Qirg‘iz adabiy merosidagi folklor ramzlari va ularning zamonaviy adabiyotga poetik va konseptual ta’siri

Folklor va uning ramziy tuzilmalari har qanday xalqning madaniy xotirasi, axloqiy qadriyatlari va estetik tafakkuri haqida chuqur tasavvur beradi. Qirg‘iz adabiyoti kontekstida folklor nafaqat ilhom manbai, balki xalq ongining chuqur qatlamlariga singib ketgan ramzlar tizimi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Manas eposi, qadimiy rivoyatlar va Barpy Aliqulov, Toktog‘ul Satilganov kabi adiblar ijodida uchraydigan Tengri , muqaddas daraxt, ilohiy ot, afsonaviy hayvonlar kabi timsollar xalqning dunyoqarashi, axloqiy ideallari va ijtimoiy qadriyatlarini aks ettiradi.

Zamonaviy qirg‘iz adabiyotida, xususan, Chingiz Aytmatov ijodida ushbu folklor ramzlari yo‘qolib ketmaydi, balki yangi g‘oyaviy, falsafiy va zamonaviy kontekstda qayta talqin qilinadi. Aytmatov asarlarida uchraydigan mankurt , abadiy ona obrazi yoki kosmik daraxt kabi motivlar orqali folklor elementlari madaniy tanqid, ma’naviy izlanish va tarixiy xotiraning zamonaviy ifodasiga aylanadi 1 . Ushbu maqola aynan shunday ramzlarning zamonaviy adabiyotdagi saqlanishi, o‘zgarishi va qanday yangi ma’nolarda qo‘llanilishini tahlil qilishga qaratilgan.

Qirg‘iz xalq adabiy merosi qadimiy epik janrlar, she’riy asarlar va rivoyatlar orqali xalqning tarixiy xotirasi, ma’naviy qadriyatlari va axloqiy me’yorlarini saqlab qolgan. Bu merosning eng muhim jihatlaridan biri — unda mavjud bo‘lgan folklor ramzlaridir. Ushbu ramzlar xalq ongida shakllangan timsollar, qadimiy miflar va ruxiy tushunchalarni o‘zida jamlagan bo‘lib, ular asrlar davomida og‘zaki ijod shaklida yetkazilgan va yozma adabiyotga o‘zgaruvchan, ammo barqaror semantik qiyofada singib kelgan.

Qirg‘iz adabiyotida folklor ramzlari ko‘pincha tabiiy elementlar, muqaddas hayvonlar, osmon jism va ijtimoiy munosabatlar vositasida ifodalanadi. Misol uchun, Tengri obrazi — bu osmon xudosi, adolat va tartib timsoli sifatida qadimiy turkiy mifologiyada yetakchi mavqe tutadi. Bu ramz, asosan, Tangri bilan inson o‘rtasidagi axloqiy va mavjudotiy bog‘liqlikni anglatadi. O‘z navbatida, bu timsol zamonaviy adabiyotda ham o‘z ta’sirini yo‘qotmagan. Ayniqsa, Chingiz Aytmatovning asarlarida Tengri bilan bog‘liq ramzlar insoniyatning o‘z-o‘ziga bo‘lgan mas’uliyatini eslatuvchi falsafiy obraz sifatida talqin qilinadi. Masalan, "Asrga tatigulik kun" romanida insoniyatning tarixiy unutilish jarayoni — mankurtlik fenomeni orqali ifodalanar ekan, ana shu jarayonning mohiyati yuqoridan kuzatib turuvchi ilohiy kuchga qarshi insonning ichki kurashi tarzida beriladi.2

Folklor ramzlari qirg‘iz adabiyotida nafaqat diniy yoki mifologik g‘oyalarni uzatadi, balki ularning axloqiy-estetik funktsiyasi ham nihoyatda chuqur. Barpy Aliqulov she’riyatida, masalan, “Qarg‘a qora emas, oriyati yo‘q” degan misralar orqali qarg‘a — bu yerda oddiy qush emas, balki o‘zligini yo‘qotgan, o‘z so‘zida turmaydigan insonning ramziy timsoli sifatida keladi. Bu holatda, qarg‘a — estetik metafora bo‘lishi bilan birga, xalq orasida axloqiy baho berish vositasiga aylangan. Yana bir keng tarqalgan ramz — bu daraxt . Daraxt obrazining ildizi yerda, shoxlari osmon sari cho‘zilgan bo‘lib, xalq e’tiqodida u ikki dunyo — bu dunyo va u dunyo orasidagi ko‘prik hisoblanadi. Qadimiy qirg‘iz rivoyatlarida daraxtlar ostida bolalar tug‘ilishi, qahramonlar ilhom topishi va voqealar boshlanishi ko‘p uchraydi. Bu motivlar zamonaviy adabiyotda ham uchraydi. Aytmatovning “Qiyomat” romanida daraxtlarning kesilishi insoniyatning ruhiy inqirozi, uning tabiatga nisbatan befarqligi orqali ifodalanadi. Shuningdek, daraxt bu yerda xotira, baraka va avlodlar davomiyligining timsoli sifatida xizmat qiladi 3 .

Zamonaviy qirg‘iz adabiyotida folklor ramzlarining yana bir muhim xususiyati — bu ularning zamonaviy kontekstda qayta talqin qilinishi va funksional o‘zgarishidir. Masalan, an’anaviy ayol obrazi ilgari ona, uy bekasi, oilaviy birlik ramzi sifatida tasvirlangan bo‘lsa, zamonaviy yozuvchilarda bu obraz mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy jarayonga faol aralashuvchi qahramonga aylangan. Bu esa, folklor elementlarining faqat tarixiy emas, balki zamonaviy ijtimoiy reallikka moslashuvchanligini ko‘rsatadi.

Shuningdek, yo‘l va yo‘lga chiqish ramzlari ham keng tarqalgan folklor motivlaridan biri sanaladi. Yo‘l — bu o‘zgarish, izlanish, ruhiy sayohatning belgisi. “Jamila” qissasida, Mishel va Jamila obrazlari orqali yo‘l motivi inson qalbining ozodlik sari harakatini bildiradi. Bu holatda, yo‘l oddiy geografik tushuncha emas, balki ichki o‘sish, o‘zini anglash jarayonining markaziy metaforasiga aylanadi.

Folklor ramzlari adabiy asarlarda o‘quvchining qadimiy va zamonaviy tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglashiga yordam beradi. Bu ramzlar universal, ya’ni ular milliy madaniyatga tegishli bo‘lishi bilan birga, insoniyatga xos umumiy qadriyatlar, ehtiyojlar va axloqiy mezonlarni ham yoritadi. Ramzlarning ko‘p qirrali ma’nolari o‘quvchining madaniy bilimini boyitib, uni chuqur tafakkur qilishga undaydi.

Bundan tashqari, folklor ramzlarining zamonaviy adabiyotda saqlanishi — bu xalqning madaniy identifikatsiyasi, ya’ni o‘zini tanishi, ildizlariga qaytishi va ma’naviy mustahkamlanishini anglatadi. Bu orqali xalq o‘z tarixiga, qadriyatlariga va kelajagiga yangicha nigoh bilan qarashga intiladi. Aytmatov, Barpy, Esenaman kabi yozuvchilarning asarlari shuni ko‘rsatadiki, folklor ramzlari faqatgina o'tmish yodgorligi emas, balki hozirgi davrning eng muhim ijtimoiy va axloqiy muammolarini yechishda samarali adabiy vositadir.

Qirg‘iz adabiy merosida folklor ramzlari nafaqat og‘zaki ijodning estetik elementi, balki xalqning tarixiy, axloqiy va madaniy ongini ifodalovchi asosiy komponentlardan biridir. Tengri , muqaddas daraxt, mankurt, yo‘l, ayol timsoli kabi ramzlar orqali o‘tmish bilan bugun o‘rtasida uzluksiz madaniy ko‘prik qurilgan. Ayniqsa, Chingiz Aytmatov ijodi orqali bu ramzlarning zamonaviy adabiy jarayondagi yangicha talqini, ularning falsafiy va ijtimoiy mazmuni boyiganini kuzatish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR;

• 1.    To‘qoyev, A. (2020). “Chingiz Aytmatov asarlarida mif va xotira.” Markaziy Osiyo adabiy tadqiqotlar jurnali , 5(2), 45–53.

• 2.    To‘xtomushev, K. (2018). Qirg‘iz adabiyotida ramz va miflar tizimi . Bishkek: Qirg‘iz Milliy fanlar akademiyasi.

• 3.    To‘qoyev, A. (2020). “Chingiz Aytmatov asarlarida mif va xotira.” Markaziy Osiyo adabiy tadqiqotlar jurnali , 5(2), 45–53.

"Теория и практика современной науки"

№6(120) 2025