Смирлардаги агрессив хул-атвор ва унинг олдини олиш

Автор: Фозилова М.Ж.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Основной раздел

Статья в выпуске: 5-2 (84), 2021 года.

Бесплатный доступ

Жаҳон психологиясида болалар ва ёшлар орасидаги агрессив хулқ-атвор муаммосини ўрганишга алоҳида тадқиқот йўналиши сифатида эътибор қаратилмоқда. Мақолада агрессивликнинг биологик, психологик, ижтимоий, ижтимоий-психологик детерминантлари ва агрессив хулқ атвор репрезентациясига хос хусусиятлари ўрганилган.

Агрессия, хулқ-атвор, ўсмирлик даври, мотивлар, психология

Короткий адрес: https://sciup.org/140260559

IDR: 140260559

Текст научной статьи Смирлардаги агрессив хул-атвор ва унинг олдини олиш

Агрессия ва агрессивлик тушунчатарини бир-биридан ажратиб таҳлил қилиш лозимдир. Агрессия - бу одамлар, ёки инсонлар гуруҳига нисбатан жисмоний ва руҳий зарар егказишга қаратилган индивидуал ёки жамоавий хатти-ҳаракатлар мажмуи бӯлиб ҳисобланади. Агрессивлик — шахснинг нисбатан баркарор хусусияти бӯлиб, у тажовузкорликка тайёргарликни ифодалаш билан бирга, душманлик асосида бошқаларпинг хулк-атвори, хатти- ҳаракатини қабул қилиш ва тушунишга мойилликни билдиради. Агрессивлик барқарорлик кучи ҳамда шахс тузилишининг бир цисми сифатида хулк-атворнинг умумий тенденциясини олдиндан аницлаш имкониятига эга булади.

Психологияда “агрессия” тушунчаси турлича ёндошув асосида та^лил цилинган булиб, бир гурух тадцицотчилар агрессияни салбий хулц-атвор модели сифатида бахоласалар, яна бир гурух тадцицотчилар бу хулк-атворнинг ижобий томонлари хам мавжудлигини таъкидлайдилар. “Бизлар, -деб ёзади Р. Кратчфилд ва Н.Ливсонлар - агрессия ахлоцийликнинг акси демоқчи эмасмиз: зотан агрессиянинг баъзи бир шаклларига ахлоқсизлик сифатида  каралмайди. Бироқ, у аксарият холларда ахлоқсизликдир, шунинг учун ахлоқийликни ӯзлаштирилншига маъсул механизмлар агрессив импульслар  ижтимоийлашуви негизида ҳам ётади” . Улар агрессиянинг икки  бир-бирини инкор этмайдиган ва бирдай мацбул тавсифларини берганлар

Агрессиянинг биологик ва психологик асослари куплаб олимлар томонидан ўрганилган (К.Лоренц этологик ёндашув; У.Дейли ва К.Уилсон, Д.Басс ва С.Шейклфорд эволюционистик ёндашув; З.Фрейд, Ди Лалла ва Готтесман генетик ёндашув; Л.Берковиц, Ле Паж, С.Л.Миллер фрустрация агрессия ёндашув). Болалик ва ўсмирлик давридаги психик хусусиятларни урганишга царатилган тадцицот ишлари хулц-атвор, жумладан, агрессив хулқ муаммосини тадқиқ этишга қўшган ҳиссаси очиб берилади. Шахснинг хиссий-эмоционал сохасини тадциц этишга царатилган ишларда (Г.А.Богдалова, Г.В.Хрульнова, Б.М.Умаров, Л.В.Назирова, М.Ш.Расулева, А.Б.Сабирова) агрессия муаммосига яқин масалалар таҳлилиберилади. Жумладан, М.Далимованинг илмий тадқиқот иши болалардаги тобе ахлоқ ва унинг психологик моҳияти, компьютер ўйинларига тобеликни келтириб чиқарувчи омиллар, компьютер ўйинларига тобелик ўсмирларда вербал ва жисмоний агрессиянинг ортишини, бу билвосита агрессиянинг ҳамтуғилишига туртки бўлганлигини аниқланган. Тожикистон олимлари томонидан ўсмирлик даврида ҳиссий ҳолатлар, ўсмир шахси шаклланишига таъсир этувчи омиллар муаммолари хақида тадқиқотлар олиб борилган булса-да, аммо, агрессив хулк-атвор муаммоси махсус психологик тадқиқот предмети сифатида ўрганилмаганлиги ушбу тадқиқот ишининг долзарблигини белгилайди.

Усмирлар агрессив хулк-атвори

мотивлари хақида педагогларда

шаклланган тасаввурларни аниқлаш мақсадида ўқитувчиларда “Агрессив хулқ мотивларини аниқлаш” сўровномасидан фойдаланилган. Сўровнома пайтида укитувчилар турли ёш гурухларида (5, 7, 9-синфлар) уFил болаларнинг бир-бири билан хамда киз болаларнинг узаро муносабатларида агрессив хулк-атвор юзага келишини такозо этувчи турли сабабларнинг ахамиятини бахоладилар.

Педагоглар фикрича, агрессив хулк-атвор ижтимоий-гурухий тавсифлар (гуруҳда юқори мавқе учун курашиш, гуруҳдаги паст мавқени ошириш истаги, гуруҳда ўзининг устунлигини кўрсатишга интилиш), гуруҳий идентификация(бегона гуруҳ олдида ўз гуруҳи манфаатларини ҳимоя килиш), Fоявий карама-каршиликлар(кизикишлар, кадриятлар, фикрлар тўқнашуви, ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш) мотивлари таъсирида намоён булар экан. 5 ва 7-синф укувчиларида ички гурухий мавке даражаси аҳамиятининг ошиши нафақат гуруҳга мансублик ҳиссининг кучайиши хисобига, балки катта булиш истаги кучайиши сабабли хам юзага келади. 7-синфдан9-синфга утиш биринчи навбатда шахслараро узаро муносабатларнинг мураккаблашуви билан тавсифланади. Бу ўсмирларнинг агрессивлигини келтириб чиқарувчи гижгижлашга қарши реакция, ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш, қизиқишлар, қадриятлар ва фикрлар тукнашуви, карама-карши жинсни эътиборига тушиш, ракибга нисбатан рашк хиссини намоён этиш сабабларининг ахамияти ошишида уз аксини топди.

Укитувчиларнинг бахолаши буйича мазкур ёш даврида укувчи юқорида таъкидлаб ўтилган “Биз ҳисси” ни намоён қилишга эмас, балки ўз мавқеини белгилаб олишга ва шахсий идентификацияга йўналганлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, Fоявий карама-каршиликлар ва узаро индивидуал тукнашувлар билан боглик укувчилар агрессив хулк-атворининг сабаблари аниқланди. Шундай қилиб, мазкур ёш давридаги ўқувчилар агрессив хулк-атворининг сабабларини укитувчилар томонидан баҳоланишида пубертат босқич билан боғлиқ ёш хусусиятларини акс эттирувчи сифатлар ҳамда ўсмир шахси шаклланишини тавсифловчи ўз мавқеини белгилаб олиш, шахсий идентификация хусусиятлари билан боглик комплекс сабаблар мухимлиги кайд этилди. Олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосаларга келинди:

Ўсмирларда

агрессив хулк-атвор

ижтимоий-гурухий тавсифлар

(гурухда юкори статус учун курашиш, гурухда паст мавкени кутариш, гуруҳда ўзининг устунлигини кўрсатишга интилиш), гуруҳий идентификация (бегона гуруҳ олдида ўз гуруҳи қизиқишларини ҳимоя қилиш), ғоявий қарама қаршиликлар (қизиқишлар, қадриятлар, фикрлар тўқнашуви, ўз нуқтаи назарини химоя килиш) каби мотивлар таъсирида юзага келади.

  • 2.    Агрессив хулк-атворнинг ёш хусусиятларидаги узига хос микроёш динамикаси аникланиб бунда агрессия 5-синф укувчиларида билвосита агрессия, жиззакилик хамда жисмоний агрессия куринишида, 7-синф ўқувчиларида жисмоний, вербал агрессия, негативизм, шубҳаланувчанлик, хафагарчилик, айбдорлик хисси шаклида, 9-синф укувчилари хам жисмоний, вербал агрессия хамда жиззакилик шаклида ифодаланади.

  • 3.    Микдорий тахлилда урта усмирлик даврида(12-13 ёш) агрессияни намоён этиш бўйича бошқа ёш даврларига нисбатан юқори кўрсаткич аниқланиб бу“ўтиш инқироз”ининг энг шиддатли кечаётган даври хусусиятлари жумладан, бундай ёшда агрессив бўлиш кўпинча“кучли бўлиш ёки шундай туюлиш” ни англатиши билан изохланади.

  • 4. Усмирлар агрессивлигидаги жинс тафовутларида аникланишича 7-инфдаги ўғил болаларда жисмоний агрессия ва айбдорлик ҳисси (аутогрессия) кизларга караганда юкори булса, билвосита агрессияда 7-синф қизлари бевосита эмас балки, билвосита агрессия кўринишлари‒аразлаш,

  • 5.    Агрессивлик шакллари билан ота-она ва фарзанд ўртасидаги муносабатларнинг интеркорреляцион боғланишларидан маълум бўлдики, “қабул қилиш” ва“кооперация” муносабатлари агрессивлик шаклларидан

  • 6.    Ўсмирлардаги агрессив хулқ-атворни коррекция қилиш

    мақсадида


  • 7.    Ўсмирлар билан амалга оширилган коррекцион тактикаси самарадорлиги билан эътиборга лойиқ. Амалиёт натижасида экспериментал

гина сақлаш, ортидан гапириш, чақимчилик, ғийбат каби ҳолатларни намоён этадилар.

жисмоний агрессия, шубҳаланувчанлик, айбдорлик ҳисси ва агрессиянинг умумий кўрсаткичларини оширади, ва аксинча, “авторитар гиперижтимоий”

тарбия услубида жисмоний агрессия, шубҳаланувчанлик, айбдорлик ҳисси, душманлик муносабати каби кўрсаткичларнинг камайтиради.

ишлаб чиқилган“Хулқ-атворни модификациялаш тренинги” дастурига киритилган коррекцион техникалар ва агрессив ҳулқ-атворни босқичма- босқич ўзгартириш модели яъни, шахснинг ўзини-ўзи ва ўз ҳис-туйғуларини англаш, ўз шахсини қайта баҳолаш, ҳиссиётлар устида ишлаш, агрессив хулқ-атворни англаш, шахслараро муносабатдаги қийинчиликлар, когнитив жараёнларни ривожлантириш, баркамолликка интилиш, ота-она ва педагоглар билан ишлаш каби машғулотлар мажмуи қўлланилди.

гуруҳда агрессивликнинг пасайиши кузатилгани, математик статистик таҳлилда тажриба гуруҳида юқори даражадаги аҳамиятли кўрсаткичлар намоён бўлгани, назорат гуруҳида олинган таҳлил натижаларида эса аҳамиятсиз кўрсаткичлар аниқлангани дастур самарадорлигини таъкидлашга асос бўлади.

Адабиётлар рӯйхати:

  • 1.    Бандура А, Уолтерс Р. Подростковая агрессия: изучение влияния воспитания и семейных отношений. - М.: Эксмо пресс. 2000. ‒ С.45-58.

  • 2.    Бэрон Р. Агрессия. СПб.: 2002. ‒ С.44-64.;

  • 3.    Barnett O., Miller-Perrin C.L. (1997). Family violence across the lifespan.

  • 4.    Thousand Oaks, CA: Sage., Buss A. The psychology of aggression.– N.Y.– 1961.132р.;

  • 5.    Крейхи Б. Социальная психология агрессии. ‒ М.: Питер, 2003. ‒ С.5670.

"Экономика и социум" №5(84) 2021

Список литературы Смирлардаги агрессив хул-атвор ва унинг олдини олиш

  • Бандура А, Уолтерс Р. Подростковая агрессия: изучение влияния воспитания и семейных отношений. - М.: Эксмо пресс. 2000. - С.45-58.
  • Бэрон Р. Агрессия. СПб.: 2002. - С.44-64.
  • Barnett O., Miller-Perrin C.L. (1997). Family violence across the lifespan.
  • Thousand Oaks, CA: Sage., Buss A. The psychology of aggression.- N.Y.- 1961.132р.
  • Крейхи Б. Социальная психология агрессии. - М.: Питер, 2003. - С.56-70.
Статья научная