Ritorik argumentativ nutqning B.Rassel asarlarida ifodalanishi

Mashhur ingliz faylasufi, mantiqshunosi, matematigi va jamoat arbobi Bertran Rassell 1872 – 1970 yillarda uzoq va qiziqarli hayot kechirdi. U Buyuk Britaniya bosh vaziri lord, Jon Rassellning nabirasi, koʻplab ilmiy ishlar muallifi, ilmiy va publitsistik asarlaridagi ajoyib adabiy xizmatlari uchun bir necha bor orden va faxriy unvonlar, jumladan, 1950-yilda adabiyot boʻyicha Nobel mukofoti bilan taqdirlangan adabiyotshunosdir. B.Rasselning ushbu ko'rib chiqilayotgan asarlari ateistik jurnalistikaga tegishlidir. Tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, uning ijodida din va xristian cherkovining tanqidi muhim o'rin tutgan. B.Rassel “xristian axloqining odobsizligi va dogmatizmi”ni qayta-qayta ta’kidlab o‘tgan, uning liberal va noodatiy qarashlari dinga qarshi jurnalistikada to‘liq aks etgan.

B.Rasselning polemik asarlarining sarlavhalarida “not” soʻzi va “ateist” va “agnostik” kabi kelib chiqishi yunoncha salbiy prefiksli soʻzlar keltirilgan. Ko'rib chiqilayotgan asarlarda muallif tomonidan asarning sarlavhasi matnning semantik tomonlarini ochishda o’z aksini topadi va uning mavzusini rivojlantirishga hissa qo'shadi. “Nega men nasroniy emasman” maqolasida sarlavha muallifning o‘ziga beradigan savolidir. Ma’lumki, asar nomi paramatn bo‘lib, uning vazifasi matnni o‘qish qoidalarini “o‘rnatish”, uning mualliflik talqinini belgilashdan iborat. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, B.Rassel sarlavhani suhbatdoshga pragmatik ta’sir vositasi sifatida ishlatib, matnning mohiyatini ta’kidlashga, o‘quvchi e’tiborini tortishga harakat qiladi.

Bundan tashqari, Prezidentning o'sha murojaatida inkordan foydalanishning yana bir misoli keltirilgan bo'lib, unda inkor shakli ijobiy ma'noga ega: “Without the assistance of that Divine Being who ever attended Him I cannot succeed. With that assistance I cannot fail”. Prezident Kennedining nutqida xuddi shunday inkordan foydalanish qayd etilgan: “United, there is little we cannot do in a host of cooperative ventures. Divided, there is little we can do”. Rad etish Kennedining nutqida, masalan, quyidagi bayonotlarda juda keng qo'llaniladi: “Let us never negotiate out of fear. But let us never fear to negotiate” yoki “Ask not what your country can do for you - ask what you can do for your country”. Muallif ayrim inkor konstruksiyalardan foydalanish ommaviy nutqda xarakterli uslubga aylanib borayotganini, inkor nutqning butun matniga “singib ketganini”, mazmun-niyatni yetkazishda ma’lum vazifalarni bajarishini ta’kidlaydi.

Bizning tadqiqotimizda B.Rasselning ta’rificha ilmiylik va shaxsiy nutqqa xos bo‘lgan emotsional rang berishni o‘zida mujassamlashtirgan yuqorida qayd etilgan publitsistik asarlar asosida o‘lchov mezonini belgilash muammosi qo‘yiladi. Umumiy til fondidan muallif ongli ravishda salbiy birliklarni tanlashi, ya'ni tinglovchi va o‘quvchiga ta’sir o‘tkazish funksiyasini amalga oshirish, tomoshabinni o‘z tomoniga tortish uchun “ilmiy” asoslangan, faktik ma’ lumotlar keltirilgan.

Muallif kimga murojaat qilmoqda? Uning asarlarining subekti kim? Muallif o'quvchini o'z pozitsiyasining to'g'riligiga ishontirish bilan cheklaydimi? Bizningcha, B.Rassell o'z bilimlari tufayli bilimning ma'nosi haqidagi eskirgan g'oyalar bilan qanoatlana olmaydigan odamlarga murojaat qiladi. Muallif so'zning keng ma'nosida e'tiqodning umume'tirof etilgan, haddan tashqari soddalashtirilgan, kundalik tushunchasini rad etadi, ammo u o'zini faqat diniy dogmalarni qat'iy rad etish bilan cheklab qo'ymaydi, aksincha, u o'zini dindorroq odam deb hisoblaydi.

Tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, ritorika rasmiy mantiqqa emas, balki manfaatlar, qadriyat va pragmatik mantiqqa asoslanishi kerak, bunda pragmatik, madaniy, estetik va axloqiy qadriyatlarni o'ziga xos tomonlarini hisobga olib, markaziy o'rinni sub'ektga - bilim va fikr tashuvchisiga beriladi. L.V.Pravikova asarida ta'kidlanganidek, bunday mantiqda inson haqiqatni o’zicha-mantiqiy tushunishishga(har bir inson uchun haqiqat) isbotlashga qaratilgan emas, balki o'zi uchun haqiqat, individual, shaxsiy haqiqatga asoslangan mantiq tizimni sharhlay olishga qaratilgan.

Ko'rib chiqilayotgan asarlarda birinchi navbatda polemik nutq mavjud bo'lib, uning maqsadi yangi qarashlarning ijobiy rivojlanishidir. Qarama-qarshilik muallifning o'zi, uning aqli va e'tiqodi o'rtasidagi ichki tortishuv bilan ifodalanadi. Fan rivojining hozirgi bosqichida zamonaviy inson o'zining ichki dunyosining barcha xilma-xilligida, dunyoni bilishida namoyon bo'ladi. Bu kontekstda inkorni shubha va haqiqat o'rtasidagi o'ziga xos oraliq bosqich sifatida ko'rish mumkin, bu o’rinda inkor yangi bilimlarni shakllantirish jarayonini tuzatishi mumkin.

Muallifning ob'ektiv, mantiqiy bilimlari shaxsiy va sub'ektiv yo'naltirilgan bo’lib, uning pragmatik manfaatlarini ifoda etadigan, ko'rib chiqilayotgan ritorik argumentativ nutqda inkor qanday rol o'ynashi mumkinligi ifodalangan. Inkor qilish funksiyalari bitta matn ichida munozaralarda turli jihatlari bilan farqlanadimi?

Ma'lumki, rasmiy mantiqda inkor muhim funktsiyalarni bajaradi, u belgilangan ma'noga ega bo'lgan belgiga ("~", "-" yoki "1") ega va salbiy hukm sifatida ("mohiyatan emas") ishora qiladi. Mantiqdagi gaplarning xilma-xilligi to'rt turdagi oddiy kategorik hukmlarga qisqartiriladi, ulardan ikkitasi inkorga asoslangan: umumiy salbiy: "hech biri (= hammasi) S-“P" o’rnida emas va qisman salbiy so’zlarda: "ba'zi S-“P”o’rnida emas emas." Keling, Rasselning nutqidan parchaga murojaat qilaylik, unda mantiqiy fikrlash shakllari berilgan:

Perhaps it would be as well, first of all, to try to make out what one means by the word Christian.... Some people mean no more by it than a person who attempts to live a good life .... but I do not think that that is the proper sense of the word, if only because it would imply that all the people who are not Christians - all the Buddhists, Confucians, Mohammedans , and so on - are not trying to live a good life .

Yuqoridagi parcha umumiy salbiy hukmni taqdim etadi, qulaylik uchun biz uni quyidagi shaklga qisqartiramiz:     all the Buddhists,

Confucians, Mohammedans , and so on (т.е. « all the people who are not Christians») are not trying to live a good life . Rasmiy mantiqda umumiy salbiy hukmning aksi umumiy tasdiqdir - all the Buddhists, Confucians, Mohammedans ... are trying to live a good life .

Bir-biriga zid bo'lgan yuqoridagi hukmlardan kelib chiqqan holda, ikkala hukm ham noto’ gridir. Ushbu alohida holatda quyidagi hukmlar to'g'ri bo'ladi: qisman ijobiy (Some Buddhists, Confucians, Mohammedans... are trying to live a good life) va qisman salbiy (Some Buddhists, Confucians, Mohammedans... are not trying to live a good life). Muallif ushbu mulohazalar yordamida “xristianlik” tushunchasini talqin qilishda mavjud tushunchalarning noto‘g‘riligini ko‘rsatishga intiladi, ko‘rib chiqilayotgan faktlar va ularning belgilari o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘qligini ko‘rsatadi. I do not think that that is the proper sense of the word.

Foyalanilgan adabiyotlar:

• 1.    Правикова Л. В. Современная теория дискурса когнитивно-фреймовый и аргументативный подходы - Пятигорск, 2004

• 2.    Александров Д. Н.Логика Риторика Этика Учебное пособие -М Флинта Наука, 2003 -с 1

• 3.    L.T.Toshhonov, H.T.G’ofurova “Forming negation with the prefixes”, Вопросы науки и образования № 7 (91), 2020 Москва ” on page 32

"Экономика и социум" №2(93)-2 2022