Justification of the stages of development of nuclear technologies in the world through pedagogical analysis

Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha ustuvor vazifalarga muvofiq kadrlar tayyorlashning mazmunini tubdan qayta ko’rib chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-sonl i qarori q abul qilindi [1].

Mazkur qaror bilan oliy ta’lim darajasini sifat jihatidan oshirish va tubdan takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiya qilish, zamonaviy o’quv-ilmiy laboratoriyalari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan jihozlash bo’yicha Oliy ta’lim tizimini 2017 — 2021 yillarda kompleks rivojlantirish dasturi tasdiqlandi.1

¹ O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-so n qarori.

Klaster pedagogik ilg’or metod bo’lib maqsadni aniq belgilash va unga yechim topishga to’gri yo’l orqali harakatlar ketma-ketligida olib borish imkonini beradi.

Mavzuni dolzarbligidan kelib chiqqan holda pedagogik texnologiyani qanchalik aniq tanlasak mavzu muammolariga shuncha aniq yechim topamiz [2].

Tadqiqodning maqsadi:

• •    Dunyoda yadro texnologiyalari rivojlanish bosqichlarini pedagogik tahlillar orqali asoslash.

• •    Mavzuni yoritishda innovatsion pedagogik texnologiyalarning eng maqbul variantini qo’llash.

• •    Pedagogik texnologiyalar yordamida mavzu yuzasidan bilim va ko’nikmalarni aniq va ravon bayon etish.

Bugungi kunda yadroviy texnologiyalar nafaqat qurol va elektr energiyasi, balki bu insonga taalluqli bir qator muammolarni hal qilish uchun yangi imkoniyatlar ekanini anglash mumkin. Yadro sanoatining tarixi radioaktivlik, izotopiya, ionlashtiruvchi nurlanishning turli xil turlari, majburiy bo'linish, tabiiy radioaktiv elementlarni aniqlash, yangi texnogen elementlar va izotoplarni olish usullarini ishlab chiqish bilan boshlanadi. Bu borada yangi fanlar yadro fizikasi va radiokimyo barpo etish muhim ahamiyat kasb etadi [3].

Hozirgi kunda yadro texnologiyalari: yerda, yer osti, suv va suv ostida, havoda va kosmosda va hamma joyda yadro ishlaydi. Mamlakatimiz atom sanoati mutaxassislari mamlakatimizda faoliyat yuritib, import o'rnini bosishning zamonaviy sharoitlarida

(1-rasm)

o'z yangi ishlanmalarini qanday amalga oshirish haqida fikr yuritmoqdalar.

O'tgan o'n yilliklar davomida bizning olimlarimiz, sanoatimiz va shifokorlarimiz inson hayotining muhim sohalarida yadro texnologiyalaridan 3

samarali foydalanish sohasidagi yutuqni amalga oshirish uchun zarur salohiyat to'plashdi. Mutaxasislar tomonidan yaratilgan texnologiyalar va ishlanmalar turli sohalarda keng qo'llanilmoqda. Misol uchun tibbiyot, qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat sanoati, hosildorlikni oshirish uchun bug'doyni qayta ishlash texnologiyasi, bug'doyni saqlash muddatini ko'paytirish uchun urug'larda maxsus oldindan ishlov berish usullari mavjud. Bular mutaxassislar tomonidan yaratilgan va mahalliy rivojlanishga asoslangan.

Janubiy mamlakatlardan xushbo'y qalampir va boshqa ziravorlar ko'pincha turli xil infektsiyalarga moyil bo'lgan mahsulotlar keltiriladi. Yadro texnologiyalari barcha shunga o'xshash bakteriyalar va oziq-ovqat kasalliklarini yo'q qilishga imkon beradi.

(2-rasm)

Radiatsiya bilan davolash onkologiyada    eng    samarali usullardan biri bo’lib hisoblanib olimlarimiz hozirda bemorlarning davolanish darajasini oshirishga imkon beradigan turli xil eng yangi texnologiyalar ishlab chiqmoqdalar. Ilg'or texnologiyalar mavjudligiga qaramay, bunday markazlar mamlakatning bir necha shaharlarida faoliyat ko'rsatmoqda. Bugungi kunda noyob yadroviy texnologiyalarni joriy etish jarayoni jadal davom etmoqda [4].

Nurlangan materiallarni qayta ishlash va izotoplarni ajratish bilan yadro texnologik siklining (YTS) energiya samaradorligini oshirish, odamlarning hayotini o’zgartirish imkonini berdi. Yadro tibbiyot sohasidagi shifokor va texnik xodimlar butun dunyo bo'ylab radioizotoplarni barqaror yetkazib berishga yoki radiofarmasevtik preparatlar va radiatsiya texnologiyasidan xavfsiz foydalanishga bog'liq bo'lgan, ko’plab proseduralarni amalga oshirdilar.

Yadrolarni noenergetik qo'llashning yana bir yo'nalishi texnologik o'simliklar ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi zararkunandalari va suv ta'minoti 4

kabi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash sohasida radioizotoplar va radiatsiya nurlanishidan foydalanish bilan bog'liq mintaqaviy izlanishlar hisoblanadi. Xalqaro atom energiyasi agentligi (radiologiya) barcha manfaatdor davlatlarga yadro bilimlarini aniqlash, baholash, rivojlantirish va yetkazib berishga ko'maklashish bilan shug'ullanadi. Osiyoda qishloq xo'jaligi ekinlari o'sishi (yashil inqilob) kabi texnologik ishlar natijalari keng ma'lum [5].

Bundan tashqari yadro texnologiyalari yadro reaktsiyalaridan ionlashtiruvchi nurlanishdan foydalanishga imkon beruvchi muhandislik yechimlari to'plami hisoblanadi.

Yadro texnologiyalarining ba’zi yo’nalishlari:

* Kimyoviy elementlarning yadrolarining energiya chiqarish bilan bo'linishi yoki birlashishi qobiliyatiga asoslangan texnologiyalar.

* Ionlashtiruvchi nurlanishni olish va ulardan foydalanishga asoslangan texnologiyalar.

* Kerakli xususiyatlarga ega bo'lgan moddalarni ishlab chiqarish uchun sanoatga xos texnologiyalar.

* Yadro tibbiyot texnologiyalari.

* Qishloq xo’ jalik maxsulotlarini saqlash va himoyalash texnologiyalari [7].

Mavzuni ochib berishda talim oluvchilarga klaster metodi orqali tushuntirib berish fanga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi va fikrini jamlashga yordam beradi.

«Klaster» metodi

Klaster metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo’lib, u ta’lim oluvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu) lar xususida erkin, ochiq o’ylash va fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g`oyalar o’rtasidagi aloqalar fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. «Klaster» metodi aniq ob’ektga yo’naltirilgan fikrlash shakli sanaladi. Ushbu metod muayyan mavzuning ta’lim oluvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o’zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo’lishini ta’minlashga hizmat qiladi [8].

Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg`ulotlarda ushbu metod guruh a’zolari tomonidan bildirilayotgan g`oyalarning majmui tarzida nomoyon bo’ladi.

Bu esa guruhning har bir a’zosi tomonidan ilgari surilayotgan g`oyalarni uyg`unlashtirish hamda ular o’rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi.

Stil va stil g`oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan «Klaster» metodi puxta o’ylangan strategiya bo’lib, undan ta’lim oluvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg`ulotlar jarayonida foydalanish mumkin.

(3-rasm). Klaster metodi

Adabiyotlar ro’yxati

• 1.    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-so n qarori

• 2.    Azizxujaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T.: CHulpan.2013. - 200 bet.

• 3.    Апсэ В.А., Шмелев А.Н. Ядерные технологии: Учебное пособие. М:МИФИ, 2008. – 128 с.

• 4.    Ядерные технологии: история, состояние, перспективы: Учебное пособие. / Андрианов А.А.. Воропаев А.И., Коровин Ю.А., Мурогов В.М. - М: НИЯУ МИФИ, 2012. - 180 с.

• 5.    Барсуков О.А. Основы физики атомного ядра. Ядерные технологии. М: ФИЗМАТЛИТ, 2011. — 560 с. — ISBN 978-5-9221-1306-9.

• 6.    Родзевич А.П.Р60 Методы анализа и контроля веществ: учебное пособие /А.П. Родзевич, Е.Г Газенаур; Юргинский технологический институт.Томск:ИздвоТомского политехнического университета 2013.– 312 с.

• 7.    Ядерная энергетика: технология, безопасность, экология, эко-номика, управление: сборник научных трудов I Всероссийской на-учно-практической конференции молодых атомщиков Сибири; Национальный исследовательский Томский политехнический университет. - Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2010. – 260 с.

• 8.    Xakimova M.F. Pedagogik texnologiyalar. O`quv qullanma. T.TDIU.,2013.

"Экономика и социум" №12(79) 2020