Нефть ва газ конлари жараёнида содир бўладиган ютилишлар, уларни сабаблари ва олдини олиш чоралари

Мустақиллик йилларида газ ва нефть саноатида Ўзбекистон Республикаси халқ хўжалигининг етакчи тармоқларидан бирига айланди: янги конлар очилди, қатламдан газ қазиб олишни ошириш мақсадида эски конларга турли сунъий таъсирлар қўлланилмоқда. Йиллик газ қазиб олиш миқдорини 120 млр.м3 гача етказиш кўзда тутилган, бу эса республикамизни табиий газ билан тўла таъминлаш ва МДҲ давлатларига ҳам сотиш имкониятини беради. Кўриниб турибдики ушбу соҳадаги масалалар ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

Қудуқ устунида босимнинг қатлам босимига нисбатан камайиши, цатламдан суюцликни цудуцца оцишини юзага келтиради, кайсики сув-нефть-газ пайдо булишга олиб келади. Битта цатламни узи х,ам ютувчи хам пайдо бўлувчи бўлиши мумкин. Ютилиш ўтказувчи ёки кучсиз қатламларда қудуқларни бурғилашда, қудуқ устуни орқали бурғилаш ва цемент аралашмалари ҳаракатланиб, устун деворига ортиқча гидростатик (гидродинамик) босим билан таъсир цилганда ютилиш содир булади.

БурFилаш аралашмаларини ютилишига цуйидаги омиллар таъсир цилади.

• 1.    Геологик омиллар - ютилиш цатламини тури цуввати, жойлашув чуқурлиги, ёришга етарли қаршилик кўрсатмаслиги, қатлам босимини катталиги ва цатлам флюидлари таснифларига боглицдир.

• 2.    Технологик омиллар- цудуцца хайдаладиган бурFилаш аралашмасини сифатига ва миқдорига, бурғилаш усулига, тушириш ва кўтариш жараёнларини амалга ошириш тезлигига ва бошқаларга боғлиқ ҳолда содир булади.

Қатламни очилиши учун етарли даражада гидро ўзгарувчанликка, ютилиш қатлами ва қудуқ орасидаги босимни фарқидан катта аниқ қийматдаги босимга критик (меъёрий) босим дейилади. Тоғ жинсларини мустаҳкамлиги етарли булмаганда цатламда гидро ёрилиш содир булади.

^атламга суюцликни гидро ёришда кириш чуцурлиги цуйидаги формуладан аницланади.

l

- (1)

’С v 7

бу ерда: К 1 -тажриба коэффициенти;

d- цатламдаги заррача диаметри;

• -.. -цалам ва цудуц оралиFида босимни фарци;

S -шакл коффициенти;

• -_: -чегаравий силжиш кучланиш.

Крвишцоц пластик суюцликни кириш чуцирлигини аницлашни цуйидаги формулани таклиф этди.

Др -босимни фарқи;

к- ўтказувчанлик;

а -доимий коэффициент(168÷180)10^-4;

i_z -ювувчи суюқлик чегаравий силжиш кучланиши.

Бурғилаш аралашмаларини ютилишини аниқлашнинг бир нечта усуллари мавжуддир. Усуллардан бири ҳайдайдиган ва чиқадиган бурғилаш аралашмаларни фарқи миқдорини аниқлашдир. Ер усти юзасига чиқадиган бурғилаш аралашмаларни фарқига қараб ютилишни тезкорлиги ҳақида фикр юритилади. Бурғилаш жараёнида бурғилаш аралашмаларини йўқолишини аниқлаш усули циркуляция тизимида суюқлик ҳажмини ўзгариши, ютилиш қатламида босимни фарқи, ҳамда бурғилаш аралашмасини ортиқча босим тезкорлиги тўғрисида аниқ маълумот беради.

Ютилиш суюқлигини босим фарқига боғлиқлиги Слекер формуласи ёрдамида аниқланади .

Q=c■ Др" (3)

бу ерда: с- ютилиш тезкорлиги коэффициенти, м 3/(с*м)

Др-ютилиш қатламида босимни фарқи, кгс/см2 ;

n- суюқликни филътрация режимини характерловчи кўрсаткич даражаси.

Ютилишда сатҳни пасайиш тезлигини қуйидаги формула орқали ифодалайди.

v=c■ Др" (4) бу ерда:  v-динамик сатҳни силжиш тезлиги;

с- коэффициент ва n-даража кўрсаткичлари доимий катталикларга эгадир.

Амалиётда бурғилаш аралашмаларни ютилиши сиғимида аномал ҳажмини камайиши ва бурғилаш қурулмаларини гидравлик тизимида босим пасайишига қараб, чуқурлиги узунлиги узунлига қараб аниқланади.

Бурғилаш аралашмаларини ютилиш, қудуқларни бурғилашни мужассам технологик тезлигида таъминланган чуқурлик ўлчагич асбоблари ва қўшимча маълумотларни олувчи қурилмалар ёрдамида аниқланади: қудуқдан чиқадиган бурғилаш аралашмасини механик бурғилаш тезлигини ошишига, бурғилаш аралашмасини зичлигига ва илгакдаги оғирликка қараб аниқланади.

Юқоридаги оптималлаштириш масалларини этиборга оладиган бўлсак нефть конларини ишлаб чиқишни бошқаришда, халқимиз миллий бойлиги бўлган нефть ва нефтьларни қазиб олишда иқтисодий самараларга эришамиз деб ўйлаймиз .

Фойдаланилганган адабиётлар

• 1.    Коновалов А.Н. Задачи филърации многофазной несжимаемой жидкости.-Новосибирск:Наука, 1988.-166с.

• 2.    Марчук Г.И.Методы виычислителъной математики.-М.:Недра. 1977.-456с.

• 3.    Катковник В.Я. Напараметрическая идентификация и сглаживание данных.-М:Наука, 1985,-408 с.

"Экономика и социум" №5 (48) 2018