Когнитивные инновации как основа развития общества

Жаҳон тамаддуни фан тараққиёти билан боғлиқ, мамлакат ривожи ва жаҳонда тутган ўрни эса ўша мамлакатнинг илм-фани, интеллектуал салоҳиятининг нечоғли тараққий этгани билан алоқадордир. Дунё илмий марказларида ишлаб чиқилаётган тадқиқотлар, дастурлар ва лойиҳалар, уларнинг инновацион ҳамда бозорталаб хусусиятлари, уларга оид талаб ва таклиф майдонида рақобат кучайиб кетди. Эндиликда барқарорликнинг бош белгиси бу ўзгариш, янгилик, ахборот ва билимнинг устуворлиги ҳисобланади. Жамиятда кенг кўламдаги ислоҳотларни амалга ошириш ноанъанавий, инновацион тафаккур тарзини шакллантириш ва юксалтиришни талаб қилади. Шу нуқтаи назардан, ҳозирги замон ишлаб чиқариш ва ижтимоий фаолият тизимларида янги ғоялар ва технологияларни яратиш зарурияти замирида когнитив инновация асосий фаолият турига айланиб бормоқда.

^озирда Узбекистон узининг улкан потенциалини ишга солиб, энг янги инновацион ва информацион технологияларга асосланган илғор ижтимоий тузилмаларни бунёд этиш орқали ҳуқуқий демократик, фуқаролик жамиятини ^уриш йулидан бормовда. Бугун юртимиз инновацион ривожланиш турини ҳозирги замон моделига ўтиш учун ҳамма зарур шароитларга эгадир. Демак инновацион тафаккур тарзини шаклланиши учун хам етарлича асослар бор, деб айтиш мумкин.

Инновацион ривожланиш модели илмий-техникавий салохиятдан кенг ва самарали фойдаланишга, фундаментал ва амалий фаннинг ютуқларини, чуқур илм талаб қиладиган технологияларни ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларида амалиётга кенг жорий этишга, юқори малакали иқтидорли илмий кадрлар сонини купайтиришга асосланади.

Инновацион ривожланиш бир қатор сифат ўзгаришларида намоён бўлади. Бунда биринчи навбатда жамиятнинг барча жабҳаларида структуравий функционал янгиланишлар устувор жараёнга айланади. Бундай узгаришлар палласига кирган жамиятда янги технологияларни жорий этиш, инновацион фикрлаш ва фаолият кўрсатиш илғор ишлаб чиқариш усуллари, воситаларидан кенг фойдаланиш ижтимоий эҳтиёж даражасига кўтарилади ва бар^арор амалиёт тусини олади. [1.1] Шу асосда кишиларда когнитив инновация хислатлари намоён булади ва шакллана боради.

Бугунги кунда информацион жамиятга ўтиш даврида маҳсулотларни ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш, уларни янгилаб туришга кетадиган вақтни қисқариши ва жадаллашиб бориши инновацион фаолиятга, хусусан, ижодкор интеллектуал фаолиятга бўлган талабни кучайтириб бормоқда. Инсон истеъмол ^иладиган махсулотларни янгидан-янги турларини ишлаб чи^ариш доимий, мунтазам амалга ошириладиган интеллектуал-инновацион фаолият турига айланган мехнат даражасига кутарилади.

Инновацион тафаккур, инновацион фикрлашнинг асосий мохияти жамиятда, айниқса, иқтисодиётда мавжуд бўлган нарсани яхшилаш эмас, олдинги нарсадан тамомила фарқ қиладиган нарсани олиш бўлиб, мавжуд нарсани янгиланиши унга кирмайди.[2.1] Шундай қилиб тадқиқотчилар олдида тизимли асосда инновацион ечимларни амалга оширишни ўрганиш масаласи туради. Инновация дейилганда биз турмушнинг турли соҳаларидаги билимлар синергетикасидан иборат бўлган объектлаштирувчи янгини тушунамиз, у нафақат ушбу янгини яратган субъектив реалликка, тафаккургагина тааллуқли бўлмасдан, балки реаликка олиб кирилган, конкрет маъноларни рўёбга чиқариш мақсадида илгари мавжуд бўлмаган ва атрофдагилар томонидан янгилик сифтида тан олинадиган ҳолатдир.

Индустриал жамиятнинг шаклланиши янгиликка нисбатан ижобийлик муҳити ва муносабатни юзага келтирди. Бундай муҳитнинг пайдо бўлишида фан-техника тараққиёти, иқтисодий рақобат, меҳнатни илмий ташкил килиш, ижтимоий-маънавий рационаллик катта роль ўйнади. Янгиликка бўлган интилиш, янгиликни тадбиқ қилиш орқали эҳтиёжларни қондириш, турли ноанъанавий хизмат кўрсатиш соҳаларини яратиш доимий жараён тусини олди. Бундай жараёнлар когнитив инновация негизида юзага келади. Шу боис янгиланиш жараёни, унинг назарий ва амалий масалалари бугун тадқиқот предметига айланиб бормоқда. Когнитив инновация кенг ижтимоий онг йўналишига айланишининг сабаб ва оқибатини жамиятда содир бўладиган инновацион тараққиёт ташкил қилади.

XX асрда инновацион тафаккур ғоясининг ижтимоий, руҳий-маънавий ва илмий-назарий заминлари, манбалари вужудга келди. Моҳиятан унумли тафаккур ва ижодий тафаккур турлари инновацион тафаккур ғоясининг илмий-назарий манбаларини ташкил қилади.

Инновацион тафаккур инсоннинг ўсиб ва такомиллашиб бораётган эҳтиёжларини қондиришга, янгидан-янги ғоялар, лойиҳалар ва қадриятларни ихтисослашган жамоалар ва корхоналарда мунтазам равишда ишлаб чиқаришга қаратилган ижодий тафаккурдир. [3.2] Демак жамиятда изчил ривожланиш ҳамда фаолият самарадорлигини оширишда инновацион тафаккур асосий ўринга кўтарилади. Инновацияларни кучлантиришга ҳар ким ҳам қодир эмас. Шунинг учун инновацион тафаккур бағрида инновациянинг келиб чиқиш механизмининг таҳлил қилиш ва кейинчалик инновацион таълим ёрдамида ушбу механизмнинг кўпчиликка таалуқли бўлишини таъминлаш муҳим масала ҳисобланади. Бу ўринда биринчи навбатда қилиниши керак бўлган вазифа, ёшларнинг, умуман одамларнинг тафаккурини ўзгартириш, уларнинг онгида демократик қадриятлар, қонунга бўйсунишни мустаҳкамлаш ва қонун устуворлигига эришишдан иборат. Россиялик олим В.П.Делия инновацион тафаккурни когнитив ва инстументал фаолият босқичларига ажратади. [4.1]

“Когнитив босқич ички рефлексия кўринишидаги янги билимнинг билиш субъектининг ўзи учун фикрнинг ҳаракати билан характерланади.

Инсрументал босқич янги билимни амалий фаолиятда рўёбга чиқариш ва объективлаштириш жараёнидан иборат бўлади.

Тадқиқотчилик нуқтаи-назаридан қараганда когнитив босқич субъект томонидан объект тўғрисида эгалланган барча билимларни ва шунингдек билишнинг инновацион жараёнининг рефлексив (ички) томонларини ҳам ўзига қамраб олади. Шу тариқа, инновацион тафаккурнинг когнитив босқичи – бу субъектив реалликда инновацияларнинг пайдо бўлиш жараёни бўлиб, янги билимнинг мазмунини билиш ва инновацияларни кучлантириш орқали тафаккурда содир бўлади.

Субъектив реалликда инновацияларнинг пайдо бўлиш жараёни –бу билиш жараёни бўлиб, унда субъект муаммо ва зиддиятларни ҳал этишда қўйилган мақсадлар ечимидаги янгиликни излашни амалга оширади. Билиш жараёнини биз нафақат диалектик материалистик анъаналарга таяниб қолган ҳолда, балки фанлараро, биринчи навбатда турли фалсафий қурилмалар, билиш назарияси, психология, педагогика фанларига асосланган ҳолда қараб чиқамиз.

Инновацион тафаккурнинг иккинчи – инсрументал босқичи кўпроқ инноватика фани (педагогикада педагогик технологиялар) билан боғлиқ бўлиб, кучлантирувчи инновациияларни ўз вақтида амалиётга татбиқ этиш, уларни кенг омма учун нусхалаш, одатий, барча учун мумкин бўлган ҳолатга утказишга каратилади. Демак, инструментал боскич-бу инновацион тафаккурнинг натижаларини самарали рўёбга чиқаришга имкон берувчи маълум бир технологик характердаги кўринишларда инновацияларни намоён этиш имконидир”.

Ушбу икки курилма натижасида биз инновацион тафаккурнинг жараён сифатида мавжуд бўлишининг фалсафий механизмини тасаввур этишимиз мумкин, бу фикрнинг инновацион тафаккур маҳсули сифатидаги инновацияларни яратиш бўйича ҳаракатидир. Ушбу механизмнинг аникланиши шахснинг шундай инновацион типини шакллантирувчи шарт-шароитларни излаш вазифасини куяди.

Бу масаланинг аҳамиятли жиҳати шундаки, кишиларнинг тафаккурини, одат тусига кирган коидаларини узгартириш жуда мухим. Ривожланишнинг эволюцион йулини танлаган юртимизда, хар бир боскичда кишиларнинг тафаккурини ўзгаришларни қабул қилишга тайёрлаб, уларни амалий ишлар билан янги тузумнинг афзаллигига ишонтириб, бошқа мамлакатларда юз йиллар давомида барпо этилган кадриятларга эришиш мумкин.

Ўзбекистон фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида инсон онги ва калби билан боFлик булган, уни ислох килиш, янгилаш, маънавий-рухий «таъмирлаш» каби сермашаккат йулдан борди. Бу жуда катта сабр-бардош, сиёсий қудрат, сиёсий маданият ва сиёсий ирода талаб этадиган ижтимоий заруратдир. Бу ўринда шаклланаётган янгича тафаккур тарзини ишлаб чикариш жараёнларига куллаш, иктисодий фаолиятга тадбик килиш самарали натижаларни беради.

Когнитив инновация натижасида юзага келган янги билимлар асосида қурилган инновациялар жамият диққат марказида туради ва катта даромад келтиради. Инновацияларни амалга тадбиқ қилиш таваккалчилик, кафолатланмаганликнинг юкори даражаси билан изохланади.

Янгиликнинг бундай хилма-хиллиги истицболли Fоя асосига курилган янги билим билан ифодаланади. Миқдорий муносабатларда улар биргаликда олинган барча янгиликлардан ўзиб кетади. Истиқболли ғоя таваккалчиликка асосланган ва инновацион имкониятларнинг умидли манбаи ҳисобланади. Аммо уларнинг қайси бири муваффақият келтиради-ю, қайсиси йўқ - буни олдиндан айтиш қийин. Бироқ улар самарадорлиги анча юқори бўлиши билан бир мунча афзалликларга эгадир. Албатта когнитив инновацияни кенг имкониятларини яна бошқа кўплаб мисоллар билан асослаш мумкин. Умуман олганда инновацион тараққиёт дастлаб инновацион тафаккурни шакллантиришни тақозо этади. Жамиятда ривожланиш ва тараққиёт йўлидаги ислоҳотларни амалга оширишда когнитив инновация фаолияти натижа самарадорлигининг муҳим шартига айланиб бораверади.

Фойдаланилган адабиётлар

• 1 .Қўшоқов Ш. Инновацион тафаккур концепцияси. Фан ва фалсафада

  инновацион тафаккур муаммолари. Илмий мақолалар тўплами.Самарқанд.2010 й.18 бет.

• 2 . Кубаева Ш.Ўзбекистонда демократик ислохотларни амалга оширишда

• 3 . Ўша тўплам. 17 бет

• 4 .Делия В.П Инновационное мышление в XXI веке. Балашиха 2011 г.75 бет

  "Экономика и социум" №10(77) 2020

инновацион тафаккурнинг роли ва ахамияти Ижтимоий фикр – инсон

ҳуқуқлари.Т.№ 3/2015 й. 55-58 бетлар