Эволюция физиологии медиаторов
Бесплатный доступ
В статье представлен краткий обзор данных по физиологии медиаторов центральной и периферической нервной системы. Также дано понимание значения и взаимосвязи нейроиммуноэндокринной системы в оптимальной жизнедеятельности организма человека.
Физиология медиаторов, нейроиммуноэндокринная система
Короткий адрес: https://sciup.org/14130767
IDR: 14130767
Текст научной статьи Эволюция физиологии медиаторов
Медиаторлар (трансмиттерлар, воситачилар, нейромедиаторлар, нейротрансмиттерлар) бош мия ва периферик асаб тизимидаги асосий ахборот молекулаларидир. Хозирги вактда кимёвий бирикмаларнинг турли синфларига мансуб булган камида бир неча унлаб воситачилар маълум. “Медиатор” атамаси билан биргаликда баъзан бир хил контекстда “нейромодулятор”, “нейроактив модда”, “мессенжер”, “комедитор”, “классик воситачи” ва х,оказо ноаниц атамалар кулланилади. Аксарият олимлар воситачи тушунчасини жуда кенг тушунадилар, баъзилари эса унта жуда каттик ва аник; мезонларни куяди. Шунинг учун нейрофизиологияда трансмиттер нима деган савол х,алигача тулик кал цилинмаган [38, 49, 55].
50-йилларга кадар медиаторлар кичик молекуляр бирикмаларнинг иккита гурукини уз ичига олган булиб, улар козирда “классик”, “анъанавий” воситачилар деб аталади - аминлар (ацетилхолин, адреналин, норэпинефрин, допамин, серотонин ва бошцалар) ва аминокислоталар (глутамат, аспартат, ГАМК, глицин). 60-йилларда паст молекуляр воситачиларнинг учинчи гуруки - пурин нуклеотидлари кашф цилинди. Шу билан бирга, медиаторларнинг туртинчи ва афтидан энг катта гурукини ташкил этувчи пептидларнинг воситачи роли таклиф килинди. Якинда организмда косил булган баъзи газлар (NO, Н2S, СО) ва D-аминокислоталар воситачилар сифатида таснифлана бошлади [27, 37].
Медиаторларнинг бундай куплиги олимлар олдида савол тугдиради - воситачи нима ва унинг мезонлари цандай. Маълумки, ацетилхолин биринчи нейротрансмиттер дир. У нерв-мушак бирикмаси ва автоном нерв тизимида кенг урганилган. Демак, барча воситачилар айнан ацетилхолин каби булиши керак деган фикр пайдо булди. Улар нерв учида синаптик пуфакчаларда сакданиши керак, нерв учларидан калцийга боглик колда ажралиб чицади, постсинаптик мембрананинг узига хос рецепторлари билан узаро таъсир килади ва маълум ионлар учун мембрана утказувчанлигининг узгаришига олиб келади [50, 55].
Бирок, бу фикрларда жуда куп шубка бор. Маълум булишича, медиаторлар тез ва секин икки хил физиологик таъсирга эга булиши мумкин. Тез таъсирлар (юцорида тавсифланган ацетилхолин таъсири каби) одатда мембрана рецепторлари оцсилининг (ионотроп рецепторлари) бир хисми булган ион каналларини очилишини ёки ёпилишини уз ичига олади ва мембрана утказувчанлиги узгаришига сабабчи булади. Секин таъсир - рецепторлари охсиллари метаботропик деб аталадиган махсадли хужайрадаги метаболик узгаришларнинг натижасидир [48]. Классик мисоллар циклик ГМФ, циклик АМФ ёки инозитол трифосфатнинг ГТФ билан богланган охсиллар ортали рецепторлари билан богланган ферментлар томонидан хосил булишидир. Бундан ташхари, худди шу воситачи хам ионотроп, хам метаботропик хужайра рецепторларини фаоллаштириши мумкин. Бундан ташхари, куплаб медиаторлар учун рецепторлар хам пресинаптик, хам постсинаптик мембраналарда жойлашган. Муаммонинг мураккаблиги нейронларнинг нафахат нерв учлари ортали, балки сома, дендритлар ва аксонлар оркали хам маълумот алмашиши билан огирлашади. Ушбу топилмалар нейротрансмиттерларнинг функциялари хахида янги саволларга олиб келди. Нерв хужайрасининг нерв учларидан ташхари медиаторни чихариш мумкинми?
Маълум булишича, нерв охорларидан ажралиб чиркан баъзи медиаторлар ушбу нерв охирининг мембранасига урнатилган рецепторларга таъсир хилади. Уни чихарадиган нейронга таъсир хилувчи модда трансмиттер булиши мумкинми? Глиал хужайралар билан боглих куплаб саволлар тугилади. Мия хужайралари орасида нейронлар сони кичик ва глиал хужайралар барча хужайраларнинг 85% ни ташкил хилади. Агар модда асосан нейронларга эмас, балки глияга таъсир хилса, воситачи була оладими? Глиа трансмиттерни чихариши мумкинми?
Трансмиттерни бушатиш тизимлари ва унинг рецепторлари колокализация хилинган (яхин жойда жойлашган) ва фахат синапсдан олдинги ва постсинаптик хужайралар орасидаги тор синаптик ёрих билан ажратилганлиги хахидаги гоя хам анихлаштиришни талаб хилади. Сигнални узатишнинг узига хослиги, чихарилган жойдан узохда жойлашган нишон хужайраларда маълум бир воситачи учун махсус рецепторларнинг мавжудлиги билан боглих булиши мумкин ва сигнал узатилиши секин ва тархох булади. Айнан шундай ханча нейропептидлар ва баъзи классик нейротрансмиттерлар харакат хилади, хусусан, махсадли хужайрага нисбатан масофадан чихарилиши мумкин булган моноаминлар. Буларнинг барчаси баъзи медиаторларнинг таъсир хилиш механизмини хужайралараро ва мия орха мия суюхлиги ёки хонга ажраладиган ва ажратилган хужайрадан анча узохда жойлашган нишон хужайра холатини модуляция хилувчи нейрогормонлар гоясига яхинлаштиради [36].
Медиаторлар сифатида нейропептидлар хам догматик мезонларга жавоб бермайди. Махсус пептидазаларнинг синаптик инактивацияга олиб келиши хатъий исботланмаган. Аксарият пептидлар ацетилхолин ёки ГАМК каби нейронал ингибирланиши ёки хузгалишига олиб келмайди. Бундан ташхари, асаб тугунидаги пептидлар одатда махсус синаптик пуфакчаларда булади, улар классик трансмиттерлардан фархли уларох, асаб хужайраларининг танасида тулдирилади. Ушбу везикулалар пептидларни одатда калцийга боглих булмаган экзоцитоз механизми орхали, кейинчалик эндоцитозсиз чихаради [39, 51].
Газлар (NO, H2S, СО) медиаторларнинг классик мезонларига камрох жавоб беради. Улар синаптик вазикулларда сахланиши мумкин эмас ва экзоцитоз орхали чихарилади. Бундан ташхари, хушни хужайраларнинг постсинаптик мембранасида улар учун рецепторлар йух-Г азлар нейронлардан хушни хужайраларга тархалади ва у эрда “фермент рецепторлари” билан богланади. Классик схемадан фархли уларох, газлар одатда пост-синаптик нейрондан ретроград сигналини узатишда иштирок этадилар ва глиал хужайраларда хам ишлаб чихарилиши мумкин.
Шундай хилиб, ацетилхолиндан сунг, хар бир номзод воситачи улар хахидаги тушунчамизни узгартирди. Бу ишимизда барча мавжуд медиатор тизимлари буйича замонавий маълумотларни тахдим этади ва Дейл принципининг замонавий талхинини мухокама хилади.
Замонавий фан нухтаи назаридан, ягона нейроиммуноэндокрин тизим фаолиятини турли томонларини урганиш экспериментал тиббиёт ва биологиянинг долзарб муаммоларидан биридир. Иммун тизимни асаб ва эндокрин тизимлар билан биргаликда куп компонентли морфофункционал умумий бошцариш тизими сифатида куриб чикадиган жуда куп фактлар тупланган [12, 15-20, 22-25]. Асаб, иммун ва эндокрин тизимларнинг узаР° таъсири организмнинг нормал ишлашини таъминлайди ва, шубхасиз, бу учта тизим “гомеостаз учбурчаги” булиб хизмат циладиган организм мух,итининг барцарорлигини таъминлайди [3, 7, 21, 26, 28-35, 52, 56]. Гомеостазни сацлаш мацсадида нейроиммуноэндокрин тизимнинг турли тузилмалари уРтасиДаги богланишларни шакллантиришда умумий бошкарувчи реакцияларнинг морфофункционал асосларини, х,ужайра сигнализация механизмларини урганиш сунги 20-30 йил ичида маълум тизимли назарий асосга эга булган физиология ва патологиянинг фундаментал вазифаларидан биридир [3, 4, 11, 13, 14, 40-47, 54]. Нейроиммуно-эндокринологиянинг тадцицот предмети бутун организмдаги иммун тизимнинг функцияларини бошцарувчи экстраиммун (асаб. гормонал ва бошца гуморал) нейроэндокрин тизими механизмлари ва медиаторларнинг узаР° таъсирларига асосланган иммун механизмларнинг ролини урганишдир [1, 4, 6, 9, 10].
АДАБИЁТЛАР
-
1. Абрамов В.В. Взаимодействие иммунной и нервной систем. Новосибирск: Наука; 1988.
-
2. Авлод, С., УСТИ, В., РИВОЖЛАНИШИНИНГ, Б., & ХОСЛИГИ, У. (2020). Искусственное вскармливание и особенности развития потомства, и становление надпочечников в раннем постнатальном онтогенезе. Проблемы биологии и медицины.
-
3. Акмаев И.Г. Нейроиммуноэндокринология: истоки и перспективы развития. Успехи физиологических наук. 2003; 34(4): 4—15.
-
4. Бабичев В.Н. Организация и функционирование нейроэндокринной системы. Проблемы эндокринологии. 2013; 1: 62—9.
-
5. Бабичев В.Н. Организация и функционирование нейроэндокринной системы. Проблемы эндокринологии. 2013; 1: 62—9.
-
6. Гейн С.В., Гаврилова Т.В., Черешнев В.А., Черешнева М.В. Влияние миелопептидов на пролиферацию лимфоцитов и продукцию ИЛ- 1 и TNF мононуклеарами, моноцитами и нейтрофилами. Цитокины и воспаление. 2008; 1: 24—8.
-
7. Девойно Л.В., Ильюченок Р.Ю. Нейромедиаторные системы в психонейро-иммуномодуляции: дофамин, серотонин, ГАМК, нейропептиды. Новосибирск: ЦЭРИС; 1993.
-
8. Зуфаров, К. А., Тухтаев, К. Р., & Хасанов. Б. Б. (2003). Количественные и ультраструктурные характеристики иммунокомпетентных клеток молочной железы в динамике беременности и лактации. Морфология, 124(4), 74-79.
-
9. Игнатьева Г.А. Функции иммунной системы в отсутствии инфекций и изменения, наступающие при инфекционных процессах и травмах. Патологическая физиология и экспериментальная терапия. 2006; 4: 6—10.
-
10. Корнева Е.А. Основные этапы и тенденции развития иммунофизиологии (к 20-летию основания Международного научного общества по нейроиммуномодуляции). Медицина XXI век. 2007; 5(6): 16 23.
-
11. Пальцев М.А.. Кветной И.М. Руководство по нейроиммуноэндокринологии. М.: Медицина; 2008.
-
12. Полетаев А.Б., Морозов С.Г.. Ковалев И.Е. Регуляторная метасистема (нейроиммуноэндокринная регуляция гомеостаза). М.: Медицина; 2002
-
13. Самотруева М.А., Теплый Д.Л., Тюренков И.Н. Пути реализации нейроиммуноэндокринных взаимодействий. Естественные науки. 2009; 4: 112—30.
-
14. Теплый Д.Л., Ясенявская А.Л., Кобзева Н.В. Функциональная взаимосвязь тиреоидной функции свободнорадикальных процессов на разных этапах онтогенеза. Естественные науки. 2008; 1: 49 54.
-
15. Хасанов, Б. Б. (2004). Влияние токсического гепатита и сальмонеллезной инфекции на гематологические показатели матери в динамике лактации. Инфекция, иммунитет и фармакология, 1, 139-140.
-
16. Хасанов, Б. Б. (2018). Особенности развития иммунной системы тонкой кишки в динамике раннего постнатального онтогенеза при антигенном и токсическом воздействиях. Журнал теоретической и клинической медицины, 4, 152-153.
-
17. Хасанов, Б. Б. (2019). Endocrine regulation of mammogenesis. Новый день в медицине, (4), 92-99.
-
18. Хасанов, Б. Б. (2020). Ультраструктурные аспекты иммуногенной функции молочной железы. In Университетская наука: взгляд в будущее (рр. 659-661).
-
19. Хасанов, Б. Б., & Тухтаев, К. Р. (2001). Морфометрическая характеристика иммунокомпетентных клеток молочной железы при беременности и лактации. Проблемы биологии и медицины.
-
20. Хасанов, Б. Б., Зокирова, Н. Б., & Тухтаев, К. Р. (2021). Влияние токсического гепатита матери на структурно-функциональные взаимоотношения иммунокомпетентных клеток молочной железы лактирующих крыс и тонкой кишки крысят в период молочного вскармливания. Педиатрия, 4, 225-229.
-
21. Черешнев В.А., Юшков Б.Г., Климин В.Г. Иммунофизиология: проблемы и перспективы развития. Вестник Уральской мед. академ, науки. 2003; 1: 47—54.
-
22. Хасанов, Б. Б., 0& Азизова, А. X. (2022). Toxic Hepatitis of the Female and the Structural and Functional Formation of the Lean Intestine of the Offspring in the Period Breastfeeding.
-
23. Хасанов, Б. Б. (2022). Иммуногенные свойства молочной железы и материнского молока. Re-health journal, (3), 15.
-
24. Хасанов, Б. Б. (2022). Морфология молочной железы при беременности и лактации. Бухара. Типография" Sadriddin Salim Buxoriy" при Бухарском государственном университете, 120.
-
25. Хасанов, Б. Б. (2024). Она сути цитокин ва гормонларининг (пролактин) янги тугилган чакалокнинг иммун хужайралари функцияларига таъсири. Пробл. биол. и медиц, 2(152), 364-370
-
26. Alford L. Findings of interest from immunology and psychoneuroimmunology. Man. Ther. 2007; 12(2): 176 80.
-
27. Bucher E.S., Wightman R.M. Electrochemical Analysis of Neurotransmitters. Annu Rev Anal Chem. 2015, vol. 8, pp. 239-261.
-
28. Burtkhanovich, K. B. (2022). Extragenital Pathology and Immunocompetent Cells Relations of Lactating Breast Gland and Offspring Jejunum. American Journal of Internal Medicine, 10(2), 28-33.
-
29. Burtkhanovich, K. B. (2023). Features of the Functional Development of the Gastrointestinal Tract. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 60-68.
-
30. Burtkhanovich, K. B. (2023). Hystogenesis of lymph nodes of some representatives mammals. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 189-196.
-
31. Burtkhanovich, K. B. (2023). Structural and Functional Features of the Thymus Under Some Impacts. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 81-87.
-
32. Burtkhanovich, K. B. (2024). Modern Views about Structural and Functional Features Spleen. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 2(6), 117-123.
-
33. Burtkhanovich, K. B. (2024). The Role of the Mammary Gland in Ensuring Immune Homeostasis of the Fetus and Newborn. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 2(6), 108-116.
-
34. Burtkhanovich, К. В. Artificial feeding, posterity development features and adrenal gland formation in early postnatal ontogenesis. Problems of biology and medicine, 119, 160-164.
-
35. Burtkhanovich, К. B. Artificial feeding, posterity development features and adrenal gland formation in early postnatal ontogenesis. Problems of biology and medicine, 119, 160-164.
-
36. Chen J., Cheuk I.W.Y., Shin V.Y., Kwong A. Acetylcholine receptors: Key players in cancer development. Surg Oncol. 2019, vol. 31, pp. 46-53.
-
37. de Araujo S., Oliveira A.P., Sousa F.B.M., Souza L.K.M., Pacheco G., Filgueiras M.C., Nicolau L.A.D. AMPK activation promotes gastroprotection through mutual interaction with the gaseous mediators H2S, NO, and CO. Nitric Oxide. 2018, vol. 78, pp. 60-71.
-
38. Hyman S.E. Neurotransmitters. Curr Biol. 2005, vol. 15(5), pp. 154-158. Vogt N. Sensing neurotransmitters. Nat Methods. 2019, vol. 16(1), pp. 17-22.
-
39. Jorgensen E.M. GABA. WormBook. 2005, vol.31, pp. 1-13.
-
40. Khasanov, В. В. (2019). Endocrine гegulation of mammogenesis. New day of medicine, (4), 92-99.
-
41. Khasanov, B. B. (2020). Experimental chronic toxic hepatitis and hematological features in the dynamics of mother's and the offspring lactation. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(09), 1367-1373.
-
42. Khasanov, B. B. (2021). Offspring jejunum structural and functional development during breastfeeding against the background of mother’s chronic toxic hepatitis. Europe's Journal of Psychology, 17(3), 330-335.
-
43. Khasanov, B. B. (2021). Structural and functional features of immunocompetent breast cells glands during pregnancy and lactation in chronic hepatitis. Psychology and Education, 58(2), 8038-8045.
-
44. Khasanov, B. B. Morphology of the mammary gland during pregnancy and lactation. Bukhara. Printing house “Sadriddin Salim Buxoriy” at the Bukhara State University-2022.
-
45. Khasanov, В. B., & Azimova, S. B. (2023). Extragenital pathology of the mother and morphological features of the development of the thymus in the period of early postnatal ontogenesis. European Chemical Bulletin, 12(8), 8322-8331.
-
46. Khasanov, B. B., Azizova, F. K., Sobirova, D. R., Otajonova, A. N., & Azizova, P. K. (2022). Toxic hepatitis of the female and the structural and functional formation of the lean intestine of of the offspring in the period breastfeeding.
-
47. Khasanov, B. B., Ilyasov, A. S., & Sultanova, D. B. (2023). Extragenital pathology of the mother and morphological features of the development of the spleen in the period of early postnatal ontogenesis. European Chemical Bulletin, 12(8), 8332-8341.
-
48. Picciotto M.R., Higley M.J., Mineur Y.S. Acetylcholine as a neuromodulator: cholinergic signaling shapes nervous system function and behavior. Neuron. 2012, vol. 6(1), pp. 116-129. Hoyland-Kroghsbo N.M. Cyclic Nucleotide Signaling: A Second Messenger of Death. Cell Host Microbe. 2019, vol.26(5), pp. 567-568.
-
49. Polo E., Kruss S. Nanosensors for neurotransmitters. Anal Bioanal Chem. 2016, vol. 408, pp. 27272741.
-
50. Rand J.B. Acetylcholine. WormBook. 2007, vol.30, pp. 1-21.
-
51. Roth F.C., Draguhn A. GABA metabolism and transport: effects on synaptic efficacy. Neural Plast. 2012, v.12, pp.80-85.
-
52. Sotelo J. The nervous and the immune systems: conspicuous physiological analogies. J. Comp. Physiol. A Neuroethol. Sens. Neural. Behav. Physiol. 2015; 201 2): 185 94.
-
53. Spiering M.J. The discovery of GABA in the brain. J Biol Chem. 2018, vol. 293(49), pp. 1915919160.
-
54. Tukhtaev, K. R., Khasanov, B. B., & FKh, A. (2003). Structural and functional interrelations of immunocompetent cells in the mammary gland of lactating rats and in the small intestine of newborn rats during suckling period. Morfologiia (Saint Petersburg, Russia), 124(6), 70-72.
-
55. Vogt N. Detecting acetylcholine. Nat Methods. 2018, vol. 15(9), pp. 648-653.
-
56. Walsh J.T., Watson N., Kipnis J. T cells in the central nervous system: messengers of destruction or purveyors of protection? Immunology. 2014; 141(3): 340 4.
RHJ-3-2024
Список литературы Эволюция физиологии медиаторов
- Абрамов В.В. Взаимодействие иммунной и нервной систем. Новосибирск: Наука; 1988.
- Авлод, С., УСТИ, В., РИВОЖЛАНИШИНИНГ, Б., & ХОСЛИГИ, У. (2020). Искусственное вскармливание и особенности развития потомства, и становление надпочечников в раннем постнатальном онтогенезе. Проблемы биологии и медицины.
- Акмаев И.Г. Нейроиммуноэндокринология: истоки и перспективы развития. Успехи физиологических наук. 2003; 34(4): 4—15.
- Бабичев В.Н. Организация и функционирование нейроэндокринной системы. Проблемы эндокринологии. 2013; 1: 62—9.
- Бабичев В.Н. Организация и функционирование нейроэндокринной системы. Проблемы эндокринологии. 2013; 1: 62—9.
- Гейн C.B., Гаврилова Т.В., Черешнев В.А., Черешнева М.В. Влияние миелопептидов на пролиферацию лимфоцитов и продукцию ИЛ-1 и TNF мононуклеарами, моноцитами и нейтрофилами. Цитокины и воспаление. 2008; 1: 24—8.
- Девойно Л.В., Ильюченок Р.Ю. Нейромедиаторные системы в психонейро-иммуномодуляции: дофамин, серотонин, ГАМК, нейропептиды. Новосибирск: ЦЭРИС; 1993.
- Зуфаров, К. А., Тухтаев, К. Р., & Хасанов, Б. Б. (2003). Количественные и ультраструктурные характеристики иммунокомпетентных клеток молочной железы в динамике беременности и лактации. Морфология, 124(4), 74-79.
- Игнатьева Г.А. Функции иммунной системы в отсутствии инфекций и изменения, наступающие при инфекционных процессах и травмах. Патологическая физиология и экспериментальная терапия. 2006; 4: 6—10.
- Корнева Е.А. Основные этапы и тенденции развития иммунофизиологии (к 20-летию основания Международного научного общества по нейроиммуномодуляции). Медицина XXI век. 2007; 5(6): 16—23.
- Пальцев М.А., Кветной И.М. Руководство по нейроиммуноэндокринологии. М.: Медицина; 2008.
- Полетаев А.Б., Морозов С.Г., Ковалев И.Е. Регуляторная метасистема (нейроиммуноэндокринная регуляция гомеостаза). М.: Медицина; 2002
- Самотруева М.А., Теплый Д.Л., Тюренков И.Н. Пути реализации нейроиммуноэндокринных взаимодействий. Естественные науки. 2009; 4: 112—30.
- Теплый Д.Л., Ясенявская А.Л., Кобзева Н.В. Функциональная взаимосвязь тиреоидной функции свободнорадикальных процессов на разных этапах онтогенеза. Естественные науки. 2008; 1: 49—54.
- Хасанов, Б. Б. (2004). Влияние токсического гепатита и сальмонеллезной инфекции на гематологические показатели матери в динамике лактации. Инфекция, иммунитет и фармакология, 1, 139-140.
- Хасанов, Б. Б. (2018). Особенности развития иммунной системы тонкой кишки в динамике раннего постнатального онтогенеза при антигенном и токсическом воздействиях. Журнал теоретической и клинической медицины, 4, 152-153.
- Хасанов, Б. Б. (2019). Endocrine regulation of mammogenesis. Новый день в медицине, (4), 9299.
- Хасанов, Б. Б. (2020). Ультраструктурные аспекты иммуногенной функции молочной железы. In Университетская наука: взгляд в будущее (pp. 659-661).
- Хасанов, Б. Б., & Тухтаев, К. Р. (2001). Морфометрическая характеристика иммунокомпетентных клеток молочной железы при беременности и лактации. Проблемы биологии и медицины.
- Хасанов, Б. Б., Зокирова, Н. Б., & Тухтаев, К. Р. (2021). Влияние токсического гепатита матери на структурно-функциональные взаимоотношения иммунокомпетентных клеток молочной железы лактирующих крыс и тонкой кишки крысят в период молочного вскармливания. Педиатрия, 4, 225-229.
- Черешнев В.А., Юшков Б.Г., Климин В.Г. Иммунофизиология: проблемы и перспективы развития. Вестник Уральской мед. академ. науки. 2003; 1: 47—54.
- Хасанов, Б. Б., 0& Азизова, А. X. (2022). Toxic Hepatitis of the Female and the Structural and Functional Formation of the Lean Intestine of the Offspring in the Period Breastfeeding.
- Хасанов, Б. Б. (2022). Иммуногенные свойства молочной железы и материнского молока. Re-health journal, (3), 15.
- Хасанов, Б. Б. (2022). Морфология молочной железы при беременности и лактации. Бухара. Типография" Sadriddin Salim Buxoriy" при Бухарском государственном университете, 120.
- Хасанов, Б. Б. (2024). Она сути цитокин ва гормонларининг (пролактин) янги тугилган чакалокнинг иммун хужайралари функцияларига таъсири. Пробл. биол. и медиц, 2(152), 364-370
- Alford L. Findings of interest from immunology and psychoneuroimmunology. Man. Ther. 2007; 12(2): 176—80.
- Bucher E.S., Wightman R.M. Electrochemical Analysis of Neurotransmitters. Annu Rev Anal Chem. 2015, vol. 8, pp. 239-261.
- Burtkhanovich, K. B. (2022). Extragenital Pathology and Immunocompetent Cells Relations of Lactating Breast Gland and Offspring Jejunum. American Journal of Internal Medicine, 10(2), 28-33.
- Burtkhanovich, K. B. (2023). Features of the Functional Development of the Gastrointestinal Tract. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 60-68.
- Burtkhanovich, K. B. (2023). Hystogenesis of lymph nodes of some representatives mammals. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 189-196.
- Burtkhanovich, K. B. (2023). Structural and Functional Features of the Thymus Under Some Impacts. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 81-87.
- Burtkhanovich, K. B. (2024). Modern Views about Structural and Functional Features Spleen. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 2(6), 117-123.
- Burtkhanovich, K. B. (2024). The Role of the Mammary Gland in Ensuring Immune Homeostasis of the Fetus and Newborn. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 2(6), 108-116.
- Burtkhanovich, К. B. Artificial feeding, posterity development features and adrenal gland formation in early postnatal ontogenesis. Problems of biology and medicine, 119, 160-164.
- Burtkhanovich, К. B. Artificial feeding, posterity development features and adrenal gland formation in early postnatal ontogenesis. Problems of biology and medicine, 119, 160-164.
- Chen J., Cheuk I.W.Y., Shin V.Y., Kwong A. Acetylcholine receptors: Key players in cancer development. Surg Oncol. 2019, vol. 31, pp. 46-53.
- de Araujo S., Oliveira A.P., Sousa F.B.M., Souza L.K.M., Pacheco G., Filgueiras M.C., Nicolau L.A.D. AMPK activation promotes gastroprotection through mutual interaction with the gaseous mediators H2S, NO, and CO. Nitric Oxide. 2018, vol. 78, pp. 60-71.
- Hyman S.E. Neurotransmitters. Curr Biol. 2005, vol. 15(5), pp. 154-158. Vogt N. Sensing neurotransmitters. Nat Methods. 2019, vol. 16(1), pp. 17-22.
- Jorgensen E M. GABA. WormBook. 2005, vol.31, pp. 1-13.
- Khasanov, B. B. (2019). Endocrine regulation of mammogenesis. New day of medicine, (4), 92-99.
- Khasanov, B. B. (2020). Experimental chronic toxic hepatitis and hematological features in the dynamics of mother's and the offspring lactation. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(09), 1367-1373.
- Khasanov, B. B. (2021). Offspring jejunum structural and functional development during breastfeeding against the background of mother's chronic toxic hepatitis. Europe's Journal of Psychology, 17(3), 330-335.
- Khasanov, B. B. (2021). Structural and functional features of immunocompetent breast cells glands during pregnancy and lactation in chronic hepatitis. Psychology and Education, 58(2), 8038-8045.
- Khasanov, B. B. Morphology of the mammary gland during pregnancy and lactation. Bukhara. Printing house "Sadriddin Salim Buxoriy" at the Bukhara State University-2022.
- Khasanov, B. B., & Azimova, S. B. (2023). Extragenital pathology of the mother and morphological features of the development of the thymus in the period of early postnatal ontogenesis. European Chemical Bulletin, 12(8), 8322-8331.
- Khasanov, B. B., Azizova, F. K., Sobirova, D. R., Otajonova, A. N., & Azizova, P. K. (2022). Toxic hepatitis of the female and the structural and functional formation of the lean intestine of of the offspring in the period breastfeeding.
- Khasanov, B. B., Ilyasov, A. S., & Sultanova, D. B. (2023). Extragenital pathology of the mother and morphological features of the development of the spleen in the period of early postnatal ontogenesis. European Chemical Bulletin, 12(8), 8332-8341.
- Picciotto M.R., Higley M.J., Mineur Y.S. Acetylcholine as a neuromodulator: cholinergic signaling shapes nervous system function and behavior. Neuron. 2012, vol. 6(1), pp. 116-129. Hoyland-Kroghsbo N.M. Cyclic Nucleotide Signaling: A Second Messenger of Death. Cell Host Microbe. 2019, vol.26(5), pp. 567-568.
- Polo E., Kruss S. Nanosensors for neurotransmitters. Anal Bioanal Chem. 2016, vol. 408, pp. 27272741.
- Rand J.B. Acetylcholine. WormBook. 2007, vol.30, pp. 1-21.
- Roth F.C., Draguhn A. GABA metabolism and transport: effects on synaptic efficacy. Neural Plast. 2012, v.12, pp.80-85.
- Sotelo J. The nervous and the immune systems: conspicuous physiological analogies. J. Comp. Physiol. A Neuroethol. Sens. Neural. Behav. Physiol. 2015; 201 2): 185—94.
- Spiering M.J. The discovery of GABA in the brain. J Biol Chem. 2018, vol. 293(49), pp. 1915919160.
- Tukhtaev, K. R., Khasanov, B. B., & FKh, A. (2003). Structural and functional interrelations of immunocompetent cells in the mammary gland of lactating rats and in the small intestine of newborn rats during suckling period. Morfologiia (Saint Petersburg, Russia), 124(6), 70-72.
- Vogt N. Detecting acetylcholine. Nat Methods. 2018, vol. 15(9), pp. 648-653.
- Walsh J.T., Watson N., Kipnis J. T cells in the central nervous system: messengers of destruction or purveyors of protection? Immunology. 2014; 141(3): 340—4.