Одам организмини жисмоний иш қобилиятини таъминловчи физиологик имкониятлар

Кириш: Одам организмини ташкил этувчи турли хил функционал тизимлар ва уларнинг иш қобилияти,уларни таркибига кирувчи структура бирликларининг морфологик физиологик хусуиятлари билан боғлиқ.Бошқача қилиб айтганимизда, одам организмининг асосий жисмоний иш қобилияти юрак-қон томир, нафас ва мускул тизимининг хусусиятларига боғлиқ. [1,2]. Булар куч , тезлик, чидамлилик кабиларни ривожланишини таъминлайди.Бунинг натижасида одам организмининг жисмоний иш қобилияти ва физиологик имкониятлари ортиб боради [3,4].

Мавзунинг долзарблиги: Биз биламизки, инсонни жисмоний имкониятлари ривожланиши, унинг турли хил функционал тизимлари фаолияти билан боғлиқ. Бунда юрак қон-томир, нафас, мускул тизимлари фаолияти яхши ривожланса, барча тизимлар ва бутун организм фаолиятини яхшиланишига олиб келади. Турли функционал тизимлар фаолиятидаги физиологик, биокимёвий ўзгаришлар организмни яширин заҳираларини ҳам кўрсаткичлари билан боғлиқ. Ҳар қандай инсонда ўзи билмайдиган яширин имкониятлар бор ва буларни ўрганиш мавзунинг долзарблигини акс этади.

Мавзунинг мақсади: Инсон организмидаги яширин физиологик имкониятларни ўрганиш,уларнинг физиологик кўрсаткичларини аниқлаш , жисмоний иш қобилият кўрсаткичини аниқлаш ва амалиётга тадбиқ этиш.

Тадқиқот усуллари ва материаллари: Олиб борилган тадқиқотда 20 нафар текширилувчи иштирок этди. Шундан 10 нафари мунтазам қўл тупи спорт тури билан 3 йилдан ортиқ шуғулланган спортчилар ва 10 нафари спорт билан шуғулланмайдиган кишилар иштирок этди. Уларнинг жисмоний сифатлари ва физиологик имкониятларини аниқлашда пулсотахаметрия, пневмография,Теппинг тести ва Гарвард Степ- тести усулларидан фойдаланилди[7,8,9].

Одам организми яшаши, ўсиши, ривожланиши ва жисмоний иш бажариш жараёни учун маълум бир миқдордаги энергияни талаб қилади. Одам организми бу жараёнлар учун энергияни ташқи муҳитдан қабул қилинган овқатнинг физик, кимёвий, термик ўзгариши натижасида ҳосил қилади. Ҳар қандай жисмоний, ақлий меҳнат жараёнида организмда чарчаш юзага келади. Бу жараённи юзага келишини биз организмда энергия миқдорини тугаши ёки камайишига боғлаймиз. Чарчашни юзага келтирувчи сабабларга синапслардаги тормозланишлар ҳамда кислород етишмай қолиши ҳам оламиз.Биз фақат энергия тугаши билан боғлиқ чарчашни таҳлил қиладиган бўлсак, одам ҳар қандай катта ҳажмдаги жисмоний юкламани бажаргандан сўнг унда юзага келадиган чарчоқда ҳам унга маълум бир даражадаги жисмоний юкламани бажариши шартлиги айтилса,унда маълум бир даражадаги жисмоний юкламани бажара олиш имконияти сақланиб қолади. Бундан билиш мумкинки, организмда кучли толиқиш ҳолати юзага келганда ҳам маълум даражадаги жисмоний ва ақлий юкламани бажаришини таъминлайдиган яширин имкониятлар мавжудлиги ҳақида фикр юритиш мумкин. Одам организмидаги яширин имкониятларни морфологик, анатомик,физиологик ва биокимёвий имкониятлар (захиралар)га бўлиш мумкин.

Морфологик имкониятлар дейилганда, мускул таркибидаги структуралар . нерв тизимидаги структуралар     назарда тутилади. Биокимёвий имкониятлар дейилганда, турли хил миқдорда энергия сақловчи бирикмалар асосан (АТФ) аденозинучфосфат    ва    (КФ    )

креатинфосфат назарда тутилади. Булардан     асосийси     физиологик захиралар ҳисобланади[9,10].Физиологик имкониятлар қуйидагиларга бўлинади: 1.Жисмоний сифатлар (куч, тезлик, чидамлилик) ни ривожлантирувчи ;

• 2 .Ҳар хил қувватдаги (максимал, субмаксимал, катта, ўртача миқдордаги энергия сарфини талаб қиладиган) ишларларда сафарбар қилинадиган;

• 3 .Ишга тортилиш навбати бўйича функционал захиралар:

• А) кундалик ҳаёт фаолиятида ишга тушадиган;

Б) машқ қилиш жараёни ва мусобақаларда ишга тушадиган;

• С) организмнинг яшаши учун курашида ишга тушадиган захиралар.

Тадқиқот натижалари: Ишга тортилиш навбати бўйича функционал заҳиралар кўрсаткичлари ўрганилди.Бунда ҳар бир гуруҳда ўзига хос физиологик ҳолатлар юзага келиши маълум бўлди.

Биринчи гуруҳ захиралар шартли ва шартсиз рефлекслардан иборат.Булар организмни нисбий тинч ҳолатдан маълум бир фаолиятга ўтганида ишга тортилади. Организм тинч ҳолатдан фаол ҳолатга ўтганда, организмдаги турли функционал тизимлар, яъни юрак қон-томир , нафас олиш, мускул тизимлари функциялари юқори даражада фаоллашмайди.Чунки бу тизимлар фаолиятини юқори даражада фаоллашиши билан организм фаолиятини ушлаб туриш учун эҳтиёж йўқ. Бундай ҳолатда юракнинг бир дақиқадаги қисқариш частотаси 85-90 атрофида , нафас олишнинг дақиқалик тезлиги яъни, сони 17-22 марта , кислороднинг дақиқалик ўзлаштирилиш кўрсаткичи 300-430 мл атрофида бўлади. Бунда физиологик реакциялар қисман тезлашиши эвазига физиологик тизимлар иши қисман тезлашиши рефлектор ва гуморал йўл билан амалга ошади. Бунда мускул системаси фаолияти қисман фаоллашганлиги ,мотор бирликлар сони ҳам камроқ ишга тортилганлиги сабабли улар фаолиятини таъминлаш учун сарфланадиган энергия миқдори ҳам камроқ бўлади. Мускул фаолияти учун зарур бўлган озиқ моддалар , кислород кам талаб қилинганлиги сабабли қон айланиш тизими, нафас олиш тизими фаолиятида функционал фаоллик кўрсаткичи кам бўлади.

Иккинчи гуруҳ захираларда биринчи гуруҳ захираларидан ташқари “эмоция” ва ҳаяжонланиш қўшилиб,” фаолланиш реакцияси “сифатида намоён бўлди. Бунда юзага келувчи реакциялар кундалик фаолиятда турли функционал тизимларда юзага келувчи реакцияларга нисбатан анча тез ва кучли бўлиши билан фарқланиб туради. Бунда юракнинг дақиқалик қисқариш частотаси 190-200 тагача, нафас олиш дақиқасига 45-60 тагача, кислороднинг дақиқалик ўзлаштириш кўрсаткичи 5,5-6,5 л атрофида, ўпка вентиляцияси 165-180 л гача бўлиши кузатилди. Мускул

қисқариш частотаси биринчи гуруҳ резервлар ишга тортилгандагидан 20-22 марта тез бўлди. Организм функцияларининг бундай тез ва кучли ривожланиши спортчилар иш қобилиятини юқори даражада бўлишини таъминлайди. Жисмоний жиҳатдан чиниқмаган кишиларда бу кўрсаткич 2,02,5 баробар камроқ бўлади. Шу сабабдан жисмоний чиниқмаган кишиларда жисмоний иш қобилияти пастлиги аниқланган. Турли одамларнинг жисмоний иш қобилиятини Гарвард-Степ тести индекси орқали ҳам аниқлаш мумкин. Чиниқмаган кишиларда бу индекс 49-54, жисмоний чиниққан спортчиларда эса 80-90 ва ундан ҳам юқорилиги аниқланган.

Учинчи гуруҳ захиралар одам организми ва унинг ҳаёти учун хавф юзага келганда сафарбар этилади, яъни “ўткир стресс” кўринишида намоён бўлди. Бунда организмда юзага келувчи реакциялар организм саломатлигини, турли экстремал омилларга чидамлилигини камайтиради. Бунда кишиларда ҳеч қачон кузатилмаган куч, тезлик, чаққонлик, чидамлилик каби сифатлар юзага чиқиб, одам организмини хавф-хатарда ҳимоя қилади.Хавф туғилганда бундай имкониятлар юзага чиқиши кишилар ҳаётида кўп учрайди. Ҳар қандай функционал заҳираларни миқдор жиҳатдан аниқлашда , турли функционал тизимларнинг тинч ҳолатдаги кўрсаткичлари ва максимал ҳолатдаги кўрсаткичлари билан таққосланди. Организм заҳираларини ривожлантириш учун мунтазам равишда жисмоний машқлар билан шуғулланиш, турли хил ташқи муҳит омилларига организмни чиниқтириш ва мунтазам равишда рационал кун тартибига риоя қилиш кабилар муҳим аҳамиятга эга эканлиги ўрганилди. Масалан, организмни совуқ сув таъсирига чиниқтириш орқали биокимёвий резервларни юқори даражага кўтариш, организмниг юқумли касалликларга қарши курашиш қобилиятини кўтариш мумкин.Организм иммунитетини ошишида қондаги иммуноглобулинлар миқдори муҳим рол ўйнайди. Совуқ сув билан организмни чиниқтириш қонда иммуноглобулинлар миқдорини ошишига олиб келади. Ҳозирги кунда физиология ва спорт физиологияси фанлари учун бу заҳираларни миқдорий кўрсаткичларини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Буни аниқлаш учун телерентген, биопсия, синапслардан нерв импулсини ўтиш тезлигини аниқлаш методлари муҳим аҳамиятга эга. Организмниг юқорида келтирлган имкониятлари, яширин захиралари миқдор ва ҳажм кўрсаткичларини аниқлаш физиология ва спорт физиологияси олдида турган асосий муаммолардан бири ҳисобланади.Буларни аниқлаш орқали турли ёшдаги болалар ва ўсмирлар ,ўрта ёшли ва кекса ёшдаги кишиларни жисмоний иш қобилияти ҳақида фикр юритиш мумкин.Бу орқали организмни ташқи муҳитнинг ноқулай таъсирларига адаптацияланиш хусусияти ҳақида ҳам фикр юритиш имкониятини беради. Болалар ва ўсмирларни спортга танлашда уларни имкониятларини ҳисобга олган

ҳолда спорт турларига йўналтиришда физиологик захираларни миқдор ва ҳажм кўрсаткичларини ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Бу болалар ва ўсмирларнинг ирсий хусусиятлари билан ҳам бўғлиқ бўлади.Бу кўрсаткичлар ватанимиз спортчилари эришаётган натижаларни янада юқори поғоналарга кўтаришда ҳам муҳим аҳамиятга эга.

Хулоса. Мақолада жисмоний сифатлар ва организмнинг жисмоний иш қобилиятини белгиловчи физиологик имкониятлар ва уларнинг кўрсаткичлари мунтазам равишда қўл тўпи спорт тури билан     шуғулланувчилардаги     ва шуғулланмайдиган         кишиларда аниқланди. Ишга тортилиш навбати бўйича функционал заҳиралар ҳолати ўрганилганда, улардаги физиологик фарқлар бажариладиган иш ,яъни кундалик ҳаёт фаолиятида ишга тушадиган ва машқ қилиш жараёнида ишга тушадиган заҳираларда физиологик кўрсаткичлар                ўзгариши аниқланди.Тадқиқотда     организмни жисмоний       иш       қобилияти пулсотахаметрия(юрак-қон       томир кўрсаткичлари, пневмография( нафас кўрсаткичлари),Теппинг тести(мускуллар қисқариш частотаси) ва Гарвард Степ- тести (жисмоний иш қобилияти) усулида аниқланди.

Фойдаланилган адабиётлар

• 1.    Агаджанян Н.А. Адаптационная и этническая физиология: продолжительность жизни и здоровье человека. - М.: Изд-во РУДН, 2009. - С. 24-26.

• 2.    Агаджанян Н.А., Баевский Р.М., Берсенева А.П. Функциональные резервы организма и теория адаптации // Вестник восстановительной медицины. – 2004. – № 3(9). – С. 4–11.

• 3.    Ивашев С.П. Информационные аспекты саморегуляции целенаправленного поведения человека в системе принципов равных и встречных возможностей // Вестник новых медицинских технологий. – 2012. – Т. XIX, № 3. – С. 190–196.

• 4.    Медведев В.И. Взаимодействие физиологических и психологических механизмов в процессе адаптации // Физиология человека. 1998. Т. 24. № 4. С. 7.

• 5.    Селезнева, И. С. Биохимические изменения при занятиях физкультурой и спортом : учеб. пособие / И. С. Селезнева, М. Н. Иванцова ; М-во науки и высш. образования Рос. Федерации, Урал. федер. ун-т. — Екатеринбург : Изд-во Урал. ун-та, 2019. — С.162.

• 6.    Юматов Е.А. Информационная концепция происхождения и эволюции жизни / Е.А. Юматов // Системные аспекты физиологических функций: Тр. межвед. науч. Совета по эксперим. и приклад. физиологии / Под ред. К.В. Судакова. – М., 2002. – Т. 11. – С. 99–105.

• 7.    Nuritdinov E.N. “Fiziologiya va sport fiziologiyasi” I-II qism. Toshkent.- 2019 .-С.228.

• 8.    Haydarov B.T. “Fiziologiya va sport fiziologiyasi” Toshkent. -2018.- С.41-43.

• 9.    Azimov I.,Sobitov Sh.Sport fiziologiyasi.Toshkent. -1993.-С. 5-6.

• 10.    Nuritdinov E.N. “Odam fiziologiyasi” .Toshkent.- 2005.- С. 72-74.