Карамни зарарловчи Lepidoptera туркуми вакиллари. Карам куяси (Plutella maculipennis Curt.) биоэкологияси ва арши кураш чораси

Ҳалқ хўжалигида сабзавот маҳсулотларини ўрни беқиёсдир. Ҳозирги кунда республикамизда бутгулдош сабзавотлардан карам, турп, шолғом, редиска, салатлар етиштирилмоқда. Ўз ўрнида бу ўсимликларга ҳам бир қатор зараркунанда ва касалликлар зарар етказиб, ҳосилдорлиги, товарлик сифатини пасайтиради.

Карам куяси капалаклар– Lepidoptera туркумининг, ўроқсимон қанотли куялар – Plutellidae оиласига мансуб.

Ўзбекистоннинг бутгулли ўсимликлар ўсадиган барча туманларида тенг равишда учрайди.

Карам куяси унча йирик бўлмаган ҳашарот: капалаги қанот ёзганида 14-17 мм келади. Қанотлари тор: олдқанотининг орқа четида тўлқинсимон оқ чизиғи мавжуд у капалак қанот йиғиб ўтирганида тўлқинсимон расмни вужудга келтиради (3.2.1-расм). Ранги кул рангқунғир. Орқа жуфт қанотлари эса тўқ кул ранг бўлиб узун хошиялидир. Қурти-нинг ўрта қисми йўғонлашган; бўйи 10-11 мм га етади, ранги оч-яшилдан, қўнғир-яшилгача. Ғумбаги оч-яшил тусда бўлиб, у юқа тиниқ оқ пилла ичида жойлашади.

• 1-    расм. Карам куяси (Plutella maculipennis Curt)

Ғумбаги пилла ичида турли ўсимликлар қолдиғида қишлаб чиқади. Капалаклар Ўзбекистон шароити-да март-апрел ойларида учиб чиқади; улар кундузи беркиниб номозшомда ҳаракат қилади, озиқланиб, урчиб тухум қўйиш-га киришади. Тухумини бутгулли ўсимликлар баргини ост томонига 1-3 тадан қилиб қўяди. 3-4 кунлардан кейин очиб чиққан қуртлар ўсимлик баргида «мина» лар ҳосил қилиб барг ўрталаридаги паренхима тўқималари билан озиқланади.

Кейинги ёш қуртлар эса баргининг ост томонида очиқ яшаб, уни уст қабатигача кемиради. Кейинчалик бу шикастланган қисмининг уст қабати ҳам қуриб баргларда тешиклар ҳосил бўлади. Қуртлар жуда харакатчанг бўлади. У безовдаланса дарҳол букилиб ипакча ёрдамида баргдан қочишга харакат килади. ^уртлар 6-12 кун яшаб баргларда FyM6aKKa айланади, яна 410 кундан кейин эса янги авлод капалаги пайдо булади. Урта Осиё иклим шароитида карам куяси бир йилда 10 га яқин авлод бериб ривожланади, шунинг учун авлодлар бир бири билан аралашиб кетиб бир вақтнинг ўзида зараркунанданинг турли шаклларини учратиш мумкин. Шимолга қараб борган сари карам куясининг йилги авлод сони камайиб боради ва у бир мартагача кискаради.

Карам куяси бутгулли усимликларни зарар-лайди. Карамда уни зарари айниқса ўсимлик ёш даврида ўсиш нуқтасини шикастлашида аҳамиятлидир, кейинчалик карам ўралганидан кейин унинг аҳамияти унча қолмайди, лекин маҳсулот кўркини бузади. Ўзбекистонда карам куяси асосан ўртаки ва кечки карамга зарар етказади.

Карам оқ капалагига ўхшаш. Кимёвий кураш тадбирларини ўтказиш учун миқдор мезони бўлиб қуйидаги кўрсатгичлар хизмат қилади: карам урашга кадар-агарда 10% дан ошик усимлик зарарланиб, х,ар бирида 2-5 тадан ошиқ қурт аниқланса; карам ўраганидан кейин агарда 20% ўсимлик зарарланиб, уларда 2-5 дона курт мавжуд булса.

Капалаклар сезиларли зарар етказганлиги туфайли уларга карши курашишга тугри келмокда.

Зараркунандаларига карши кураш усулларини урганиш бундан 100 йил мукаддам бошланган. Карам уруFлари кучатларини вегетация даври тугаётганда, уларни йигиб ёкишни тавсия этади.

Бир неча муаллифлар йиFимдан сунг колган усимлик колдикларини ва даладаги бегона ўтларни йўқ қилишни, кузги шудгорлашни, булардан ташқари, парникларда соғлом кўчат етиштиришни зарарланмаган, бақувват кўчатларни танлашни ҳам тавсия этадилар. Хозирги вақтда карам зараркунандаларига қарши кимёвий кураш “Ўзбекистон республикаси қишлоқ хўжалигида ишлатиш учун рухсат этилган пестицидлар ва агрохимикатлар рўйхати” (2013) да рухсат этилган препаратлар асосида олиб борилади. Фуфанон 57% эм.к.(Б) 0.6-1.2 л/га, Фенкилл 20% эм.к. 0.3 л/га., Циракс 25% эм.к 0.16 л/га.Эсфен-Альфа 5% эм.к. 0.2 л/га.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

"Экономика и социум" №5(96) 2022