлоқ сони	%
Йўқ	55	91,7
Ҳа	5	8,3
Жами	60	100,0

Бактериологик таҳлил натижалари келгунича антибиотик тавсия қиласизми деган саволга эса респондентларнинг 54 нафари (90%) ижобий жавоб беришди ва мос равишда 6 нафар (10%) шифокор таҳлил натижаси келгунича антибиотик тавсия қилмаслигини белгилаб беришди. Бу эса касаллик қўзғатувчиларнинг антибиотикларга нисбатан резистентлигини ошишига олиб келувчи тўғридан – тўғри сабаб бўлмоқда.

Бактериологик таҳлил натижалари келгунича антибиотик тавсия қиласизми

Таҳлил натижалари келгунича антибиотик тавсияси	Мутлоқ сони	%
Йўқ	6	10,0
Ҳа	54	90,0
Жами	60	100,0

Шифохонага бемор келганида қайси гуруҳдаги антибиотикларни қўллайсиз деган саволга шифокорларнинг 45 нафари (75%) цефалоспорин гуруҳи антибиотикларини қўллаши аён бўлди. Натижани қўйидаги жадвалда кўришимиз мумкин.

Қайси гуруҳ антибиотикларидан фойдаланасиз

Антибиотиклар гуруҳи	Мутлоқ сони	%
Аминогликозидлар	6	10,0
Левомицитин	9	15,0
Цефолоспорин	45	75,0

Жами

60

100,0

Сўровнома натижасида энг кўп қўлланилаётган антибиотик бу гентамицин 47 нафар (78,3%) эканлиги аниқланди. Шифокорларнинг аксарияти қабул бўлимида бемор болаларга гентамицин тавсия қилиши (стандарга кура гентамицин дори воситалари қаторидан чиқарилган) бизни ажаблантирди.

Қайси антибиотикни қўллайсиз?

Антибиотик номлари	Мутлоқ сони	%
Гентамицин	47	78,3
Канамицин	6	10,0
Цефтриаксон	7	11,7
Жами	60	100,0

Бемор болаларга антибиотикларни миқдорини белгилашда қайси мезонга асосланиб тавсия қиласиз деган саволга шифокорларимиз жавоблари қуйидагича жавоб беришлди.

Антибиотикларни миқдорини белгилашда қайси мезонга асосланасиз.

Мезонлар	Мутлоқ сони	%
мг/ёшига	4	6,7
мг/тана вазни	4	6,7
Клиник оғирлик даражаси	52	86,7
Жами	60	100,0

Жадвалдан кўриниб турибдики аксарият шифокорлар (86,7%) касалликнинг оғирлик даражасига қараб антибитикларни миқдорини белгилашмоқда. Сўровномада иштирок этган шифокорларнинг фақатгина 8 нафари 13,4% антибиотикни қўллашда боланинг ёши ва тана вазнини инобатга олишмоқда.

Антибиотикларни қўллаш усуллари ҳақидаги саолларга эса шифокорлар қуйидагича жавоб беришган:

Антибиотикларни қайси йўл билан қўллаяпсиз
Юбориш йўли	Мутлоқ сони	%
Вена ичига	5	8,3

Вена ичига/мушак орасига	10	16,7
Вена ичига/мушак орасига/таблетка кўринишида	33	55,0
Ҳуқна билан	2	3,3
Мушак орасига	4	6,7
Таблетка кўринишида	6	10,0
Жами	60	100,0

Жадвалдан шу нарса маълум бўлдики 33 анфар (55%) шифокор бир вақтнинг ўзида антибиотикларни вена ичига/мушак орасига/таблетка кўринишида тавсия қилишмоқда.

Қандай ҳолатларда антибиотикларга нисбатан сезгирликни аниқлашга мурожаат қиласиз деган саволга респондентлар қуйидагича жавобларни беришди.

• 1    – диаграммадан кўриниб турибдики Қандай ҳолларда бактерияларни антибиотикка нисбатан сезгирлигини аниқлашга мурожаат қиласиз деган саволга шифокорлар тавсия қилган антибиотиклар самарадорлиги 48 соатгача (66,7%) таъсири бўлмаса, шундан кейингина антибиотикларга нисбатан сезгирлик аниқлашга юборишмоқда. Бу вақтда эса гемолитик ичак таёқчаларининг антибиотикларга нибатан резистентлиги анча ошади ва бошқа гуруҳдаги антибиотикларга нисбатан ҳам чидамли шаклларини пайдо бўлишига олиб келади.

72 соатда аҳволи яхшиланмаса

48 соатда аҳволи яхшиланмаса

24 соатда аҳволи яхшиланмаса

1-диаграмма

Диареяни даволашда кулланилаётган антибиотикларни қанча муддатда бераяпсиз деган саволга эса респондентлардан толинган натижалар қуйидаги кўринишга эга бўлди.

Диареяни даволашда кулланилаётган антибиотикларни қанча муддатда бераяпсиз

Вақти	Мутлоқ сони	%
3 кун	8	13,3
4 кун	5	8,3
5 кун	31	51,7
6 кун	6	10,0
7 кун	10	16,7
Жами	60	100,0

Ич кетиши билан мурожаат қилган бемор болаларга қўлланилаётган антибиотиклар асосан 5 кун (51,7%) давомида қўлланилиши маълум бўлди.

Антибиотикнинг самарадорлиги етарлича бўлмаса, иккинчи антибиотикдан фойдаланиш ҳар неча бемордан бирига тўғри келмоқда деган саволга шифокорларнинг 51,7% (31 нафари) 5/1 қисми деб жавоб беришди. Олинган натижаларни қўйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин.

Антибиотикнинг самарадорлиги етарлича бўлмаса, иккинчи антибиотикдан фойдаланиш ҳар неча бемордан бирига тўғри келмоқда 1/N

Кўрсаткичлар	Мутлоқ сони	%
1/4	4	6,7
1/5	31	51,7
1/6	8	13,3
1/7	10	16,7
1/8	7	11,7
Жами	60	100,0

Мос равишда кейинги савол қўлланилаётган анртибиотик самара бермаса, иккинчи антибиотикдан фойдаланиш даволашнинг нечанчи кунларига тўғри келмоқда деган саволга қуйидагича натижа олинди.

• 2-    диаграммадан кўриниб турганидек иккинчи антибиотикни қўллаш асосан касалликнинг 2 кунига (33%) тўғри келмоқда. Бундан бизга маълум бўлмоқдаки, шифокорлар биринчи куни бошқа антибиотик, иккинчи куни бошқа гуруҳ антибиотикларидан фойдаланишмоқда. 30% шифокорларимиз эса антибиотикларни 3 кундан бошлаб алмаштиришмоқда.

6 кунга

5 кунга

4 кунга

3 кунга

2 кунга

2-диаграмма

Касаллик этиологияси ноаниқ бўлса, қайси асосларга таяниб антибиотикларни қўллайсиз деган саволга респондентларнинг деарли барчаси (98,3%), яъни 59 нафари клиник натижага таянган ҳолда дея жавоб беришди.