О дидактических основах обучения иностранному языку
Автор: Караева К.Н.
Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium
Рубрика: Основной раздел
Статья в выпуске: 10 (77), 2020 года.
Бесплатный доступ
Данная статья посвящена изучению проблем применения дидактических законов и принципов в организации процесса обучения иностранному языку, а также изучению и исследованию применения дидактических принципов, изложенных в программных документах.
Коммуникативный, многоязычный, мультикультурный, компетентность, лингводидактика
Короткий адрес: https://sciup.org/140251371
IDR: 140251371
Текст научной статьи О дидактических основах обучения иностранному языку
Чет тил ўқитиш жараёнида дидактик принциплар татбиғи масаласини ўрганиш ва тадқиқ этиш методика фанининг дидактик асосларини кўриб чиқишни тақозо этади. Маълумки, чет тил ўқитиш методикаси педагогика фанлар сирасига киради ва педагогиканинг асосий тармоғи бўлган дидактика қонуниятлаирга бўйсунади. Дидактика таълимнинг умумий назариялари билан шуғулланувчи фан сифатида чет тил ўқитиш методикаси назарий асосларини белгилаб беради ва ушбу фан хусусиятларидан келиб чиққан холда татбик этилади. Бунинг асосий сабаби шундаки, психология, педагогика, дидактика, методика каби фанлар асосий объекти битта, яъни таълим жараёни хисобланади. ^ар бир соха ушбу объект - таълим жараёнини уз максад ва вазифаларидан келиб чи^иб урганади, таджик этади[2-4].
Утган аср охирларида пайдо булган, бугунги кунда кенг кулланилаётган “лингводидактика” (тил таълимшунослиги) атамаси ҳам чет тил ўқитишнинг чукур дидактик асосига эга эканлигини исботидир.
Чет тил ўқитиш методикаси, психология, психолингвистика, педагогика– дидактика, лингвистика ва бошқа фанлар билан узвий боғлиқ бўлиб уларга асосланган холда ривожланади, такомиллашади. Дидактика ва методиканинг узвий боғлиқлиги, ҳамда мустақил фанлар сифатида улар ўртасидаги тафовутларни рус олими В.В. Краевский ўз илмий ишларида тадқиқ этган. Олим турли даврларда методика мустақил фан эмас, дидактиканинг амалиётга татбиғи (амалий дидактика, амалий тилшунослик) сифатида қаралганлигини, бугунги кунга келиб эса замонавий методика ўз мустақил назарий асосига, тадқиқот методларига, предмет ва объектига эга алоҳида фан бўлиб шаклланганлигини, ривожланиб бораётганини далиллаб берган ва ҳар қандай методик тадқиқот аниқ бир фан таълимида пайдо бўладиган муаммоларни хал этишга қаратилган бўлишини айтиб ўтган. [В.В. Краевский]. Муаллиф такидлаганидек методика фанининг дидактик пойдеворини мустаҳкамлаш, уни самарали татбиқ этиш бу соҳада чуқур илмий изланишлар олиб бориш заруратини туFдиради[3].
Шубхасиз, республикамизда куп миллатли, мультилингвал ва мультимаданий хусусиятларга эга шароитда чет тил ва маданиятини, урф-одатларини, анъаналарини, тарихи, санъатини интеграллашган холда ўз маданияти ва тили билан киёслаб урганиш ва ургатиш унинг психологик, дидактик, лингвистик, психолингвистик пойдевори мустаҳкам бўлишини талаб этади. Бунинг учун чет тил фани макоми ва уни укитишнинг узига хос хусусиятларидан келиб чиккан холда дидактик принциплар кандай татбик этилишини куриб чикиш лозим.
Бу хакда катор олимлар Л.В. Шчерба, И.В. Рахманов, И.А. Зимняя, Н.И. Гез, Н.Д. Гальскова, (Россия), Ўзбекистонда М. Жусупов, Ж.Жалолов, С.
Сайдалиев ва бошқаларнинг ишларида фикр ва мулоҳазалар билдирилган. Чет тил предметининг бошқа фанларга қиёсан қандай мақомга эга эканлигига эътибор қаратилган. Манбаларда кўрсатилишича “Чет тил” (Иностранный язык) тушунчаси XVIII асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлиб, ўқув предмети мақомини олган ва бугунги кунда ҳам таълим тизимининг турли боскичларида уз макомига эга фан сифатида укитилади:
-умумтаълимий маком (мактабгача таълим, умумий урта таълим мактаблари, касб-хунар коллежи, академик лицей, номутахассис ОТМ (ESP));
-
- мутахассислик тили макоми (чет тил мутахассислиги ОТМ);
-
- иккинчи мутахассислик тили макоми.
Чет тил предмети макомини аник белгилаб олиш, биринчидан, унинг асосий хусусиятларини очиб беришга ёрдам беради. Чет тилдан ДТС, ўқув дастурларида белгиланган ва манбаларда санаб ўтилган таърифларга биз чет тилнинг миллатлараро, тиллараро ва маданиятлараро алоқа воситаси мақомини ҳам алоҳида ажратиб кўрсатиш лозим деб ҳисоблаймиз, зеро пировард натижа этиб белгиланган коммуникатив компетенция, яъни CEFR да ишлаб чикилган А 1,2 В 1,2 С 1,2 даражаларни эгаллашдан муддао ва максад кам шуни таказо этади[1].
Иккинчидан, чет тил предметининг таълим тизимидаги мақоми, эгаллаган мавқеи муайян ўқитиш шароитини, мақсадларини, мазмунини, метод, принцип ва воситаларини белгилаб беради.
Чет тилини “ўқитиш шароити” тушунчаси ўз ичига қуйидагиларни камраб олади:
-
- укув муассасаси тури (мактабгача таълим, умумий урта таълим мактаби, академик лицей, касб–хунар коллежи, номутахассис ва мутахассислик ОТМ);
-
- укувчининг ёш психологик хусусиятлари;
-
- укувчининг тил тажрибаси;
-
- ажратилган соатлар микдори.
Соатларни белгилашда нималарга эътибор қаратиш ва асосланиш лозимлигини аниклаб олиш зарур.
Бугунги кунда чет тилларни укитиш туFрисидаги давлат хужжатлари, қарорлари, ДТС ва ўқув дастурларида белгилаб берилган таълим мақсадлари куйдагилардир: (ДТС, укув дастурларини бериш керак).
-
1) коммуникатив (амалий) максад укувчининг мультилингвал ва
мультимаданий шароитда чет тилда коммуникатив (мулоқат) компетенциясини ривожлантириш;
-
2) тарбиявий максад чет тили оркали укувчида ахлокий, аклий,
эстетик, ватанпарварлик, бағрикенглик, миллий ифтиҳор ва бошқа ^ислатларни тарбиялашни назарда тутади;
-
3) умумтаълимий максад - чет тил ва унинг маданияти урф-
- одатлари, ананалари, тарихи ва санъатини интеграллашган холда ўргатиш ва ўрганиш натижасида янги олам манзарасини эгаллаган иккиламчи шахсни камолга етказиш;
-
4) ривожлантирувчи максад - укувчи аклий фаолияти, тафаккурини
ривожлантириш, ҳиссиётларни камол топтириш ҳамда чет тилни ўрганиш мотивациясини устиришдан иборат.
Юқорида санаб ўтилган мақсадларга кўра таълим мазмуни танлаб олинади. У куйидаги компонентларни уз ичига олади:
-
- тил компетенцияси (лексик, грамматик, фонетик компетенциялар);
-
- нутк компетенцияси (тинглаб тушуниш, гапириш, укиш, ёзув ва таржима компетенциялари);
-
- мавзулар ва нутк вазиятлари.
Юқорида айтиб ўтилганидек, чет тил предмети мақомини аниқлаб олишдан кўзланган мақсад унинг бошқа предметлардан фарқловчи ўзига хос хусусиятларини ажратиб олиш ва шу хусусиятларни хисобга олган холда тадки^отда белгиланган вазифаларни амалга оширишдан иборат.
Чет тил предметининг бошца фанлардан фарцловчи узига хос хусусиятлари шундаки (она тили билан циёслаганда):
-
- турли уцув муассасалари таълим тизимида чет тил амалий фаолиятига ўргатувчи, ўқувчилар коммуникатив компетенциясини шакллантирувчи, ривожлантириувчи ва такомиллаштирувчи фан ҳисобланади. Унинг бу хусусияти чет тил уцитиш мацсадларида намоён булади.
-
- чет тил бир вацтнинг узида таълим мацсади ва воситаси хисобланади ва зарур ахборотни олиш ва узатиш орқали нутқий ва лингвомаданий компетенцияларни ургатишга йуналтирилган;
-
- чет тил, асосан, сунъий мухит шароитида ургатилади;
-
- она тили билан циёслаганда уцувчи она тилини урганиши жараёнида тафаккур шаклланади, чет тилда эса ривожланади;
-
- чет тил ургатиш, урганиш жараёнида она тилини ижобий (транспозиция) ёки салбий таъсири (интерференция) кузатилади;
-
- чет тил CEFR дискрипторлари асосида 6 та даражада ургатилади;
-
- аппроксимация ( яцинлашиш) Fоясига асосланади.
Ушбу гоя муаллифи ингилиз олими Г. Палмер хисобланади, унинг талқинида бу тушунча, асосан, сунъий мухитда чет тили ўргатишда, уни тил соҳиби талаффузига яқин бўлган даражага етказишдан иборат деб ҳисоблайди. (зеро хеч қачон тил соҳиби даражасига етказиб бўлмайди). Бу ҳолда тил ўрганувчининг нутқида талаффуз нормаларига катта путур етмайди ва уни тил сохиби бемалол тушуна олиши мумкин.
Фикримизча, чет тил предметининг асосий хусусиятларидан бири бўлган аппроксимация категориясини чуқур ўрганиш ва тадқиқ этиш шу фанни эгаллаш меёрларини ишлаб чиқиш, CEFR даражалари дискрипторларини Ўзбекистон шароитига янада мослаштириш ва такомиллаштиришга хизмат цилади.
Шундай қилиб чет тил предмети мақоми ва хусусиятларини ҳисобга олган холда уни уцитишда, аввало, дидактик принциплар Tam6uFU цандай амалга оширилишини кўриб чиқамиз, зеро таълим самарадорлигини янада ошириш ўқитиш методикасини такомиллаштириш аввало бош вазифалардан бири бўлган ва ҳар қандай таълимнинг асоси ҳисобланган дидактик принципларнинг тугри татбиц этилишига боглиц[5].
Методик адабиётларда, хусусан чет тили уцитиш методикасида барча принциплар уч гурухга булинган. Бу хацда Л.В.Шерба, И.В.Рахимов, А.А. Миролюбов, Е.И.Пассов, Г.В.Рогова, Н.И. Гез, Н.Д.Гальскова, В.В. Сафонова, Ж.Жалолов, Ў.Хошимов, Т.К.Саттаров, Г.Т. Махкамова, Л.Т. Ахмедова, С.Сайдалиев ва бошқа олимлар асарларида ўз фикр ва мулохазаларини айтиб утганлар:
-
- умумдидактик таянч принциплар - хар цандай предмет амал циладиган онглилик, тизимлилик, изчиллик, кургазмалилик ва бошцалар;
-
- маълум бир предметга хос принциплар, (жумладан, чет тил таълимининг методик принциплари);
-
- хусусий принциплар (предметнинг маълум бир мавзусига хос принциплар) масалан, машцлар системасини ишлаб чициш принциплари.
Санаб утилган уччала гурух принциплар, шубхасиз бир-бири билан узвий боFлиц бир-бирини тацозо этади, тулдириб боради.
Чет тил ўқитиш принциплари борасида ҳам методикада ўзига хос царашлар мавжуд ва улар шубхасиз, ушбу уцув предметининг дидактик мақоми ва хусусиятларидан келиб чиққан холда умумдидактик ва методик принципларга ажратиб ўрганилади. (Минъяр–Белоручев, Е.И. Пассов, Г.В. Рогова, Ф.М. Рабинович, В.В. Сафанова, В.Риверс, Ж. Ломпшер, А.А. Миролюбов, Н.И. Гез, Н.Б. Гальскова ва бошцалар).
Санаб ўтилган муаллифларнинг ишларида дидактик принципларининг чет тил таълимидаги татбиғи масаласи синчиклаб ўрганилган, илмий тадқиқот даражасида изланишлар олиб борилган. Фикримизча, чет тил ўқитувчисининг нутқи биринчи рақамли таълим ва тарбия воситаси бўлиб ҳисобланади, шунинг учун касбий нутқ компетенциясига бир қанча талаблар қўйилган ва у маълум мезонлар асосида белгиланади.
Тарбиявий аҳамиятга молик воситаларнинг навбатдагиси чет тил дарслигидир. Дарслик тарбиянинг барча турларини ўқувчига сингдиришда бебаҳо восита деб ҳисоблаш мумкин. Дарслик дизайнидан бошлаб, ранг – баранглиги, лингвистик ва экстралингвистик материалларга бойлиги, ўқимишли эканлиги, кўзланган мақсадга эришиш учун хизмат қилиши билан тарбиявий таълим ва бошқа принципларни амалга оширувчи ўқув қуроли деб ҳисоблаш мумкин, зеро унда таълим психологияси, дидактикаси, методикаси мужассам холда акс этади.
Адабиётлар
-
1. CEFR – Common European Framework of Reference for Languages: Learning. Teaching. Assesment. Strasburg -2001.
-
2. Jalolov J. Chet til oqitish metodikasi. “O’qituvchi” nashriyot – matbaa ijodiy uy./ Toshkent - 2012, 123b.
-
3. Зуннунов А., Махкамов И. Дидактика – Т. “Шарқ”, 2006.
-
4. Ibragimov X., Abdullayeva Sh. Pedagogika nazariyasi. Toshkent. 2008.
-
5. Шерба Л.В. Преподавание иностранных языков В средней школе.
Общие вопросы методики – 3-Е изд.- Москва: Академия. 2001. 160с.
"Экономика и социум" №10(77) 2020
Список литературы О дидактических основах обучения иностранному языку
- CEFR - Common European Framework of Reference for Languages: Learning. Teaching. Assesment. Strasburg -2001.
- Jalolov J. Chet til oqitish metodikasi. "O'qituvchi" nashriyot - matbaa ijodiy uy./ Toshkent - 2012, 123b.
- Зуннунов А., Махкамов И. Дидактика - Т. "Шарқ", 2006.
- Ibragimov X., Abdullayeva Sh. Pedagogika nazariyasi. Toshkent. 2008.
- Шерба Л.В. Преподавание иностранных языков В средней школе. Общие вопросы методики - 3-Е изд.- Москва: Академия. 2001. 160с.