Помидор ва унинг аҳамияти

Автор: Зокиров З.З., Сиддикова Н.К., Мирзаитова М.К.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Основной раздел

Статья в выпуске: 10 (89), 2021 года.

Бесплатный доступ

Помидор яке аз сабзавотҳои маъмултарин аст. Помидор кариб нисфи тамоми майдони сабзавот ва 65 фоизи истехсоли солонаро ташкил медихад. Албатта, ин бехуда нест. Помидор дорои моддаҳои ғизоии барои инсон муҳимтарин, намакҳо ва витаминҳо мебошад. Помидор яке аз зироатҳои муҳимтарин ва пурарзиштарин сабзавот мебошад. Меваи пухтааш болаззат буда, бо хурокиаш фарк мекунад ва дар таркибаш витаминхои гуногун, намакхои минералй, кислотахои органики ва карбогидратхо мавчуд аст.

Помидор, Испания, Ҷопон, Чин, Туркия, Италия, ќаламфури, кислотаи аскорбин, равѓанњо, шакар, сафедањо.

Короткий адрес: https://sciup.org/140260860

IDR: 140260860

Текст научной статьи Помидор ва унинг аҳамияти

Мавзунингдолзарблиги. Сабзавотларни инсон ҳаётидаги озуқалик аҳамияти барчага маълум. Сабзавотлар киши организми учун зарур турли биологик фаол моддалар билан таъминловчи энг осон манба ҳисобланади. Шу боис охирги беш йилда мамлакатимизда сабзавот экинлари майдонининг йилдан-йилга кенгайтириш, сабзавотларнинг кунлик истеъмол эҳтиёжини таъминловчи соғлом овқатланишни тўғри ташкил этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда.

Мамлакатимизда сабзавотчилик тармоғини янада ривожлантириш ва маҳсулот экспорт салоҳиятини кучайтириш бўйича қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.

Дунё бўйича ҳозирги кунда помидор экилган майдонлар 5.0 млн га дан ошди, унинг ҳосилдорлиги очиқ майдонда 70-100 т/га, иссиқхоналарда 180-200 т/га, гидропоника шароитида эса 250-350 т/га етмоқда. ФАО ташкилоти берган маълумотга кўра, дунё бўйича иссиқхоналар майдони

Испанияда – 52 минг, Японияда – 42 минг, Хитойда – 1500 минг, Турцияда

– 35 минг, Италияда – 20 минг, Нидеоландияда – 10 минг, Марокко 10

минг, Францияда – 8,5 минг, Полшада 6,3 минг, Германияда – 3,7 минг,

Мексикада –  15 минг, Россияда 3,1 минг, Украинада 8,0

минг, минг

Қозоғистонда 2899, Тожикистонда 72,75 ва Ўзбекистонда 8,3

гектарни ташкил этган.

Ўзбекистон Республикаси 2018-2030 йилларда иссиқхоналарнинг ривожланиш истиқболлари хақида ООО “ЗАМОНАВИЙ ИССИҚХОНА” ташкилоти берган маълумотга кўра, республикамизда 2030 йилга бориб 65-70 минг гектарли замонавий иссиқхона комплекслари фаолият кўрсатади. 2018-2030 йилларда ҳар йили ўртача 42-30,8 гектар ва ҳаммаси бўлиб 55 минг гектар иссиқхона комплекслари қурилиши режалаштирилган.

Помидор иссиқхоналардаетиштириладиганасосийсабзавотэкинларданбириҳисоблана ди. У қишкииссиқхоналардатурли  (кузги-қишки, қишки-баҳорги,

ўтувчанваузайтирилган)                       даврлардаетиштирилади.

Мамлакатимизиссиқхонасабзавотчилигидагимавжудмуаммоларнивакамчи ликларнибартарафэтиш, замонавийтехнологияларниишлабчиқаришгажорийэтиш, ҳосилдорликниоширишомиллариниизлашмуҳимаҳамиятгаэга.

Сабзавотчилик қишлоқ хўжалигини энг қадимги тармоқлардан биридир. Республикамизни об-ҳавоси, тупроқ шароити сабзавот экинлари етиштириш учун қулайдир.

Помидор аслида Жанубий Америкадан келиб чиққан. европага – ХВИ асрнинг ўрталарида келтирилган бўлсада, узоқ вақтгача уни манзарали ёки доривор ўсимлик сифатида ўстирила бошлаган. ХИИ асрнинг охирларидан бошлаб помидор Ўрта Осиёда ҳам экила бошлади.

Бизнинг Республикамизда помидор ўсимлиги 1930 йилларда кириб кела бошлади. Помидор яқин 100 йилдан бери халқ хўжалигида кенг фойдаланилмоқда.

Инсон хаётида озиқ-овқат ишлаб чиқариш мухим масалалардан ҳисобланади. Ўтган замондаги каби аҳолини сабзавот махсулотлари билан таминлашни кескин яхшилаш ҳамда унинг узлуксизлигини яратиш ҳозирги даврнинг ҳам энг маъсулиятли масалаларидан бири ҳисобланади.

Тадқиқотнинг мақсади .Аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўлиқ таъминлаш мақсадида ишлаб чиқариш ҳажмларини кўпайтириш ва ички истеъмол бозорларини тўлдириш борасида республикада муайян ишлар олиб борилмоқда.

Тадқиқот вазифалари. Помидор аҳоли томонидан энг куп ва ёқтириб истеъмол этиладиган сабзавотлардан бири. Барча сабзавот майдонини қарийиб ярмини ва тайёрланаётган йиллик махсулотнинг 65% ни помидор ташкил этади. Бу бежиз эмас албатта. Помидор таркибида инсон учун энг зарур бўлган озиқ моддалар, тузлар ва витаминлар мавжуд.

Бу чет эл дурагайларининг кўпчилиги мамлакатимиз иссиқхоналарида турли айланишларда етиштирилмоқда. Қишки-баҳорги давр учун навларни танлаш масаласи бошқа айланишларга кўра осон ечилади, шу боис бу давр учун бошқа даврда экиладиган барча навлар тўғри келади. Аммо уларни қишки-баҳорги айланишда етиштириш учун юқорида келтирилган талаблар инобатга олиниши керак.Мевали сабзавот экинларига ковокдош ва дуккакли экинларданташкари томатдошлар оиласига мансуб - помидор, калампир, бойимжон ва физалис киради.

Булар иссикка, намликка ва тупрокдаги озик моддаларга талабчанлиги, ўсув даврининг узок давом этиши билан характерланади. Шунинг учун асосан жануб экини бўлиб, бизда кенг экилади.

Помидор энг муҳим ва кимматли сабзавот экинларидан бири хисобланадн. Унинг пишган меваси нихоятда лаззатлилиги, пархезлилиги билан ажралиб, таркибида турли витаминлар, минерал тузлар, органик кислоталар ва углеводлар саклайди.

Помидоркизил мевасинингбиокимёвийтаркибикуйидагича (хулвазниганисбатан, %):

Қуруқмодда-6,0-6,6;Оқсил-0,95-1,0; Шакар-4,0-5,0; Мойлар-0,2-0,3;

Целлюлоза -0,8-0,9; Кул-0,6. Органик(олма,лимон)кислоталар- 0,5. Витамин С (аскорбин кислота) - 19-35 м г.%. Каротин (провитамин А) - 0 ,2 -2 м г.%, Тиамин (В/) - 0 ,3 -1 ,6 м г.%, Рибофлавин (В2) - 1 ,5 -6 м г.% бўлиб, у экиннавига, меваларнинг пишиш даражасига, хосилни йиғиш муддатига,ўстириш шароити ва технологияси каби омилларга боглик.

Помидор                                         янгилигича, тузланганвамариновкаланганхолдаистеъмолкилинади.    У    консерва

(кайтаишлаш)                                    саноатиучунмуҳим хомашёхисобланадн.    Помидор меваларитериболингач,    етилиш хусусиятива узок    саклашгачидамли.    Шунингучунуниистеъмол килишмуддатинихосилйигиболингачяна     1,0-1,5     ойгаузайтириш мумкин. Келиб чикиши ва тарқалиши. Помидорнинг  ватани Жанубий

Америка хисобланадн. У Европага ХВИ аср ўрталарида келтирилган бўлсада, лекин узок вактгача манзарали ва доривор ўсимлик сифатида ўстирилган.ХВИ11 асрохирларида помидор озик-овкатэкинисифатида етиштирилабошланди. ХИХасрўрталаридаэса Россия ва Европа жанубигакенгтаркалиб,           ўтганасрнингохирлариданбошлабУрта

Осиёда хам экилабошланган.

Ҳозиргивактдадунёда 4,4 млн. гектар майдонгаэкилиб, 123,7млн. тонна        ялпиҳосилетиштирилади.        Асосий        помидор етиштирувчидавлатларХитой (31,6 млн. т), АҚШ (11,0 млн. т), Туркия (9,7млн.  т), Италия (7,8млн.т),Ҳиндистон(7,6млн.т),Миср(7,6млн.т )

ҳисобланади.

Тажриба Андижон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институтига қарашли иссиқхона шароитида олиб борилди. Дала тажрибаси ўтказилган иссиқхона тупроғи сунъий тайёрланган, унумдор, механик таркиби енгил, ҳаво ҳамда сув ўтказиш қобилияти яхши, сув сўриш қобилияти катта, касаллик тарқатувчи микроорганизмлар ва зараркунандалардан ҳоли. Иссиқхонада тупроққа ҳар йили маҳаллий ва минерал ўғитлар солиниб, ернинг юза 0-10 см қатлами икки йилда бир марта алмаштириб турилади.

Солинадиган тупроқ парник чириндиси, хазон (барг) чириндиси, чимзор (кўп йиллик ўтлар) ва дала (бедапоя) тупроғини ўстириладиган экинлар талабига мувофиқ муайян нисбатларда аралаштириб тайёрланган.

Иссиқхона текис жанубий-ғарб томонга кичик табиий қияликка эга, ҳаво ўтказиши яхши, шамол кўп эсадиган томондан пухта ҳимояланган. Сизот сувлар ер юзасидан 1,5-2 м чуқурликда жойлашган.Тажриба даласи тупроқ эритмасининг реакцияси ишқорий пҲ-8-8,2. Харакатчан фосфор ва алмашинувчи калий хамда гумус билан юқори даражада таъминланган. Ҳавонинг нисбий намлиги 60-65 %.

Тупроқ ва ҳаво намлигини ростлаб туриш йўли билан ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши бошқариш мумкин.

Хўжаликнинг иқлим шароити помидор етиштириш учун жуда қулай. Хўжаликнинг иқлим шароити мўтадил иқлим минтақасида бўлиб, қиши бир оз совуқ, ёзи қуруқ иссиқ бўлади. Ёғингарчиликни кўпчилик қисми қиш ва бахор ойларида бир оз кузда ёғади. Қишнинг энг совуқ кунлари январ ойининг ўрталарига тўғри келиб 10-120С совуқни ташкил қилади.

Ёзнинг энг иссиқ кунлари июл ойининг 2-чи ярмига тўғри келиб 34-380С иссиқликни ташкил этади. Самарали ҳарорат даври давомийлиги 145-160 куни ташкил қилиб самарали ҳарорат йиғиндиси 3400-35000 С ни ташкил қилади.

Тажриба 4 қайтариқ 2 вариантдан иборат бўлиб, 1 ярусда жойлаштирилди. Помидорнинг Торри Ф1, Лесли Ф1, Ламия Ф1 навлари нави 2020 йил 18 августда 60х40х1, 60х40х1 схемада кўчат ҳолида экилди.

Тажриба делянкаларини узунлиги 10 м бўлиб эни 4,8 м.ни ташкил этди. Делянкаларни умумий майдони 48 м2 ни ташкил этди.

Барча фенологик кузатувлар ЎзНИИЗР методикаси бўйича олиб борилди. Ҳар бир вариантдан хисоблаш учун 10 тадан помидор ўсимлиги танлаб олиниб уларнинг ўсиш нуқтасига этикеткаларни илиниб қўйилди, шунингдек касалланишни хам шу ўсимликлардан хисоблар юритилди.

Бу жараёнда ҳар бир ўсимликнинг зарарланган барг бандлари ва баргларнинг осилиб қолиши, баргларнинг устида қайноқ сувда куйганга ўхшаш доғларнинг пайдо бўлиб, улар сўнгра қўнғир ёки тўқ-қўнғир тус олиб, кейинчалик барг тўқимаси бироз оқариб, юпқа қоғозсимон бўлиб қолганлари текширилди. Бундай ўсимликдан ҳар бир вариант такрорида 10 таси текширилди.

  • 1    та помидор мевасининг ўртача вазнини топишда 1 ва 3 қайтиқлардан 25 тадан санаб олиниб тортилиб ўртачаси топилди.

Кузатишлар помидор шоналаш давридан то хосил териб олингунга қадар давом этди. Тажриба натижасини математик анализи Доспехов (1985) методикаси бўйича аниқланди.

Н.Н.Балашевнинг кўп йиллик тажриба натижалари шуни кўрсатадики, Узбекистонда очик далада апрел-май ойларида етиштирилган помидор кўчатлари Ғарбий Сибирь ва Уралга самолётда олиб бориб экилганда, кўчат таннархи ўша жойларда етиштирилган кўчатдан 1,5-2,0 баробар арзон, тутувчанлиги яхши, хосилдорлиги эса юкори бўлган.

Ботаник таърифи. Помидор томатдошлар (Solanaseae) оиласига мансуб Lysopersisum авлодига киради. Академик Д.Д.Брежнев(1970) гуруҳлашича бу авлодга кирувчи помидорлар уч тургабўлинади:

  • 1.    Перу помидори (L. peruviamtm Mill). Бу тур кўп йиллик, майдамевали, ётиб ўсувчи ёввойи ўсимлик.

  • 2.    Тукли помидор (L. hirsutum Humb. et Vopr ).Пояси сертук, мевасимайда ва тахир, бир йиллик ёки кўп йиллик ёввойи ўсимлик. 3. Оддий помидор (L. essulentum Mill.) Бу тур ўз навбатида учта кенжа турга бўлинади:

  • 1)    Ёввоийпомидор( L.essulentumsupsp. spontaneumBerzn. )

Бунгасершох, ётибўсадиган, майдамеваливамевасинингтаркибидакўпмикдордакурукмодда (8-10%)

вашакарсаклайдигансмородинасимонпомидорларкиради.

  • 2)    Ярим маданий помидор ( L. essulentumsupsp. SubspontaneumBerzn.).

Букенжа    тур    ўсимликларипоясиётибёки    тик    ўсади, мевасимайда (20-30 г), улар меваларинингйириклигивашаклигик араббир-бириданфаркланадиганолчасимон,              ноксимон,олхўрисимон, узунчоқвакўпуялихилларгабўлинади.

  • 3)    Маданийпомидор( L. essulentum subsp. sultumBrezn.). Букенжа тур навларихилма-хил шаклдабўлишибиланхарактерланади.

Уларморфологикбелгиларивабиологикхусусиятларибиланбир-бириданфаркланади.

  • 1.    Ҳакиқий помидор хили. Поясиётиб усади, кайчибаргли. Экиладиганнавларкўпчилигишу хилгаоиддир.

  • 2.    Тик ўсувчи (штамбли) помидор хили. Пояси паст бўйли. Лекин, жудабурмадор, ўртачакатталикда.

  • 3.    Йирикбаргли помидор хили. Пояси тик ёкиётиб усади. Барглари йирик, четларибутун, яъникиркилмаган.Тропикиқлимда помидор кўпйилликусимлик. Мевалариникўтараолмайергаётиб, поялари нам тупроккатегишибиланилдизотабошлайдиваянгипояларчикаради.

Илдизсистемаси.      Нихоятдашохланганбўлиб,      тупрокнинг чукуркатламларигакирибборганбўлади.     Ёшўсимликда     (кўчатда)

ўкилдиз, лекинкейинчликёнилдизлар хам тез ўсиб, унгаетиб олади.              Асосийилдизларданташкарипоянингергатегибтурган жойлариданқўшимчаилдизлар            хам            хосилкилади.

Илдизсистемасинингривожланишиўсимликниўстиришшароитиваусулига боғлик.Далага тўғридан-тўгри уруги экиб ўстирилган усимликларнинг илдиз системаси тупрокнинг чукур (150 сантим етргача) каватига кириб, атрофга кенг таркалади. Кўчат усулда ўстирилганда эса илдиз юза, яъни 20-50 сантиметрли тупрок катламида жойлашади. Помидор         навларипоясинингтузилишигакарабикки         хил бўлади:

Помидор навларияна детерминант ваиндетерминантбўлиши мумкин. Детерминант помидор навларинингасосийваёнпоялари муътадилўсиб, тўпгул - мевабилантугалланади. Индетерминант навларасосийваёнпоялариўсувчанбўлиб,                            поя ватўпгулшаклланишичексиздавомэтади. Шунингучунбундайнавлартўхтовсиз чилпишвабоғлашни           (иссикхоналарда)           талабкилади.

Барглари. Йирик, чети киркилган ток патсимонбўлиб, кетмакетжойлашган. Поя                             вабарглартукларбиланкопланганбўлиб,

ўткирхидлисмоласимонсуюкликишлабчиқараднва     у     химоялаш ахамиятигаэга.

Тупгули - шингил. Гулларииккижинсли, майда, сарик рангда, одатда 5-7 та гултожбарглибулади. Чангчилари 5-6 та, конуссимоншаклдажойлашган. Уругчитум ш уқчасинингчангчилардан паст    ёки    баланд    жойлашишигакараб,    навўзиданёкичетдан чангланувчибўлишимумкин. Уругчилари паст жойлашганнавлар, одатда,                                            ўзиданчангланувчи, уругчиларнингтумшукчаларичангчиларгатенгёкиуларданюкорижойлашган навларчетданхашаротлар (асосантрипслар) ёрдамидачангланишимумкин.

Улардан энг муҳимлари куйидагилар:Ўсув даврининг узунлиги. Шу белгисига кўра помидорнавлари тезпишар (кўчат ўтказилгандан тобиринчи хосилни теришгача 48-53 кун утади), уртапишар (60-65 кун) ва кечпишар (68-72кун) навларга булинади;Пояси навига караб, ётиб ёки тик усадиган бўлишимумкин.Пояси тикўсадиган навлар озикланиш майдонининг катта бўлишини талаб килмай, уларни механизация ёрдамидапарваришлаш осон. Навига караб, поясининг баландлиги ҳам ўзгариши мумкин. Баланд бўйли помидор навлари кўпинчакечпишар бўлади вамева шохларининг сийрак – 2-3 та баргдан кейин жойланиши биланфарк килади. Шу сабабли баланд буйлинавларнингх,осилберишдавричузлиб кетади. Паст буйлинавлар 1-2 табаргданкейин,тўпгулининг           гуж           жойлашганлиги, тезпишарлигиваоммавиймеватугиши, бирвактдапишишибиланхарактерлидир;Баргиўсимликнинг навигакараб, турличакесимли, шакливасатх,инингтузилиших,амх,ар хил (силликёкигадир-будур) бўлишимумкин;Мевасинингйириклиги. Мевасинингогирлиги 70ггачабулганлари майдамевали, 70-100 г гачабулганлариуртача, 100 гдан юкориларийирикмевалинавларҳисобланади. Факатянгилигидаистеъмол килинадиганнавларинингмеваларианчайирик бўлганияхши.

Консервакилинадиганнавлармевасийирикбулишинингахамиятийук.

Узбекистонда сабзавот экинлари ичида оммабоп ва энг кўп таркалгани помидор булиб, майдони ва ялпи хосили буйича биринчи уринда туради. Сабзавот экинлар умумий майдонининг 40-45 %ини помидор ташкил этади. Ишлабчикарилганхосилнинг 80%икайта ишланади

^ишлок хужалик экинларидан юкори сифатли махсулот етиштирмасдан туриб мамлакат ахолисини озик-овкат махсулотлари билан таъминлаб бўлмайди. Ўсимликларни кимёвий химоя қилиш воситаларни ва минерал уFитлардан кур-курона ишлатилиши атроф-мухитни ифлосланишига сабаб бўлмоқда. Бундай хатарни олдини олиш учун қишлоқ хўжалигини зарур минерал ўғитлар, ўсимликларни кимёвий химоя қилиш воситалари билан таъминлашни нафақат тубдан ўзгартириш, балки агрокимёвий қоидаларга қатъий риоя қилишла талабчанликни ошириш лозим.

Фойдаланилганадабиётларрўйхати:

  • 1.    ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентининг

    “ЎзбекистонРеспубликасидабоғдорчиликваиссиқхонахўжалигиниянадарив ожлантиришчора-тадбирларитўғрисида”ги 2019 йил 20 мартдагиПҚ-4246-сонқарори.

  • 2.    ЎзбекистонРеспубликасиҳудудидаэкишучунтавсияэтилганқишлоқхўжал игиэкинлариДавлатреестри. Тошкент – 2021. б. 48-51.

  • 3.    ТуркияРеспубликаси “Озиқ-овқатқишлоқхўжалигивазирлиги” ҳамда “Денизбанк” ҳамкорлигидатайёрланган “100 та китоб”данибораттўплами.

  • 4.    ЗуевВ.И.,        АсатовШ.И.        Иссиқхоналаручунпомидорнав-

    ларинитўғританлаш. // Ж. Ўзбекистонаграрфанихабарномаси. – Тошкент, 2002. – № 4 (10). – б. 22-26.

  • 5.    ЗуевВ.                АтаходжаевА.,                ҚодирхўжаевО.

  • 6.    ЗуевВ.И., АтаходжаевА.А., ҚодирхўжаевО., АсатовШ.И., АкромовУ.И. Ҳимояланганжойсабзавотчилиги. Т., “Иқтисод-молия” 2014. – б 424

  • 7.    Шуваев Ю. Ранние овощи из теплицы. – М.: Новая волна, 2001. – с. 354362.

Ҳимояланганерлардакўчатвасабзавотларниетиштириш. – Т.: Ношир, 2010. – б 163-184.

"Экономика и социум" №10(89) 2021

Список литературы Помидор ва унинг аҳамияти

  • ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентининг “ЎзбекистонРеспубликасидабоғдорчиликваиссиқхонахўжалигиниянадарив ожлантиришчора-тадбирларитўғрисида”ги 2019 йил 20 мартдагиПҚ-4246-сонқарори.
  • ЎзбекистонРеспубликасиҳудудидаэкишучунтавсияэтилганқишлоқхўжал игиэкинлариДавлатреестри. Тошкент – 2021. б. 48-51.
  • ТуркияРеспубликаси “Озиқ-овқатқишлоқхўжалигивазирлиги” ҳамда “Денизбанк” ҳамкорлигидатайёрланган “100 та китоб”данибораттўплами.
  • ЗуевВ.И., АсатовШ.И. Иссиқхоналаручунпомидорнав- ларинитўғританлаш. // Ж. Ўзбекистонаграрфанихабарномаси. – Тошкент, 2002. – № 4 (10). – б. 22-26.
  • ЗуевВ. АтаходжаевА., ҚодирхўжаевО. Ҳимояланганерлардакўчатвасабзавотларниетиштириш. – Т.: Ношир, 2010. – б 163-184.
  • ЗуевВ.И., АтаходжаевА.А., ҚодирхўжаевО., АсатовШ.И., АкромовУ.И. Ҳимояланганжойсабзавотчилиги. Т., “Иқтисод-молия” 2014. – б 424
  • Шуваев Ю. Ранние овощи из теплицы. – М.: Новая волна, 2001. – с. 354-362.
Статья научная