Пахта тузилма таркибини технологик жараён бўйича ўзгаришини талил этиш

Автор: Юлдашева М.Т., Шумкорова Ш.П., Менгнаров Ш.С., Умаров Р.И.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Современные технологии управления организацией

Статья в выпуске: 3-1 (94), 2022 года.

Бесплатный доступ

Ушбу мақолада қўл ва пахта териш машиналари ёрдамида терилган пахтанинг турли миқдордаги массаси бўйича тузилма таркини технологик жараён бўйича ўзгариши аниқланди.

Ғоваклик, толани хажмий массаси, пахта тузилма таркиби, пахта бўлаклар сони

Короткий адрес: https://sciup.org/140292733

IDR: 140292733

Текст научной статьи Пахта тузилма таркибини технологик жараён бўйича ўзгаришини талил этиш

Пахтачилик тармоғи корхоналарини бошқариш тизимини, шу жумладан фаолият юритаётган ташкилотлар тузилмасини оптималлаштириш орқали такомиллаштириш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари ўртасида соғлом рақобатни ҳамда уларнинг самарали фаолияти учун қулай ҳуқуқий, ташкилий шарт-шароитларни яратиш талаб этилмоқда.

Пахта тозалаш корхоналарида пахтани дастлабки ишлашда пахта тузилма таркибини тозалаш самарадорлигига таъсир этувчи асосий омиллардан бири эканлиги бир қатор тадқиқотчилар томонидан кўрсатиб ўтилган.

Пахта тузилма таркибининг тозалаш объекти сифатида характерловчи кўрсаткич сифатида асосан Р.З.Бурнашев ва А.Е.Лугачевлар томонидан пахта тузилма коэффициенти m тавсия этилган бўлиб, коэффициентни бир қатор тадқиқотчилар томонидан, фақат пахта бўлаклари сонини баҳоловчи курсаткич деб асосланган.

^ацицатда дастлабки ишланаётган пахта таркибида бир-бири билан тола орқали бириккан чигитлар сони пахтани муайян бўлагида турлича бўлиши мумкин. Ҳозирги мавжуд пахтани селекция навларида пахта булагида 5-9 тагача чигит булиши мумкин. Лекин, шуни таъкидлаш керакки пахта булагининг асосий элементи толали якка чигит булиб, улчами, эни 3-6 мм, узунлиги 6-9 мм булган чигит ва узунлиги 29-36 мм гача булган тола ҳамда турли узунликка эга бўлган момиқдан иборат. Толали чигитнинг максимал (назарий) узунлиги L = Lr + 2 LT = 9 + 72 = 81 мм булиши мумкин. Лекин, табиатан чигитдаги толалар ғўза кўсагида эгилган зич ҳолатда бўлади ва максимал узунлик L га технологик жараёнларда ^ам тенг булмайди.

Пахтани 6-9 та толали чигитдан иборат булаги механик таъсирлар натижасида чўзилиши чигитларни ажратиш жараёнида уларга бириккан толалар механик таъсир натижасида узунлиги бўйича тўғриланиши, узайиши мумкин. Қуритиш ва тозалаш жараёнларида бўлакдан ажралган чигит толалари қуритгич ва тозалагичларни ишчи юзаларидаги ишқаланиш ҳисобига толали чигит узунлиги яна қисқариши мумкин. Таҳлиллардан хулоса қилиб айтиш мумкинки пахта бўлаклари сони ва ундаги чигитлар сони бир хил бўлсада, пахтани бўлакларини ўлчамлари, яъни тозалашда иштирок этувчи тола юзалари ҳар хил бўлиши мумкин. Бу ҳолат эса пахтадаги чигитлар сонини пахта бўлаклари сонига нисбати билан ўлчанадиган коэффициенти м ни қиймати бир ҳил бўлсада тозалагичларни тозалаш самарадорлиги х,ар хил булиш э^тимоллигига олиб келади.

Бир цатор тажрибаларда пахта зичлиги р ни тозалаш самарадорлигига таъсири урганилган булиб, р циймати ошиши тозалаш самарадорлигини камайишиги олиб келиши аниқланган. Пахта зичлиги эса қуйидаги формула билан аницланади.

F оваклик Vm га боFлиц.

V = — 33 m         экв

— . B mL. It + n ar 2 £ ^ 1000 mb  3b   6 r

r

/

бунда d3Ke -толали якка чигитнинг эквивалент диаметри; Т-тола цалинлиги текс; Б^ -тола чициши; тп -толали якка чигит массаси; mb -битта тола массаси; £г -тола узунлиги; 8Ь -толани хажмий массаси; ar£г -мос равишда чигитни эни ва узунлиги.

  • (1 ) формулага кирган курсаткичлар Т, Бшn , mb , £r , ar £г лар бир партиядаги пахта учун бир хил бўлади. Шунинг учунг толалар ғоваклиги V

асосан толали якка чигитлар диаметрига ёки уни ўрнини босувчи пахта бўлаги узунлигига боғлиқ бўлади.

Маълумки, машинада терилган пахта шпинделлар таъсирида чўзилиб, уларда толали якка чигитлар миқдори кўпроқ бўлиши керак. Бу эса агар коэффициент m ҳақиқатда пахтани тозалаш объекти сифатида характерловчи кўрсаткич бўлса, машинада терилган пахтани тозаланишга мойиллиги кўпроқ бўлиши керак. Умуман олганда машинада ва қўлда терилган пахталарнинг тузилма таркиблари ва уларни тозалагичларда самарадорлигига таъсирини қиёсий аниқлаш ва таҳлил қилиш илмий аҳамият касб этади.

Мақолада пахта тузилма таркибини технологик жараёнларда ўзгариши, уни тозалашга оптимал тайёрлаш ҳамда коэффициент m ни пахта тузилма таркибини характерлашини аниқлаш мақсадида Чинобод пахта тозалаш корхонасида тажриба синов ўтказилди. Ишланаётган С-6524 ½ навли қўлда ҳамда машинада терилган пахталардан пахта теришда 2СБ-10 дан ва УХК тозалагичлардан кейин намуналар олиниб, улардаги чигитлар сони ва пахта бўлаклари 3 та қайталанишда аниқланди.

Коэффициент m қиймати эса қуйидаги формула ёрдамида аниқланди.

N m =

M

Бунда N -толали якка чигитлар сони; M -пахта бўлаклар сони.

Тажриба натижалари 1-жадвалда келтирилган. Қўлда терилган пахта намлиги 10,3% машинада терилган пахтаники 13,1%ни ташкил этади.

1-жадвал

Пахта тузилма таркибини технологик жараёнда ўзгариши

т/р

Намуна олинган нуқта

Пахтадаги толали чигитлар сони

M

N

m

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Қўл терим

1.

Пахта ғарамида

25

13

14

14

13

15

20

13

-

127

534

4,2

2.

2СБ-10 дан кейин

62

92

16

8

16

9

13

9

-

225

531

2.36

3.

УХК дан кейин

330

40

7

9

7

3

3

2

-

401

517

1,29

Машина терим

1.

Пахта ғарамида

80

30

12

10

11

15

13

5

-

176

492

2,8

2.

2СБ-10 дан кейин

125

55

10

40

9

10

4

-

-

253

558

2,21

3.

УХК дан кейин

470

34

7

9

4

6

4

-

-

534

679

1,27

Жадвалдан кўриниб турибдики, пахта пневматик транспортда қуритиш барабани 2СБ-10 да ва тозалаш оқими УХКда майда бўлакларга ажралиб толали якка чигитлар сони қўпаймоқда. Унга мос равишда пахта бўлаклари сони ҳам ошмоқда.

Коэффициенти m қиймати қўл теримда 4,2 дан 1,29 гача машина теримда эса 2,8 дан 1,27 гача пасаймоқда. УХК тозалаш оқимидан қўл ва машина терим пахталарининг тузилма коэффициенти m деярли бир хил бўлсада, лекин, уни таркибида катта фарқни кўриш мумкин. Жумладан, толали якка чигитлар сони қўл теримда 620 та бўлса, машина теримда 125 тани иккиталик эса мос равишда 92 ва 55 тани ташкил этган. Пахтани қолган қисмларида ҳам сезилари фарқлар мавжуд.

Қайд этилган ҳолатлар пахта тузилма таркиби коэффициент m тавсия этилганда пахта терим турини инобатга олинмаганлигини кўрсатмоқда.

Ундан ташқари, намуна массаси 50 г, 100 г ва 150 г ли намуналар танлаб олиб, пахта тозалаш корхонаси технологик жараён кетма-кетлигида пахта таркибидаги толали чигитлар сони аниқланди ва олинган натижалар қуйидаги 2-4-жадвалларда келтирилган.

2-жадвал

Пахта тозалаш корхонаси технологик жараён кетма-кетлигида массаси 50 г бўлган пахта таркибидаги толали чигитлар сони

Т/р

Намуна нуқтаси

Пахта таркиби (толали чигитлар сони)

М

N

m

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1.

Пахта ғарами

16

6

9

8

3

10

2

7

4

65

268

0.24

2.

Перевалкада

48

15

11

3

6

6

6

5

-

100

271

0.37

3.

2 СБ-10 дан кейин

46

25

12

9

2

7

6

2

-

109

278

0.39

4.

УХК дан кейин

150

37

9

2

1

2

3

-

-

204

297

0.69

5.

Жин латогидан

177

29

12

2

1

1

-

-

-

222

290

0.76

3-жадвал

Пахта тозалаш корхонаси технологик жараён кетма-кетлигида массаси 100 г бўлган пахта таркибидаги толали чигитлар сони

Т/р

Намуна нуқтаси

Пахта таркиби (толали чигитлар сони)

М

N

m

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1.

Пахта ғарами

34

17

14

9

12

18

18

7

6

135

550

0.25

2.

Перевалкада

99

33

21

23

7

12

11

5

-

211

544

0.38

3.

2 СБ-10 дан кейин

116

41

18

12

9

13

14

5

1

229

570

0.40

4.

УХК дан кейин

364

31

12

7

5

3

2

2

3

429

590

0.72

5.

Жин латогидан

394

37

16

5

3

3

3

-

-

461

590

0.78

4-жадвал

Пахта тозалаш корхонаси технологик жараён кетма-кетлигида массаси 150 г бўлган пахта таркибидаги толали чигитлар сони

Т/р

Намуна нуқтаси

Пахта таркиби (толали чигитлар сони)

М

N

m

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1.

Пахта ғарами

52

28

11

23

22

22

23

16

5

202

809

0.25

2.

Перевалкада

125

49

31

24

15

9

20

14

5

292

838

0.35

3.

2 СБ-10 дан кейин

187

67

16

23

14

20

8

10

1

340

784

0.43

4.

УХК дан кейин

489

52

23

14

8

5

8

1

2

602

870

0.69

5.

Жин латогидан

548

81

18

7

14

2

-

-

-

670

874

0.77

Тадқиқот натижаларидан кўриниб турибдики, намуна массаси ортиши билан пахта тозалаш корхонаси технологик жараён кетма-кетлигида турли массасида бўлган пахта таркибидаги толали чигитлар сони бўйича толали якка чигитлар, пахта бўлаклар сони ҳам ортиб кетаркан, пахта тузилма таркибини характерлайдиган m коэффициент деярли барча намунада бир хил эканлиги аниқланди.

Хулоса қилиб айтганда, пахта тузилма таркибини тозалаш объекти сифатида характерловчи кўрсаткичларни ишлаб чиқиш учун уларни тозалаш самарадорлиги билан боғланган ҳолда кенг қамровли тадқиқотлар ўтказиш эҳтиёжи мавжуд экан.

Адабиётлар рўйхати

1.

  • 2.     https://uz.denemetr.com/docs/134/index-86009.html.

  • 3.    Max M. Houck. Identifi cation of textile fi bers. Cambridge. New Delhi. 2009. 390 p.

  • 4 .    David B. Wootton. The Application of Textiles in Rubber. Typeset by Rapra Technology Limited Printed and bound by Polestar Scientifica, Exeter, UK. 2001. 249 p.

  • 5.    Roger Brown. Physical Testing of Rubber. New York. 2006. 389 p.

  • 6.    B.P.Saville. Physical testing of textiles. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2000. 332 p.

  • 7.    W. E. Morton and J. W. S. Hearle. Physical properties of textile fibres. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2008. 765 p.

  • 8.    Бутович В.М. Новое хлопководстве и первичной обработки хлопка в США (обзор)-УзНИИНТИ, Ташкент, 1996, С.15-25.

  • 9.    W . D. Schindler and P. J. Hauser. Chemical finishing of textiles. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2000. 223 p.

  • 10.    Очилов Т.А. Кинетика свойств хлопкового волокна и проблемы сохранения его качества //Доклады Академии наук Республики Узбекистан, Ташкент, 2003, №1, 21-23 с.

"Экономика и социум" №3(94) 2022

Список литературы Пахта тузилма таркибини технологик жараён бўйича ўзгаришини талил этиш

  • https://www.gazeta.uz/uz/2017/11/29/paxtachilik/.
  • https://uz.denemetr.com/docs/134/index-86009.html.
  • Max M. Houck. Identifi cation of textile fi bers. Cambridge. New Delhi. 2009. 390 p.
  • David B. Wootton. The Application of Textiles in Rubber. Typeset by Rapra Technology Limited Printed and bound by Polestar Scientifica, Exeter, UK. 2001. 249 p.
  • Roger Brown. Physical Testing of Rubber. New York. 2006. 389 p.
  • B.P.Saville. Physical testing of textiles. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2000. 332 p.
  • W. E. Morton and J. W. S. Hearle. Physical properties of textile fibres. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2008. 765 p.
  • Бутович В.М. Новое хлопководстве и первичной обработки хлопка в США (обзор)-УзНИИНТИ, Ташкент, 1996, С.15-25.
  • W. D. Schindler and P. J. Hauser. Chemical finishing of textiles. Boca Raton Boston New York Washington, DC. 2000. 223 p.
  • Очилов Т.А. Кинетика свойств хлопкового волокна и проблемы сохранения его качества //Доклады Академии наук Республики Узбекистан, Ташкент, 2003, №1, 21-23 с.
Статья научная