Qirg‘iz xalq rivoyatlarida tabiat unsurlarining mifologik ildizlari, poetik obrazlari va tarbiyaviy-falsafiy talqini

Qirg‘iz xalq rivoyatlari xalq og‘zaki ijodining qadimiy qatlamlaridan biri bo‘lib, unda xalqning dunyoqarashi, e’tiqodi va axloqiy qadriyatlari obrazlar orqali ifodalangan. Ayniqsa, rivoyatlarda uchraydigan tabiat unsurlari – tog‘, daryo, shamol, daraxt, hayvonlar, oy va quyosh kabi obrazlar xalq tafakkurida nafaqat voqelik aksidir, balki chuqur mifologik va tarbiyaviy ma’noga ega timsollardir. Ushbu obrazlar orqali inson va tabiat o‘rtasidagi muqaddas bog‘liqlik, tabiatga nisbatan mas’uliyat, hurmat va ehtiyotkorlik singari tushunchalar avloddan avlodga uzatilgan.

Qirg‘iz mifologiyasida tabiat kuchlari ilohiylashtirilgan: tog‘ – sobitlik va qudrat timsoli, daryo – hayot manbai, shamol – o‘zgarish va xabar tashuvchi kuch, daraxt – nasl-nasab va bog‘liqlik belgisi, hayvonlar – xabarchi yoki ogohlantiruvchi obrazlar sifatida tasvirlanadi. Bu obrazlar rivoyatlarda nafaqat syujet qurilishiga xizmat qiladi, balki ma’naviy-estetik va tarbiyaviy yuklamaga ega bo‘lgan badiiy vositalardi r1 .

Zamonaviy adabiyotda ham bu timsollar o‘z aksini topgan. Xususan, Chingiz Aytmatov asarlarida tabiat unsurlarining folkloriy ildizlari yangi badiiy va falsafiy shaklda talqin etiladi. Aytmatov asarlaridagi tabiat obrazlari insonning ichki kechinmalari, ijtimoiy muammolar va axloqiy inqirozlar bilan bog‘liq holda beriladi. Bu esa folklordagi timsollar zamonaviy adabiy tafakkur bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Mazkur maqolada qirg‘iz xalq rivoyatlarida uchraydigan tabiat obrazlarining mifologik ildizlari, ularning badiiy talqini va axloqiy-tarbiyaviy funksiyasi tahlil qilinadi. Tadqiqot davomida rivoyatlarda saqlanib qolgan arxetipik obrazlar, ularning estetik va tarbiyaviy yuklamasi aniqlanadi hamda ularning zamonaviy kontekstdagi dolzarbligi asoslanadi.

Qirg‘iz rivoyatlarida tabiat obrazlari ko‘p hollarda nafaqat tasvir, balki mazmun, syujet va axloqiy g‘oyaning markaziy o‘qi sifatida ishtirok etadi. Tabiat unsurlarining mifologik ildizlari qadimiy turkiy e’tiqodlarda, Tengrichilik va animistik dunyoqarashda chuqur o‘rnashgan. Masalan, tog‘ — bu sobitlik, najot, ilohiy kuch timsoli bo‘lib, ko‘plab rivoyatlarda qahramonlar tog‘ bag‘rida haqiqatni topadi yoki ilhom oladi. Bu mifologik yondashuv orqali tog‘ obrazining nafaqat geografik, balki ruhiy-ma’naviy funktsiyasi namoyon bo‘ladi .2

Daryo va suv obrazlari esa ko‘proq tozalanish, hayot manbai, lekin shuningdek jazolovchi kuch sifatida ifodalanadi. Ayrim rivoyatlarda daryo qirg‘og‘ida qilingan xatolar tufayli xalq boshiga musibat tushadi. Bu yerda suv ikki qirrali ramzga aylanadi — hayot manbai va qahrli ilohiy kuch. Daraxt esa nasl, baraka va ruhiy bog‘liqlik obrazidir. “Hayot daraxti” timsoli orqali rivoyatlarda oilaviy sadoqat, ajdodlarga hurmat va tabiatga ehtiyotkor munosabat targ‘ib qilinadi.

Shamol — rivoyatlarda ko‘pincha ko‘rinmas, lekin harakatlantiruvchi kuch, o‘zgarish timsoli sifatida beriladi. Uning kelishi — voqea burilishini bildiradi. Oy va quyosh obrazlari esa yorug‘lik, adolat, ilohiy nigoh ramzlari bo‘lib xizmat qiladi. Bu obrazlar orqali xalq hayotida ilohiy tartib va nazorat mavjudligini anglatadi.

Hayvonot olami timsollarining ham tarbiyaviy yuklamasi kuchli. Qushlar — odatda xabar olib keluvchi, ogohlantiruvchi yoki yomonlikdan saqlovchi obraz sifatida tasvirlanadi. Ayniqsa, turna qushi — poklik va sadoqat, qarg‘a esa — til va ijtimoiy xulq-atvorni nazorat qilish belgisi sifatida ishlatiladi.

Rivoyatlardagi bu obrazlar orqali tabiat inson axloqiy dunyosining bir qismi sifatida qaraladi. Har bir unsur — tog‘, shamol, daraxt, hayvon — o‘ziga xos tarzda ogohlantiradi, saboq beradi, baho beradi. Bunday rivoyatlar orqali xalq tabiatni hurmat qilish, unga e’tiborli bo‘lish, uni buzmaslik, va eng asosiysi — uni tushunishga undaydi.

Bu jihatlar zamonaviy adabiyotda, ayniqsa Chingiz Aytmatov asarlarida yanada chuqur badiiy talqinda davom etadi. “Oq kema” asarida tabiat obrazlari (baliq, daryo, o‘rmon) bola qalbidagi begunohlik, orzu va adolat timsollari bilan uyg‘unlashadi 3 . Bu orqali folklordagi timsollar zamonaviy g‘oyalar bilan bog‘lanadi, ularning tiriklikdagi ahamiyati yangicha badiiy ifodaga ega bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, qirg‘iz xalq rivoyatlarida tabiat obrazlari nafaqat tasviriy element, balki xalqning axloqiy va estetik tafakkurining timsoli sifatida muhim o‘rin egallaydi. Ushbu obrazlar — tog‘, shamol, daryo, daraxt, hayvonlar — orqali xalq o‘zining hayotiy tajribasini, qadriyatlarini, muqaddas tushunchalarini avlodlarga yetkazgan. Ayniqsa, tabiatga nisbatan hurmat, mas’uliyat va ahloqiy yondashuv g‘oyalari har bir rivoyatda yorqin namoyon bo‘ladi.

Tadqiqot davomida aniqlanishicha, bu obrazlar mifologik ildizlarga ega bo‘lib, ular orqali tabiat va inson o‘rtasidagi barqaror munosabatlar targ‘ib qilinadi. Bu jihatlar zamonaviy adabiyotda, ayniqsa Aytmatov ijodida yangi badiiy ifoda va falsafiy tafsirda davom etadi. Rivoyatlardagi tabiat obrazlari bugungi ekologik muammolar, insoniyatning ma’naviy inqirozlari fonida ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Shu bois, bu obrazlar nafaqat adabiy-tarixiy, balki axloqiy-ma’naviy qadriyatlar tizimining ajralmas qismi sifatida o‘rganilishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar:

• 1.    To‘xtomushev, K. (2018). Qirg‘iz adabiyotida ramz va miflar tizimi . Bishkek: Qirg‘iz Milliy fanlar akademiyasi.

• 2.    To‘xtomushev, K. (2018). Qirg‘iz adabiyotida ramz va miflar tizimi . Bishkek: Qirg‘iz Milliy fanlar akademiyasi.

• 3.    Aytmatov, Ch. (1980). Oq kema . Moskva: Yozuvchi nashriyoti.

"Теория и практика современной науки"

№6(120) 2025