O‘simliklardan ajralib chiquvchi fitonsid moddalarning o‘simlik hayotidagi ahamiyati

Fitonsidlar oʻsimliklar immunitetida va biogeotsenozlarda (ekotizimlarda) organizmlarning oʻzaro aloqalarida muhim rol oʻynaydi. Ular 1928 yilda B.P. Tokin tomonidan kashf etilgan. Bakteriyalar, mikroskopik zamburug‘lar o‘sishi va rivojlanishini o‘ldiradigan biologik faol modda.

Fitonsidlarni ishlab chiqarish qobiliyati barcha o‘simliklar uchun umumiy xususiyat bo‘lib, o‘simlik shikastlanganda fitontsidlarning sekretsiyasi kuchayadi. Fitonsidlar kimyoviy tarkibi jihatidan farq qiladi. Ular odatda glikozidlar, terpenoidlar, tabiiy birikmalarning asosiy sinflariga (oqsillar, uglevodlar va yog‘lar) kirmaydigan boshqa ikkilamchi metabolitlar kabi birikmalar guruhlaridan iborat. Asosiy turlari -hujayralar protoplazmasida bo‘lgan ekskretor bo‘lmagan fitonsidlar va atmosferaga, tuproqqa yoki suvga (suv o‘simliklari tomonidan) chiqariladigan fitonsidlarning uchuvchi fraksiyalaridir. Uchuvchi fitonsidlar uzoqdan ta’sir ko‘rsatishga qodir, masalan, eman, evkalipt, qarag‘ay va boshqa ko‘plab daraxtlar barglari.

Turli xil o‘simliklarning mikroblarga qarshi ta’siri va fitonsidlarning diapazoni juda katta farq qiladi. Sarimsoq, piyoz va horseradishning fitonsidlari bir necha daqiqalar va hatto soniyalar ichida protozoa, bakteriyalar va mikroskopik qo‘ziqorinlarni o‘ldiradi. Glyceria aquatica o‘tlarining uchuvchi fitontsidlari ikki soat ichida infuzoriya kabi oddiy hayvonlarni yo‘q qiladi va bir necha daqiqada ko‘plab hasharotlarni o‘ldiradi. Fitonsidlar o‘simliklarning tabiiy immunitetida ishtirok etadilar (o‘simliklar o‘zlarining hayotiy faoliyati mahsulotlari bilan o‘zlarini sterilizatsiya qiladigan vositalar).

Fitonsidlar nafaqat mikroorganizmlarni yo‘q qilish, balki ularning ko‘payishiga to‘sqinlik qilish, harakatchan shakllarning salbiy xemotaksisiga ta’sir qilish va patogen shakllarga qarshi kurashadiganlarning hayotiy faoliyatini rag‘batlantirish orqali o‘simliklarni himoya qilish rolini bajaradi; ular hasharotlarni ham yo‘q qiladi. Biroq, fitonsidlar faqat himoya moddalar sifatida qaralmasligi kerak. Ular termoregulyatsiya va o‘simliklarning hayotiy faoliyatidagi boshqa jarayonlarga ham hissa qo‘shadi.

Fitonsidlar o‘simlik immunitetining omillaridan biri sifatida biogeotsenozlarni tashkil etuvchi organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqada muhim rol o‘ynaydi. 1 gektar (ga) qarag‘ay o‘rmoni uchun bir kunda atmosferaga taxminan 5 kg uchuvchi fitonsidlar, 1 ga archa o‘rmoni uchun esa taxminan 30 kg ajralib chiqadi, bu esa havodagi mikrofloraning sonini kamaytiradi. Shuning uchun ignabargli o‘rmonlarda, xususan, yosh qarag‘ay o‘rmonlarida (kenglikdan va aholi punktlarining yaqinligidan qat’iy nazar) havo amalda toza bo‘lib, har kub metrga atigi 200-300 bakteriya hujayralarini o‘z ichiga oladi. Bir turdagi o‘simliklar boshqa turdagi o‘simliklarning unib chiqishi, o‘sishi va rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi yoki rag‘batlantirishi mumkinligi aniqlangan. Masalan, bug‘doy o‘ti va jo‘xori fitonsidlari bedaning unib chiqishini rag‘batlantiradi,

Piyoz, sarimsoqpiyoz, otquloq, va tarkibida fitonsidlar bo‘lgan boshqa o‘simliklardan tayyorlangan preparatlar yiringli yaralarni, davolashda qo‘llaniladi. Bir qator o‘simliklarning fitonsidlari oshqozon-ichak traktining motor va sekretor, yurak faoliyatini ham rag‘batlantiradi. Fitontsidlarning o‘simlik immunitetiga qanday ta‘sir qilishiga kelsak, masalan, ignabargli o‘rmonlarda bargli o‘rmonlardan farqli o‘laroq fitonsidlar ko‘proq uchraydi[1, 2].

Fitonsidlar o‘rmon xo‘jaligida juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular o‘rmon ekosistemasining sog‘lomligini ta’minlash, o‘simliklarning himoyasini kuchaytirish va atrof-muhitning barqarorligini saqlashda yordam beradi. O‘rmon xo‘jaligida fitonsidlar quyidagi asosiy yo‘nalishlarda qo‘llaniladi:

Zararkunandalardan himoya qilish: Fitonsidlar o‘simliklar tomonidan ishlab chiqariladigan tabiiy moddalardan biri bo‘lib, ular o‘simliklarni zararkunandalardan va kasalliklarni keltiruvchi mikroorganizmlardan himoya qiladi. O‘rmonlarda o‘simliklar o‘zini himoya qilish uchun fitonsidlarni chiqaradi, bu esa zararkunandalarning ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi. O‘rmon xo‘jaligida fitonsidlar zararkunandalarga qarshi tabiiy kurashda muhim rol o‘ynaydi, bu esa pestitsidlar va kimyoviy moddalarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi [3, 4].

Kasalliklarning oldini olish: Fitonsidlar o‘rmon ekosistemalarida bakteriyalar, viruslar va zamburug‘lar kabi patogenlarga qarshi samarali vositadir. O‘rmonlarda o‘sadigan o‘simliklar, masalan, sarimsoq yoki piyoz kabi o‘simliklar fitonsidlar ishlab chiqarib, o‘zining atrofidagi o‘simliklarni infeksiyalardan himoya qiladi. Fitonsidlarning bu xususiyatlari o‘rmon xo‘jaligida o‘simlik kasalliklarining oldini olishda, o‘rmonlarning sog‘lig‘ini saqlashda muhim ahamiyatga ega.

Biologik nazorat: Fitonsidlar o‘rmonlarda biologik nazorat mexanizmi sifatida ishlatiladi. Kimyoviy pestitsidlar o‘rniga fitonsidlar zararkunandalarga qarshi biologik kurashda yordam beradi. Bu usul ekologik xavfsiz bo‘lib, o‘rmon ekosistemasining tabiiy muvozanatini saqlaydi.

Misol uchun, fitonsidlar o‘simliklarning o‘ziga xos himoya mexanizmlari sifatida, o‘rmonlarda zararkunandalarning ko‘payishini oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.

O‘simliklar o‘rtasidagi raqobatni boshqarish: Fitonsidlar o‘rmonlarda o‘simliklar o‘rtasidagi kimyoviy raqobatni boshqarishda ham ishtirok etadi. Ba’zi o‘simliklar fitonsidlarni chiqarib, boshqa o‘simliklarni o‘sishiga to‘sqinlik qiladi, bu esa o‘rmonning turli xil o‘simlik turlari orasidagi raqobatni boshqarishga yordam beradi.

Masalan, ba’zi daraxtlar o‘zlarining fitonsidlari orqali o‘rmonning boshqa o‘simliklarini o‘sishdan ushlab turadi, bu esa o‘rmon ekosistemasidagi turli xil turlarning barqarorligini ta’minlaydi.

Ekologik barqarorlikni ta'minlash: Fitonsidlar o‘rmon ekosistemasida biologik xilma-xillikni saqlashga yordam beradi. Ular o‘rmonlarning tabiatda o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashuvchanligini oshiradi va bu o‘zgarishlarga qarshi kurashishda muhim rol o‘ynaydi. O‘rmon o‘simliklari tomonidan chiqarilgan fitonsidlar o‘rmonning salomatligini ta’minlaydi va uning ekologik barqarorligini oshiradi, chunki ular patogenlarning tarqalishini cheklaydi va o‘simliklarning o‘zini himoya qilish imkoniyatlarini oshiradi.

Kimyoviy pestitsidlarni kamaytirish: O‘rmonlarda kimyoviy pestitsidlar va insektitsidlar ishlatilishini kamaytirish uchun fitonsidlar tabiiy alternativ sifatida ishlatiladi. Kimyoviy moddalarning atrof-muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun o‘simliklar tomonidan ishlab chiqarilgan tabiiy fitonsidlar ishlatiladi. Bu metod ekologik xavfsizlikni oshiradi va o‘rmon xo‘jaligida tabiiy resurslardan samarali foydalanishni ta’minlaydi.

O‘simliklarning o‘zini davolash xususiyatlarini oshirish: Fitonsidlar o‘simliklarning o‘zini davolash xususiyatlarini oshirishga yordam beradi. Ular zararkunandalar yoki kasalliklar bilan kurashishda o‘simliklarga yordam berib, ularning o‘sishi va rivojlanishini davom ettirishiga yordam beradi. O‘rmonlarda bu tabiiy himoya tizimi o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishini ta'minlaydi va o‘rmonning umumiy salomatligini saqlaydi.

Fitonsidlar o‘rmon xo‘jaligida zararkunandalarga, kasalliklarga va boshqa ekologik tahdidlarga qarshi tabiiy himoya vositasi sifatida ishlatiladi. Ular ekologik barqarorlikni ta’minlash, kimyoviy pestitsidlar va insektitsidlarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirish, o‘simliklar o‘rtasidagi raqobatni boshqarish va o‘rmonlarning sog‘lomligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi.

Xulosa qilib aytganda fitonsidlar o‘simliklarning o‘zini himoya qilish uchun ishlab chiqaradigan tabiiy kimyoviy moddalar bo‘lib, ular antibakterial, antifungal, antivirals va immunitetni kuchaytiruvchi xususiyatlarga ega. Shuningdek, fitonsidlar atrof-muhitni himoya qilishda, inson salomatligini yaxshilashda va tabiiy antiseptik sifatida ishlatilishda muhim ahamiyatga ega. Ular oziq-ovqat, farmatsevtika va ekologik sanoatlarda ham katta rol o‘ynaydi.

ADABIYOTLAR

• 1.   Abdikulov Z.U, Ablakulov N.A O‘simliklarning fiziologik faol moddalari

  Guliston-2021.

• 2.   F.J. Kabulova   B.S. Avutxonov O‘simliklarning fiziologik faol moddalari

  Samarqand – 2019.

• 3.    H.X.Xolmatov, O‘.A.Ahmedov Farmakogneziya Toshkent 2008.

• 4.    Ravshanov K.R, Xodjayev N. O‘simliklar fiziologiyasi va biokimyosi. Samarqand. 2009.

LSA-4-2024