Саудия Арабистони ташқи сиёсатининг асосий тамойиллари ҳақида баъзи қарашлар

Кириш:

Ўтган бир неча ўн йиллар мобайнида Саудия Арабистонининг миллий, маданий ва иқтисодий куч асоси фақатгина нефть экспорти ва энергетика соҳаси бўлиб келди. Углеводород экспорти умумий экспортнинг 85 фоизигача бўлган қисмини ҳамда давлат даромадларининг катта қисмини ташкил қиди. Ҳозирги вақтда нефть ЯИМнинг атиги 30-40 фоизини ташкил қилса-да, давлат иқтисодий тармоқларининг катта қисми нефтга боғлиқлиги, мамлакат ҳаётида нефтнинг таъсири ҳамон юқори эканлигини англатади. Мамлакат ички ва ташци сиёсатини белгилашда хам нефть омили бирламчи булиб цолмоцда.

Хусусан “Vision 2030” да: Саудия Арабистонини жаҳоннинг ривожланган 19 давлатидан иқтисодий жиҳатдан тараққий этган 15 мамлакати даражасига олиб чиқиш; Нефтга боғлиқ бўлмаган экспорт улушини 16 фоиздан 50 фоизгача кўтариш; Давлатнинг нефтга боғлиқ бўлмаган даромадларини 163 миллиард Саудия риалидан 1 триллион Саудия риалигача ошириш[1] каби вазифалар белгиланган.

Методлар ва ўрганилганлик даражаси:

^ар цандай илмий тадцицотнинг асосий тамойилларидан бири, тарихийлик тамойилидир. Тадқиқотда тарихийлик шунинг учун муҳимки, у ижтимоий воқеликни табиий тарихий жараён сифатида таҳлил қилишга, ҳар цандай ижтимоий-сиёсий ходисаларнинг ривожланишида уларнинг утмиши, ҳозирги ҳолати ва келажакдаги тенденцияларини аниқлашга имкон беради. Тарихий жараёнлар тадқиқидан мақсад ҳам, ушбу ҳодиса тарихда қандай пайдо бўлганлиги, унинг ривожланишида қандай асосий босқичлар бўлганлиги, бугунги кунга келиб нима узгарганлигини-ю, эволюция нуцтаи назаридан унинг ривожланиш йуллари цандай кечганлигини аницлашга царатилган булиши керак.

Тадқиқот натижалари:

1970-йилларда ва 1980-йилларнинг бошларида мислсиз кутарилган нефт нархи камида иккита муҳим оқибатларга олиб келди: Саудия Арабистони жадал модернизация йулини бошлади ва араб-мусулмон минтацаси давлатларига энг катта донор бўлди. Бу, ўз навбатида, мамлакатда жуда кўп турли хил "маълумотли синф" нинг пайдо бўлишига олиб келди ва Саудия Арабистонини минтацаларни жалб цилишнинг мухим марказига айлантирди.

Саудия Арабистони ташқи сиёсати тўртта асосий йўналишни кўзда тутади:[2]

• •    Форс курфази мамлакатлари,

• •    Араб мамлакатлари

• •    Ислом олами

• •    Халкаро хамжамият

  Форс кўрфази мамлакатлари Саудия Арабистонининг халқаро сиёсатдаги устувор йўналишлари ҳисобланади. Бу авваламбор, мамлакатларнинг географик ҳолати, тарихий алоқалари, ушбу минтақа давлатларининг давлат ва иқтисодий тизимларининг ўхшашлиги билан боғлиқ. Саудия Арабистони Форс кўрфази давлатларининг хавфсизликка эришиш, зиддиятлар ва инқирозли вазиятларни ҳал қилишдаги мақсадлари бирлигини эълон қилади. Айнан шу мақсадларга эришиш учун 1981 йилда GCC (Форс кўрфази Араб давлатлари ҳамкорлик кенгаши) ташкил этилган. Унинг аъзолари минтақадаги олтита араб давлатлари: Баҳрайн, Қатар, Қувайт, БАА, Уммон ва Саудия Арабистони. Ушбу уюшманинг мақсади иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва харбий сохаларда минтакавий хамкорликни ривожлантиришдир.

СА ташқи сиёсатининг навбатдаги муҳим йўналиши барча араб мамлакатлари. Саудия Арабистони ташқи сиёсат контсептсиясида Ислом қонунларига риоя қилиш ва араб миллатчилиги ғояларига риоя қилишни қайд этди. Ушбу тушунча Саудия Арабистонининг биринчи қироли Абдул Азиз хукмронлигидан бошланган.

Ислом давлатлари йўналиши бўйича СА халқаро сиёсати умумий исломий бирдамлик ва бирдамлик тамойилларига асосланади. Мусулмон мамлакатлар бирлигини амалга ошириш, шунингдек уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш ва ҳимоя қилиш мақсадида СА ташаббуси билан 1969 йилда Ислом Конферентсияси Ташкилоти ташкил этилди. [3]

Саудия Арабистони халқаро сиёсатидаги тўртинчи йўналиш халқаро ҳамжамият билан алоқаларни ривожлантиришдир. Ушбу йўналишда СА жаҳон ҳамжамиятининг тўлақонли аъзоси бўлишга интилади ва БМТ Уставига мувофиқ барча ҳуқуқ ва мажбуриятларни тўғри бажаришга ҳаракат қилади. СА нинг халкаро сиёсатдаги асосий максади м га эришиш ва уни саклашдир.

Мазкур дастурда ички иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотлар билан бирга минтақавий ҳамда халқаро миқёсдаги ташқи сиёсатга ҳам алоҳида урғу берилган. Сўнгги йилларда мамлакат ташқи сиёсат борасида фаоллик кўрсатиб, ўзининг анъанавий ҳамкор давлатлари географиясини кенгайтиришга ҳаракат қилмоқда. Шунга кўра, Саудия Арабистони мусулмон дунёсидаги етакчилик мақомини мустаҳкамлаш, ривожланаётган мусулмон давлатларни ҳар томонлама ^уллаб-кувватлаш, шу билан бирга, истикболли бозорларни излаб топиш мақсадида Марказий Осиё минтақасига эътибор қаратмоқда. У минтақадаги истиқболли мамлакатлар сифатида Ўзбекистон ва Қозоғистонни эътироф этади. Сўнгги уч йилда Саудия минтақага йўналтирган сармояларининг энг катта қисмини Ўзбекистон иқтисодиётидаги турли тармоқлар, хусусан, энергетика соҳасига йўналтирди. Шунга кўра, айтиш мумкинки, янгиланаётган Саудия Арабистонининг иқтисодий келажаги учун пойдевор вазифасини ўтаётган “Vision 2030” янгиланаётган Ўзбекистоннинг хам и^тисодий жихатдан ривожланишига таъсир курсатиши мумкин [5]

Хулосалар:

Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда баъзи хулосалар чиқариш мумкин. Саудия Арабистони қандай қилиб араб дунёси чуқур ўзгаришлар босқичига қадам қўйганини диққат билан кузатиб бормоқда: баъзи ҳукуматлар қулаб тушмоқда, янги кучлар пайдо бўлмоқда, шериклар ўзгариб, таркибий тузилмаларни ўзгартирмоқда. Бундай қийин ўтиш даври кутаётган мамлакатларнинг келажаги ҳақида гапириш ҳали эрта. Бу ушбу мамлакатларнинг ҳар бири танлаган йўналишга боғлиқ бўлади. Улар дуч келган кийинчиликларни энгиб, уз халкдарининг орзу-умидлари ва истакларига жавоб берадиган сиёсий тартибга ўтишга умид қилишади. Эҳтимол, улар турк ва эрон моделлари ўртасида танлов қилишлари шарт эмас, чунки бу араб модели булади.

Иккинчидан, Исроилнинг Фаластин худудларини, шунингдек, Сурия ва Ливанга ҳақли равишда тегишли бўлган бошқа эрларни давомли равишда босиб олишига келсак, бу муаммо минтақадаги кўплаб қийинчиликларнинг сабаби

ҳисобланади ва агар Исроил барча тинчлик ташаббусларини пучга чиқарса, муаммо бўлмайди ҳал қилинди ва минтақада у қадар нотинч бўлиб қолади. Бироқ, буларнинг барчаси жаҳон иқтисодиётининг беқарорлиги, бошқа ривожланаётган мамлакатлар қаторидан рақобатчилар кенгайишининг кучайиши шароитида осонликча амалга оширилмайди. Исроилнинг муросасизлиги учинчи таҳликани, яъни терроризмни ҳаракатлантирувчи куч бўлиб, муҳим омил ва муаммо бўлиб қолмоқда. Ал-Қоида фитнада ёлғиз эмас. Ҳодисага янги нодавлат актёрлар, шунингдек, минтақада содир бўлаётган сиёсий жараёнлар томонидан яратилган куч вакуумидан фойдаланишга уринаётган собиқ террористик гуруҳлар кириб келмоқда.

Адабиётлар рўйхати

• 1.    Косач Г.Г., Мелкумян Е.С. «Внешняя политика Саудовской Аравии: Приоритеты, направления, процесс принятия решения» // Институт изучения Израиля и Ближнего Востока. – М., 2003. – С.68

• 2.    Беляев И. П. Американский империализм в Саудовской Аравии. – М., 1957. – С 20.

• 3.    Аль-Манкури Х. Аль-Мамляка Аль-Арабия Ас-Саудия ва ан-низам ад-дуввалий аль-джадид мин аль-манзур аль-джиополитикий (Королевство Саудовская Аравия и новый миропорядок с точки зрения геополитики) // Дирасат саудийя, Эр-Рияд, 1992, №6. 120 c

• 4.    Kingdom of Saudi Arabia. "Saudi Census: The Total Population." General Authority for Statistics, Accessed 11 July 2019, https://www.stats.gov.sa/en/node.

• 5.    Аль-Файсал, Халед. Аль-Файсал ша_́хид ва шахи_́д / Марказ альмалик Файсал ли-д- дирасат аль-исламийа. (Фейсал и строительство нового саудовского государства в период его правления в Хиджазе) 1953. С.34.

"Экономика и социум" №9(88) 2021