Монетар сиёсат ва унинг макроитисодий барарорликни ривожлантиришдаги ўрни хусусидаги илмий-назарий асослар

Ўзбекистон Республикасида монетар сиёсатни такомиллаштириш иқтисодиётни барқарор ривожлантиришнинг зарурий шартларидан бири сифатида эътироф этилмоқда. Хусусан, 2022 — 2026 йилларга мўлжалланган янги

Ўзбекистоннинг

Тараққиёт стратегиясида миллий иқтисодиётни жадал

ривожлантириш ва юқори ўсиш суръатларини таъминлаш жумладан, 2022 йилда йиллик инфляция даражасини 9 фоизгача ва 2023 йилда 5 фоиз ҳамда фискал тақчилликни 3 фоизгача пасайтириш чоралари кўрилиб, кейинчалик инфляция ва Давлат бюджети тақчиллиги ушбу кўрсаткичдан ошмаслиги таъминлаб бориш бунда, давлат улушига эга тижорат банкларида трансформация жараёнларини якунлаб, 2026 йил якунига қадар банк активларида хусусий сектор улуши 60 фоизгача чиқариш макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва юқори иқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб қолишнинг зарурий шартларидан бири сифатида белгиланган [1].

Шу боис, келгуси беш йилликда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотни - 1,6 баравар ва 2030 йилга бориб аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадни 4 минг АҚШ долларидан ошириш ҳамда "даромади ўртачадан юқори бўлган давлатлар" қаторига кириш учун замин яратиш бунда, давлат царзини бош^аришда йилига янги жалб цилинган ташци царз миқдори 4,5 миллиард АҚШ долларидан ошиб кетмаслигини таъминлаш вазифаси мацсад цилиб цуйилган.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги П^-3272-сонли “Пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида”ги царорида монетар сиёсатнинг ликвидлиликни бериш ва жалб қилиш операциялари бўйича қўлланилаётган фоизли инструментлардан фойдаланишни кенгайтириш, тижорат банклари томонидан фоиз ставкаларини шакллантиришнинг бозор механизмларини қўллашни кенгайтириш, макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашни илғор хориж тажрибаси асосида такомиллаштириш, пул-кредит сиёсатининг шаффофлигини ошириш каби долзарб вазифалар цуйилган эди. [2].

Юцорида цайд этилган ^олатлар пул-кредит сиёсати ва ицтисодий усиш уртасидаги алоцадорликнинг илмий -назарий асосларини тадциц цилиш заруриятини юзага келтиради.

Аввало, “монетар сиёсат” тушунчасининг илмий-назарий талцини хусусида суз юритамиз.

М.Малкина пул-кредит сиёсатига цуйидагича таъриф беради: “Пул-кредит сиёсати - Марказий банк томонидан пул массаси ва пуллар цийматини бошцариш буйича комплекс чора-тадбирлар булиб, мамлакатда баҳолар, миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш ва иқтисодий усишни раFбатлантириш мацсадида амалга оширилади” [3].

С.Моисеевнинг фикрига кура, пул-кредит сиёсати - бу давлатнинг иқтисодиётни тартибга солиш борасидаги сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, пул бозоридаги талаб ва таклиф унинг объекти ^исобланади [4].

Д.Виноградов ва М.Дорошенко ҳаммуаллифлигида чоп этилган “Молиявий-пуллик ицтисодиёт” (Финансово-денежная экономика) мавзусидаги уцув цулланмада пул-кредит сиёсати пул массаси ва фоиз ставкаларининг даражаларини тартибга солишга йўналтирилган сиёсат сифатида эътироф этилган [5].

Р.Миллер ва Д. Ван-Хуз хаммуаллифлигида ёзилган “Замонавий пуллар ва банк иши” мавзусидаги дарсликда монетар сиёсат пул эмиссияси ва пул массаси устидан назорат қилишга қаратилган тадбирлар мажмуи сифатида талцин цилинган [6].

Таниқли иқтисодчи олим Н. Мэнькю АҚШ ФЗТнинг монетар сиёсатини иқтисодиётда муомалада бўлган пуллар устидан назорат қилишни амалга ошириш сифатида талцин цилган [7].

Юқорида қайд этилган хулосалар ва таърифлардан кўринадики, кўпчилик иқтисодчи олимлар томонидан монетар сиёсат пулларга бўлган талаб ва пуллар таклифини тартибга солиш ва назорат қилишга қаратилган чора-тадбирлар мажмуи сифатида эътироф этилган.

Энди монетар сиёсат ва ицтисодий усиш уртасидаги алоцадорликнинг илмий-назарий асосларини тадциц цилишга утамиз.

АҚШлик иқтисодчи олим Ф.Мишкиннинг илмий изланишларида монетар сиёсатнинг макроицтисодий барцарорликни ривожлантиришга таъсири масаласини таҳлил қилишга катта эътибор қаратилган. Жумладан, унинг илмий изланишлари натижасида шакллантирилган хулосаларига кўра, монетар сиёсат макроицтисодий барцарорликни ривожлантиришга бевосита ва кучли таъсир курсатади. Ушбу таъсири пуллар таклифининг ицтисодий фаолликка таъсирида яққол намоён бўлади [8].

Фикримизча, Ф.Мишкиннинг ушбу хулосаси илмий-амалий ахамиятга эга булиб, айницса, 2008 йилда юз берган жахон молиявий-ицтисодий инқирозидан кейин тараққий этган мамлакатларда монетар сиёсатга иқтисодиётни рецессия ҳолатидан чиқарувчи асосий омил сифатида қаралаётганлигида яққол намоён бўлди.

Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози даврида монетар сиёсатнинг стратегик мақсадлари бўлган инфляцияга қарши кураш ва миллий валютанинг барқарорлигини таъминлашга нисбатан макроиқтисодий ўсиш суръатларининг барқарорлигини таъминлаш мақсади муҳимроқ аҳамият касб этиб қолди. Бундай дейишимизга сабаб шуки, дунёнинг кўплаб мамлакатларида, глобал молиявий-иқтисодий инқироз даврида, иқтисодиётни “рецессия” ҳолатидан чиқариш, иқтисодий ўсиш суръатларининг барқарорлигини таъминлашга қаратилган экспансионистик монетар сиёсат амалга оширилди.

С.Моисеевнинг илмий ишларида пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш йўли билан макроиқтисодий ривожлантиришга кўмаклашиш масаласи асосий ўринни эгаллайди. Унинг фикрига кўра, монетар сиёсатнинг қуйидаги тўртта стратегик мақсадлари мавжуд:

• –    баҳолар барқарорлиги;

• –    миллий валютанинг барқарорлиги;

• –    мамлакатда молиявий барқарорликни таъминлаш;

• –    мувозанатлашган иқтисодий ўсиш [9].

1-жадвал

Ўзбекистон Республикасида айрим макроиқтисодий монетар индикаторларнинг ҳолати [10]

(фоизда)

Монетар индикаторлар	Йиллар
	2017	2018	2019	2020	2021
Инфляциянинг       йиллик даражаси	14,4	14,3	15,2	11,1	10,0
Марказий  банкнинг  қайта молиялаш ставкаси	14,0	16,0	16,0	14,0	14,0

Тижорат банкларининг сўмда берилган кредитларининг ўртача йиллик фоиз ставкаси	18,5	20,5	24,2	22,3	20,8
Мажбурий захира ставкаси	12,5	9,0	9,0	9,0	9,0

1-жадвал маълумотларидан кўринадики, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта молиялаш ставкаси, инфляция даражаси ва тижорат банклари томонидан сўмда берилган кредитларнинг ўртача йиллик фоиз ставкаси пасайиб борган. Бу эса, мазкур даврда умумий талабни рағбатлантиришга қаратилган монетар сиёсат олиб борилганлигидан далолат беради. Шунга қарамасдан иқтисодиётни пул маблағлари билан таъминланганлик коэффицентини 2017-2021 йилларда 20 фоиздан ҳам паст даражада эканлигини салбий ҳолат сифатида эътироф этиш мумкин. Жумладан, мажбурий захира ставкасининг эса нисбатан юқори кўрсаткичга эга эканлиги тижорат банкларининг кредит потенциалига ва иқтисодиётни пул маблағлари билан таъминланганлик даражасига салбий таъсир кўрсатиб келмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, монетар сиёсат ва унинг макроиқтисодий барқарорликни таъминлашдаги ўрни масаласи хусусидаги илмий-назарий қарашларни ўрганиш ва умумлаштириш ҳамда улардан пул-кредит сиёсатини ишлаб чиқишда фойдаланиш монетар сиёсатни такомиллаштиришда муҳим ўрин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар

• 1.    2022-2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг Тараққиёт стратегияси тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли фармони. www.lex.uz.

• 2.    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги ПҚ-3272-сонли “Пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. www.lex.uz .

• 3.    Малкина М.Ю. Инфляционные процессы и денежно-кредитное регулирование в России и зарубежом. Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2012. - С. 254.

• 4.    Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. Учебное пособие. – М.: Московская финансово-промқшленная академия. 2011. - С. 21.

• 5.    Виноградов Д.В., Дорошенко М.Е. Финансово-денежная экономика. Учебное пособие. – М.: Изд. дом. ГУ ВШЭ, 2009. – С. 360.

• 6.    Миллер Р.Л., Ван-Хуз Д.Д. Современные деньги и банковское дело. Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 2000. – С.428.

• 7.    Мэнкью Н.Г. Принципы макроэкономики. 4-ое изд. Пер. с англ. – СПб.: Питер, 2009. - С. 297.

• 8.    Мишкин Ф.С. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков. 7-е изд. Пер. с англ. – М.: ООО “И.Д. Вильямс”, 2013. -С. 734-735.

• 9.    Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. Учебное пособие. – М.: Московская финансово-промышленная академия, 2011. - С. 218.

• 10.    Монетар сиёсат. www.cbu.uz .

"Экономика и социум" №5(96) 2022