Системали структурали ва системали функционал методнинг моияти ва намоён бўлиш шакллари

Системали структурали ва системали функционал методнинг ўзига хослиги шундаки, у тадқиқот услубини бир фандан иккинчи фанга ўтказиш имкониятига эга. Тадқиқот услубларини ўтказиш деганда, фанларда тадқиқотлар соҳаларидаги жараёнларнинг ўхшашлиги назарда тутилади. Масалан,қон ташувчи тизим техник объектдаги қувурлардаги харакат билан ўхшашдир. Бундай ҳолат биологга физикадаги суюқликни қувурлар орқали ҳаракат қилишни изохлаш услубларидан фойдаланиш имконини беради. Бу ҳолда системали структурали ва системали функционал метод – биофизика вужудга келади.

Фандаги бўлакларни сақлаб қолиш учун системали структурали ва системали функционал методлараро тадқиқоларда “асосий”, ”етакчи” фан намоён бўлиб туради. Ҳар қандай “асосий” фан методологиясидан олинган тадқиқот асосида “етакчи” фан ёндошуви таъсири бўлади. Шу сабабли системали структурали ва системали функционал метод, аниқ фандаги муаммоларни тадқиқ этишда қўл келади, унда концептуал, методологик ёрдам заруратидан фойдаланилади.

XX асрнинг 60 йилларида илмий дунёқарашнинг янада кенгайиш ҳодисаси юз берди. Бу жараёнга табиат ва жамият қонуниятларини чуқурроқ англашга бўлган интилиш катта таъсир кўрсатди. Айнан шу даврдан бошлаб системали структурали ва системали функционал метод, плюрадисциплинар, интердисциплинар, трансдисциплинар ёндошувларга эҳтиёж сезилди. Бу ёндошувлар бир неча табиий ва ижтимоий-гуманитар соҳа вакиллари томонидан ривожлантирилди.

1969 йили мазкур ёндошувларнинг махсус муҳокама қилиш таклифи билан чиққан Жан Пиаже системали структурали ва системали функционал метод масаласида ўзининг қуйидагича фикр-мулоҳазаларини билдириб ўтади: “Системали структурали ва системали функционал методлараро тадқиқотлар босқичидан кейин энг юқори босқичга ўтиш эҳтиёжи содир бўлади. Чунки фан системали структурали ва системали функционал методлараро босқич билан чекланадиган бўлса, у глобал тизим ҳамда дисциплинар тизим оралиғида қолиб кетади. Оқибатда эса фаннинг трансдисциплинар тарак,к,иёт боскичига утиб булмайди” Пиаженинг мазкур фикр-мулохазаси уз давридаёк кенг доирада мухокама килинмаган булса-да, XX асрнинг 80 йилларига бориб бу масалага жиддий цизициш кучайди. Бироқ, бу ёндошувлар айниқса, системали структурали ва системали функционал метод бир маъноли талқинга эга бўлмаганлиги учун хам турли бахс-мунозаларни юзага келишига сабаб булган.

Системали структурали ва системали функционал метод масаласи бир вақтнинг ўзида бир нечта даражаларда тадқиқ этилсагина бирон бир аҳамият касб этиши мумкин. Шунинг учун ҳам мазкур ёндошувларни нафақат илмий тадқиқот жараёнига балки таълим тизимига ҳам жорий этиш ўз самарасини беради. Яъни, ҳар бир системали структурали ва системали функционал методлар фандаги конкрет муаммоларни ечишда аник намоён булади. Шунинг учун хам аник максадга йуналтирилган системали структурали ва системали функционал методларнинг XXI аср муаммоларини ечишнинг асосий чораларидан бири деб ҳисоблашимизга асосимиз бор. Бунга далил сифатида Париждаги ЮНЕСКО Штаб-квартирасида 1998 йил октябрь ойида Олий таълим бўйича Халқаро конференциясида қабул қилинган “XXI аср Олий таълим ҳақидаги Халқаро Декларацияси: ёндошувлар ва амалий чоралар” рисоласини олишимиз мумкин. Мазкур Декларацияни 5 ва 6 моддасида, ўқув жараёни дастурларининг трансдисциплинарлигини рағбатлантириш ва бўлажак мутахассисларни табиат ва жамиятнинг мураккаб муаммоларини ечишда трансдисциплинар ёндошувни қўллашга ўргатиш тавсиялари берилади. Ўз навбатида системали структурали ва системали функционал метод олий таълим укитувчи-профессорлари хамда талабаларига очик ва тушунарли бўлиши учун, уни илмий ёндошув сифатида тақдим қилиш лозимлиги, яънисистемали структурали ва системали функционал метод касб этиши таъкидланади. Бошқа сўз билан айтганда системали структурали ва системали функционал метод 4 мустақил илмий йўналиш сифатида намоён бўлади. Яъни, бу йўналишлар ўзининг предмети ва концепциясига, ўзига хос дисциплинар ёндошуви ва тилига, ахборот таҳлили методи ва қабул қилинаётган ечимлар таваккалчилигига, таҳлил методикасига эгадир. Шундай контекстли системали структурали ва системали функционал метод дисциплинар билимлар умумилмий классификацияси ва систематизациясини амалга оширишга имкон беради. Бундай ёндошувдан кейин эса дисциплинар билимлар турли мураккабликдаги ва умумлашувдаги илмий тадқиқот ва амалий муаммоларни ҳал қилишда, ҳамкорликда қўллашга тўлиқ мослашади.

Системали структурали ва системали функционал методлараро ёндошу, бу – объектни ҳар томонлама, кенг қамровли, яъни турли фан, йўналиш ва соҳалар нуқтаи назаридан тадқиқ этишдир.Шунингдек, у илмий билиш жараёнида янги ёндошувларнинг пайдо бўлиши, бунда тадқиқот мақсадига асосланиши билан ҳам характерланади. Шунга кўра илмий билиш жараёнида системали структурали ва системали функционал методлар сонига нисбатан чекловлар қўйилмаган. Бироқ, улардан мавжуд илмий дунёқарашга мос келиши талаб қилинади. Шунинг учун ҳам бундай ёндошувлар пайдо бўлади, шаклланади ва илмий муомаладан чиқади. Яъни, улар фан илмий дунёқараш ривожи билан биргаликда вақти келиб йўқолиши, аниқ муаммолар ечимини излаб топишда мувафаққиятлиги ёки мувафаққиятсизлигини намоён этиши ҳам мумкин. Шу маънода, системали структурали ва системали функционал методлар илмий билимларнинг ривожланиб бориши билан ўзгариши табиийдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати

• 1.    Рапопорт Г.Н., Герц А.Г. Биологический и искусственный разум: Сознание, мышление и эмоции. Ч.1 Книжный дом ЛИБРОКОМ 2011. -184с.

• 2.    Телегина Г.В. Образование в трансдисциплинарном континууме: социально-философский анализ: диссертация ... доктора философских наук: Моск. пед. гос. ун-т.- Тюмень, 2006. - 428 с. Велихов Е. П., Зинченко В. П., Лекторский В. А. Сознание: Опыт Междисциплинарныйподхода // Вопр. философии. - 1988. - № 11. - С. 3-30.

• 3.    Лекторский В.А. Философия, когнитивная наука и искусственный интеллект // Искусственный интеллект: Междисциплинарныйподход /Под ред. Д.И.Дубровского и В.А.Лекторского. М., 2006. Синергетика времени. Междисциплинарный подход // Ответственный редактор В.И. Аршинов. -М.: Репроникс, 2007. 238 с.

• 4.    1stWorldCongressofTrandisciplinarity (1994), Preamble. ConventodaArrábida, Portugal, November 2-6.Available: http://perso.club- internet.fr/nicol/ciret/english/charten.htm.

• 5.    Қаранг: UNESCO on the World Conference on Higher Education (1998). Higher Education in the Twenty-First Century: Vision and Action.Available: http://www.unesco.org/cpp/uk/declarations/world.pdf.

• 6.    Ergashev U. A., Juraeva N. N. QUALITIES REVERED BY AMIR TEMUR //Экономика и социум. – 2020. – №. 5-1. – С. 40-42.

• 7.    А.А.Мадаминов. Влияние СМИ на политическую культуру молодёжи.

• 8.    Ахмаджон Махамадович Умурзақов. ДИНИЙ ФАНАТИЗМ ВА

  ЭЪТИҚОД МАСАЛАЛАРИ //Scientific progress. 2021. №1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/diniy-fanatizm-va-eti-od-masalalari (дата обращения: 08.11.2021).

• 9.    Ergashev U. A., Umurzakov A. M. THE IMPACT OF ENVIRONMENTAL ISSUES ON HUMAN LIFE //Экономика и социум. – 2020. – №. 8. – С. 26-

  "Экономика и социум" №11(90) 2021

Вопросы науки и образования. 2018. 7 (19).