Ўрмон биоценозида тана зараркунандалари ва уларга арши кураш чоралари

Кейинги пайтда дунё мамлакатларида турли хилдаги саноат ва инновацион технологияларни шиддат билан яратилиши, жахон мамлакатларини иқтисодий ривожланишига олиб келиши билан бир қаторда, инсоният учун ўта мухим бўлган атроф-муҳитнинг глобал равишда ўзгариши, ўсимликлар, ўрмон ва қишлоқ хўжалиги экинлари агробио-ценозини бузилишига олиб келмоқда. Бу эса нафақат инсонлар касалликларини ривожланишига, балки ўсимликлар зарарли организм-ларининг хам кескин кўпайиб боришига олиб келмоқда.

Бу борада Ўзбекистон Республикасида ўрмон фондини муҳофаза қилиш, кўпайтириш, ундан оқилона фойдаланиш, унинг моддий-техника базасини модернизация қилиш, соҳага бозор механизмларини ҳамда ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, кадрлар салоҳиятини ошириш ҳисобига илм-фан ютуқларидан самарали фойдаланиш, шунингдек, 2030 йилгача бўлган даврда ўрмон хўжалигини ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини белгилаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 августдаги «Республикада ўрмонлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-4424-сон қарори эълон қилинди.

Ўрмон биоценозида манзарали ва ёғочбоп дарахтларга жиддий зарар етказадиган кенг тарқалган Lepidoptera туркуми вакиллари бўлган сассиқ дарахтхўр, терак ойнадори, кичик терак шишасимони ва бошқа зараркунандалар иқтисодий жихатдан зарар етказмоқда.

Танахўр зараркунандалар баргхўрларга қараганда биоэколик жихатдан фарқ қилади, чунки уларнинг асосий ривожланиш босқичлари дарахт танасида кечади ва уларга қарши кураш чоралари ҳам бир мунча қийинчиликлар келтириб чиқаради.

Дарахт сассиқхўри (Cossus cossus L.) капалакнинг олдинги қанотлари кўнғир-кулранг тусда. Қанотлари ноаниқ кулранг-оқиш доғлари ва кўндалангига тўлқинсимон чизиқлари бор. Орқа қанотлари тўқ-жигарранг кўринишда бўлиб, хира тўлқинсимон чизиқлари бор. Кўкрак қисмининг уст томони тўқ, қорни оқ ва йўғон, эркагининг қанотлари ўлчами 65-70 мм. Урғочисининг қанотлари эса 80-95 мм. Янги чиққан личинкалар тўқ-қизил, кейинроқ эса оч-қизил рангда бўлади. Боши қора ялтироқ. Вояга етган личинкаси 80-95 мм, нафас олиш тешиклари жигарранг. Агар личинкаларга бирор нарса тегиб кетса ўзидан мушк ҳидли суюқлик ажратади. Ғумбаги қалин ипаксимон пилласининг ичида жойлашган. Қўнғир рангда. Fумбагининг узунлиги тахминан 60 мм. Тухуми овалсимон, тиник- жигар ранг, кора йуллари бор, кажми 1,2 мм.

Ёғоч қурти кўпгина япроқ баргли дарахтларни, жумладан, терак, тол, заранг, оқ қайин, эман ва бошқа мевали дарахт турларининг луб қаватини ва ёFочлик кисмини уйиб (еб) катта зарар етказади.

Бу зараркунанданинг табиатга учиб чиқиши Ўрта Осиё шароитида май ойи охирлари ва июн ойларида бошланади. В.И.Плотников ва И.КМахновский маълумотларига кўра бу капалак кўпгина кўчатзор ва теракзорларга 20% дан 50% гача зарар етказилганлиги кайд килинган.

Табиатда танахурининг капалаклари учиб юриши одатда 14-15 кун давом этади. Личинкалар аввал дарахтнинг луб қаватини кемиради, кейинчалик дарахт танасининг пастки қисмининг ёғочлик қисмини ҳам ҳар томонлама (кўндалангига, тиккасига) тешиб ташлайди. Улар ҳосил қилган тешик йўлларнинг девори личинкалар ҳосил қилган суюқлик билан заҳарланиб, жигарранг ёки қора рангли бўлиб қолади. Дарахт барглари тўкила бошлаганда личинкалар озиқланишни тўхтатади ва ўзлари ясаган хандакларда қишлайди. Улар шу ерда келуси йил дарахтлар барг ёзгунига қадар ётади. Кулгуси йил баҳорда личинкалар яна озиқланишни давом эттиради ва кузга бориб ғумбакка айланиб, иккинчи марта қишлайди. Fумбакка айланиш боскичи 3-6 хафта давом этади.

Урғочи капалак дарахт ёриқлари, пўстлоқ остига ёки зарарланган тешикларга 20-25 тадан туп-туп килиб тухум куяди. Тахминан 14-15 кундан сўнг тухумлардан ёш личинкалар туғилади. Ёғоч қуртининг кўпайиши (генерацияси) икки йиллик.

Ёғоч қурти Ўзбекистоннинг тоғларида денгиз сатҳидан 1800 м баландликлардаги ўрмонзорларда учрайди. У Ўзбекистонда фақат тол ва олма дарахтларининг зараркунандаси сифатида маълум.

Ўрмон биоценозидаги яна бир ашаддий зараркунандалардан бири бу танахўр зараркунандалар Aegeridae оиласига мансуб бўлган катта терак шишасимони - Aegeria apiformis. Бу капалакнинг цанотлари улчами 40-45 мм ни ташкил цилади. Боши сариц, кукраги цора-жигарранг. Канотлари ялтироц, жияклари ҳошияланган, олдинги томонида қора нуқталари бор. Личинкалари оц-сариц рангда, орца томонида сезилмайдиган чизиFи бор. Катта ёшли личинкаларининг тана узунлиги 24-25 мм. Fумбаги туц-цунгир рангли, узунлиги тахминан 30 мм.

Капалакларнинг табиатга учиб чиқиши жанубий вилоятларда май ойи бошларида бошланиб июл ойи бошларигача давом этади. Урғочи капалак дарахт танасининг энг пастки қисмига пўстлоқ ости ва ёриқларига биттадан тухум қўяди. Баъзан тупроққа ҳам тухум қўяди. Бир бош она капалак тахминан 1200 та тухум цуяди. Орадан 3-4 хафта утиб тухумчалардан личинкалар чиқади ва дарахт пўстлоғини тешиб озиқланишни бошлайди. Улар ёз бўйи озиқланади. Кўпчилик ҳолларда личинкалар дарахт пўстлоғида қишлайди. Баҳорга бориб, яъни тераклар барг ёза бошлаган вақтда қишловдан чиққан личинкалар дарахт танасини ҳам тешиб ҳар томонга қараб тешиклар (коваклар) хосил цилади.

Карши кураш чоралари

Кидли ёгоч уймакори хаёт тарзининг узига хослиги унга царши кураш чора-ларини ишлаб чиқишда алоҳида ёндашувни талаб этади. Агротехник тадбирларда дарахт поялари, йуғон шохлар ва улар оралари эски пустлоқлардантозаланади ва албатта тўпланган қолдиқлар ёқиб юборилади. Бу      тадбир      эскипустлоқларвадарахтёриқларигатўпланганқуртлар мицдориникамайтиради.

Капалакларнингучишиватухумқўйишидавридадарахтларгаинсектицидларнин г ишчи суюцдигини цуллаш мумкин, бинобарин мазкурхашаротнинг учиши йилда бир марта - асосан май ойида кузатилади.Шу боис мавсум бошида дарахтларга бир марта, ёки энг яхшиси иккимарта ишлов бериш уларнинг хидли ёFOч уймакори билан зарарланишигабархам бериши мумкин. Бунда боғлар ҳолатининг яна бир яхшиланишҳолати шундаки, май ойида одатда мевали дарахтларни олма мевахўри вабошқа бир қанча барг ўровчиларнинг турлари, шунингдек сўрувчи йўлдошзараркунандалардан (ўсимлик битлари, қалқондор, кана ва б.) ҳимоялашмуддати бошланади. Шу боис мазкур муддат доимо зараркунандаларгақарши курашишнинг умумий тизимида мос келади ва муҳим аҳамият касбэтиши мумкин. Шундай қилиб, ишонч билан таъкидлаш мумкинки, зараркунандаобъектларнинг сонини биологик (табиий) усулда камайтириш, бунинг учунэнг самарали яйдоқчи турларини хориждан жалб қилиш (интродукция) –ўсимликларни (боғларни) ҳимоя қилиш ишида истиқболли йўналишларданбиридир.

Зараркунандаларга қарши биологик усулда курашишнинг яна бирйўналиши – микробиоусул ҳисобланади.Бунда ўсимликларнинг ҳимоячилари сифатида микроорганизмлар (бактерия, замбуруғ, вирус ва соддаҳайвонлар) иштирок этади. Bacillus thuringiensis бактериялари асосидатайёрланган препаратлар энг кўп тарқалган ва амалда кенг қўлланилаѐтганпрепаратларжумласидандир.

Фойдаланилган адабиётлар

• 1 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Pеспубликасида Ўрмон хўжалиги тизимини 2030йилгача ривожлантириш концепцияс ини тасдиқлаш тўғрисида”гиҚарори.–Тошкент. 06.10.2020 й. NПҚ-4850

• 2 .Рахимова А., Эсанбаев Ш., Р.Жумаев Ўрмон биоценозида учрайдиган фитофаг зараркунандалар турлари Агро Кимё химоя ва ўсимликлар карантини илмий-амалий журнал № 6 2021. –Б. 1-3.

• 3 .Эсанбаев Ш.,У.А.Машарипов У.А. ,М.М.Аблазова М.М., Вредители лесных насаждений и меры борьбы с ними. Ташкент.2021.–С. 176-177.

4.ЮсуповА.Стеклянница–вредительмолодыхтопал//Информационный листок о передовом производственном огне ГФНТИ,1994.– С.3.

"Экономика и социум" №12(91) 2021