Көркем шығармалардағы троптар және қолданыс ерекшеліктері

Эдеби тыд1 ажарлау аз, цубылту керек. Эдеби тiлдiц эсемдiгi Fана емес, эсерлiлiгi Yшiн де орасан кажет тэсiл — цубылту, яки троп (грекше tгороs — иiн, иiрiм) — сездердi тура маFынасында емес, бурма магынасында цолдану, шындыцты бейнелеп, кейде тiптi перделеп таныту ойды езгертш, ке йде тiптi ещн айналдырып айту. Бул ретте эдеби тiлдi ажарлау оны цубылтудыц алгашцы кезец — ец царапайым тур1 деуге болар едi[1, 95]. Бул женiнде Европаныц бiрнеше Fалымдарыныц пiкiрлерiне тоцталсац, Г.Н.Поспелов троптYрлерiне «метонимия, синекдоха, метафора, тецеу, эпитет, ирония, символ,, аллегория, перифраз, кейiптеулердi» жатцызады, Л.И.Тимофеев «тецеу, эпитет, метонимия, метафора, гипербола, литота, аллегория, оксюморон, прозопопея, антономасия, синекдоха, иронияларды»жатцызады, Л.В.Чернец «метафора, метонимия, эпитет, тецеу, синекдоха, перифраз, символ, аллегория, ирония, , кейiптеу, оксюморондарды»жатцызады, ал Х.Н.Садыков «тецеу, эпитет, метафора, метонимия, кейiптеу, синекдоха, гипербола, литота, аллегорияларды»жатқызған [2, 63]. Ал қазақ тіл білімінің сөз құбылтуын зерттеген Қ.Жұмалиев, Р.Сыздықова, З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Негимов т.б.көптеген ғалымдарымыздың еңбектерінде де троп түрлері жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Задында, суреткер қолындағы сөз суретші қолындағы бояу секілді, иінін тауып мың құбылтуға болады. Сондықтан жоғарыда аталған және басқа ғалымдардың пікірлерін жоққа шығарудан аулақпыз. Құбылған сөз әсерлілік үстіне адам баласының танымын байытпақ;бір сөз бір-ақ нәрсені танытса, оны түрлендіре құбылту арқылы тіршіліктің сан алуан сырын тануға болады. Демек, троптың ең басты мәні таным тарапында жатыр. Өмірде мақсатсыз ешбір әрекет жоқ. Мұны білген жағдайда ажарлау секілді құбылту да суреткердің идеялық мақсатына, эстетикалық мұратына қызмет ететін тәсіл екенін тәптіштеп жату артық. Құбылтудың (троптың) түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі —ауыстыру, яки м е т а ф о р а (грекше меtарһога -көшіру) — сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құ былысты ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың, мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту.

Қыр төсінде мөлдір айдын — ақ сынап,

Жиегінде жасыл кірпік — жас құрақ.(Ә. Сәрсенбаев.) Әйнегі — күн, шатыры — аспан, Кең дала… Төсі — толқыған егін.

Көлдері көкке күмістер шашқан,

Қазақстан — Республикам менің!(Д. Әбілев.)

Бұл мысалдардағы ауыстырулар (ақ сынап, жасыл кірпік) қырдағы айдын көл мен бала құраққа айрықша сұлу сымбат бітірген. Келесі мысалдағы метафоралар ап-ашық әсірелеумен ұштастырылып, жер мен көктен, ‘күн мен көлден тұтасқан асыңқы бейне жасаған да, ақынның туған pеспубликаFа деген махаббаттына, мацтаныш сезiмiне езгеше ажар берген.Жогарыда бiз бip сездщ ретшде ауыстырудыц улFаЙFан, кYpделi TYpi болатынын атап еткенбiз. КYpделi метафора жасаудагы мацсат та — сездi цубылту арцылы ^ымды терецдету; ой образын Yстемелей, есipе келе оныц эсерш кYшейту.

Орысым — таFдыpласым, 6мipде жан сырласым,

Оцуда элiптесiм; Онерде эpiптесiм.(М. Элiмбаев.)

Казац ацыны орыстыц езiмен таFдыpлас екенiн атаумен тынбай эpi наFыз сырлас, эpi элiптес, эpi эpiптес екенiн Yстемелеп айтып, улкен достыцтыц сыр-сипатын кецipек, узаFыpак толFайды. Бул арада бip шумац өлең түгелдей ауыстыруға—күрделі метафораға айналып кеткен.1964 жылдыц жазында Алматыныц, KYншыFысындаFы тау Yстiнде кез жасындай мелдipеп жататын атацты сулу - Есiк келi цас пен кездiц арасында жоц болды. Осы оциFаFа К.Шацгытбаев мынадай 9демi елец жазды:

КYЙдipген хан мен цазыцды, ЖоFалды алтын балдаFым,

КYндеген талай патшалар Салып ем кезiн лагылдан,

¥рлаттым гауhаp тgжiмдi! Капа боп жанды цармадым!

Кай жацтан табам, б9тшаFаp? Кацты екен цандай цаFынFан?

КYл-талкан болды шар айнам “Есiк” деп жазган бар

1нжуден едi жиегi, тацбам, —

СуктанFан едi-ау талай жан! Кеpдiцдеp цайсы ой-цырдан?

0зегiм от боп ^йедь Пеpi боп ушты гашыгым,

Деpтiне дэт цып тезбедiм

Арылдым алтын алцамнан Есiгiм— есiл асылым,

Жацутпен Yзiп, ойдырган. ТYCкендей аFып кездеpiм’..(К. ШацFытбаев.)

Осы елецдегi оцыган адамныц жан-ЖYpегiн жулцып-жулцып цалатын кYш пен эсер, ацын сэттi iздеп тапцан сулу метафораларда жатыр. Эр шумак Есжтщ eзi емес, эр тYрлi балауын баптайды да жоктайды: патшалар кие алмаFан гауhар тэж бен лаFыл кез алтын балдактан, жиегi 1нжу шар айна мен жакуттан Yзiп ойдырган алтын алкадан айырылу, шынында да, адамның іші күйгендей оқиға. Осының бәрін ақын сіздің ойыңызға улгайган метафоралар аркылы уялата келiп, ец соцында “Ес1г1м— ес1л асылым, тYскендей аFып кездер1м”, — деп зар илегенде с1з де амалсыз аh ура жаздайсыз...

Ендi мына шыFармаFа токталайык:. Мэселен, Горькийдщ атакты “Дауылпаз туралы жырында” кәдімгі жай ғана жаратылыс құбылыстарына тура тiрi кiсiнiц м1нез1, кылыгы, эрекет1 бер1ле — жансыз табигат жандандырыла суреттеледн канатымен толкынды жанап, енд1 б1рде октай зымырап бултка енш, сацк-сацк еткен Дауылпаздыц кимылы ештеце емес-ау, тiптi “кус даусынан булттар шаттык Yнiн еститхнхн^ булттар темен сусып, тещзге конактайтынын, эн салатынын” кайтерсщ? Ал мынаган токталсак: “Эуе дауылы толкындар тобын балуан кушагына кысып алып, айбарлы ашумен жартаска лактырады, тау тулFалы аскар толкындарды шацдай шашып, тозацдай тоздырады”. ^ыскасы, бул шыгармада жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттелген. Құбылтудың (троптың) мұндай түрі—к е й і п т е у (грекше ргоsорорёiа, орысша олицетворение).Абайдыц Лермонтовтан аударган “Теректщ сыйы” деген eлецiндегi бейнелеу тэсiлi — тYп-тYгел кейiптеу: асау теректщ долдануы, буыркануы, буйра толкынныц айдаhардай бYктелуi, Кавказдан азан-казан, у-шу аркырап шыFа бере калыц кайратын бойына жасырып, бет куле момынси калуы — бэрi де езен емес, адам мiнезiне уксайды. Енд1 б1рде Терек Каспиге келш

— АптыFып асау шщ келдi, аксакал’

Тау, таска, адамзатка салып жанжал.

Дем алайын деп келдiм, аш койныцды,

Сэлем-саукат экелдiм, кош керш ал, — деп айны-катесiз адамша саудырап сейлеп турса, картац ^аспий, калFЫFан калпы, анау экелген “б^ы мен маралFа, адамнан тартып алFан кеп малFа, ер-токымы, атымен, каруымен туткындап экелген ер шеркеске”...— бiрiне риза болмай ма, кiм бысш, “ез1н де ашпайды, тiл де катпайды. Амалы курыган Терек акырында:

Азыркандыц, бiлемiн, аксакал шал,

Тентегщнщ сезiне кулаFыц, сал.

^азак-орыс катыны бiр сулуды

Экелш ем, кайтейiн, оны-дагы ал! — деп баFанадан берi кимай турFан аяулы асылын усынFанда Fана:

Кэр1 Каспий кара кек кезiн ашты,

Жылы жYзбен Терекке амандасты...

Каспидщ, Абайша айтканда, “жыбыр кагып, козFалып, сылк-сылк кулген” шайтан шалдыц одан арFы кылыFы мен кимылы да — аумаган адамныц мiнезi мен эрекет1— керемет кейiптеу.

Кейштеу—каз1рг1 эдеби туындыларымызды да кубылта, кулпырта колданылып келе жаткан эдем1 тэсiл:

Балкытып гYлдi демiне, ^ызFаншак кыс келдi де,

СYЙдi жаз эбден берiле: Сiлтедi суык канжарын.

Экетпек едi узатып, Жас жiгiт кыршын елдi де, бзшщ. жылы жер1не^, ^алдырып кеттi жан жарын.(Э. Тэж1баев.)

Жолшы казак — сол казак Жулкылайды етектен

Кете бердi тепецдеп, ^улагына сарнайды;

Сол казакты жел мазак Кейде алдынан жетектеп,

Ете берсем екен деп; Кейде артынан калмайды. (X. Ергалиев.)

АлдыцFы шумакта Э.Тэжiбаев эдеттегi кыс пен жазFа эдеттен тыс мшез бен эрекет берш, жансызFа жан сала суреттеу аркылы ойды биiк философияFа кетерш экеткен болса, кейiнгi шумакта Х.Ергалиев Бетпактын беймаза желiн кудды mipi кiсiдей кубылтып, OFан кызык-кызык кылыктар жасату аркылы езi суреттеп отырган шындыкка таFы бip тын, шырай беpедi.

Кейіптеу—ертегілер мен аңыз әңгімелерде жиі қолданылатын тәсіл. Ал мысал елендеpдегi кубылту, кебiне, п е р н е л е у, яки а л л е г о р и я (грекше аlIеgогіа —пернелеп айту) түрінде келеді. Мұнда әшейін ұғым кал-пында туpFан деpексiз нэрселер кэдiмгiдей кезге кеpiнеp деpектi нэрсеге ауыстырылады [3, 75]. Айталык, кулык, зорлык, кастык, секiлдi жалпылама уFымдаpды дэл осы калпында тYсiнуге болганмен, кезбен керу киын. Осыларды С.Денентаев езiнiн “Ауырган арыстан” деген аллегориялы өлеңінде қолға ұстатқандай деректі нәрселерге көшіреді: аң патшасы Арыстан ауыра калган екен, ан, атаулы тYгел жиылып кенiл сурап барганда, iшiнде ТYлкi ку жок боп шыFады да, оны кара кещл ^аскыр зорлыкшыл Арыстанга кастандыкпен хабарлап кояды. Кейiн ТYлкi келгенде, эрине, Арыстан ашуланады. Бул сырды тYсiне калган ку ТYлкi аяк астынан айла тауып, Арыстан секiлдi езiнiн, де “ауырып” калганын, одан эйтеуip Кдскырдьщ арткы аягыньщ сiнipiн киып жеп, эрен “жазылганын” айтады, Арыстан ашуды койып, ектемдiгiне кешедi де, дереу ^аскырды шакыртып алып, сiнipiн кияды^ Бул еленде кулык — ТYлкi, зорлык — Арыстан, кастык — ^аскыр бейнелеpiне кешipiлiп, пеpнеленiп кеpсетiлген.

Эдебиет тарихына карап отырсак, пернелеу аркылы деpексiздiк деpектiлiкке кешipiлiп кана коймаFан, кызык аллегориялык образдар жасалFанын кеpемiз. Мысалы, Данте жазFан эйгiлi “Тэнршщ тэлкегiнде” арыстан, таFы мысык, каншык каскыр тэpiздi андар аркылы адамFа тэн эр тYpлi куштарлыктар пеpнеленiп кана коймайды, кэдiмгi керкем образдар жасалады. Қазақтың ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерде бейнеленетін тұлғалар түгелімен — аллегориялық образдар.

Қарап отырсақ, осы үзінділердегі құбылтулар автор тіліне де, кейіпкерлер сөзіне де әжептәуір нәр беріп, ойнақы өң бітіріп, кәдімгідей құбылтып әкеткенін байқаймыз. Ығысын тауып, ыңғайымен қолданған жағдайда құбылтудың басқа түрлері де әдеби тілді осындай әп-әсем ажарлауы даусыз.

Әдебиеттер:

• 1.     Ә. Қайдар « Тіл білімінің өзекті мәселелері» 1998 ж. « Ғылым

• 2.     Мақтым Шәбжантайқызы «Әдебиет теориясы - көркемсөз

  ғылымының айнасы» . Көкшетау 2002...186 бет

  • 3.     З. Қабдолов « Сөз өнері» - Алматы: «Санат» , 2002 . – 360 бет

басапасы» . 302 бет