Соя ўсимлиги касалликлари

Калит сўзи : Соя, оксил, мой, дуккакдошлар, уншудринг, аскохитоз, фузариоз,

Соя Ўзбекистонда ёш ўсимлик бўлиб, қишлоқ ҳўжалигидаги енг фойдали екинлардан бири бўлиб қолмоқда. Дунёда ялпи ишлаб чиқарилган ўсимлик мойнинг 40% соя ўсимлигига тўғри келади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги “2017-2021 йилларда республикада соя экишни кўпайтириш ва соя дуккакли экинларини ўстиришни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарори тармоқда амалга оширилаётган ислоҳотларни янада жадаллаштирди. Соянинг дони ва оқсилидан тўрт юздан зиёд турли хил маҳсулот тайёрланади. Унинг дони таркибида 45 фоизгача оқсил ва 25 фоизгача ўсимлик мойи, чорва моллари оқсилида камдан-кам учрайдиган аминокислоталар мавжуд. Соя оқсилидан экологик тоза сифатли мой, таркибида лецитин моддаси сақлайдиган тухум кукуни, қон плазмалари, кўзойнаклар учун сифатли линзалар олинади. Бундан ташқари, жун газламалар ишлаб чиқарилади. Уларни ҳақиқий жунли матолардан ажратиш мушкул. Cоя – дуккакдошларга мансуб бир йиллик дуккакли дон ва мойли экин. Пояси дағал, цилиндрсимон, тик ўсади, аммо ётиб қоладиган навлари ҳам бор. Бўйи 15 см. дан 2 м. гача, ён шохлари 2–8 та бўлади. Барги сертук, бандли, бандининг узунлиги 8–20 см. Меваси – дуккак, сариқ, қора, қўнғир, сертук. Ҳар бир дуккагида 2–6 та дон бор, 1000 дона донининг вазни 40–42,5 г. Таркибида 24–45% оқсил, 13–37% ёғ, 20–32% углеводлар, кўплаб витаминлар бор. Ўсув даври 75–200 кун. Соя иссиқсевар ва намсевар, ёруғсевар, қисқа муддатли ўсимлик. 21–23 °С да яхши ривожланади. Уруғи 8–10 °С да униб чиқади. Соя ўзидан чангланади. Ундан соя уни ва мойи олинади. Дони, пишиб етилмаган (думбул) дуккаги овқатга ишлатилади. Соя ўсимлигида учровчи касалликлардан асосан уншудринг , бактериоз, занг, аскохитоз ва фузариоз каби касалликлар учрайди.

Ун шудринг касаллиги ўсимликнинг барча ер устки аьзоларда - барги, пояси, дуккагида оқ ёки оқиш-қўнғир рангдаги ўргимчак инига ўхшаш моғор хосил қилади. Ўсимликнинг касалланган аьзоларида замбуруғ аскоспоралари қора нуқталар шаклида пайдо бўлади. Вегетация даврининг охирига бориб тўқ-қўнғир рангдаги доғларда замбуруғнинг клейстотецийлари хосил бўлиб, ўсимлик қолдиқларида қишлаб қолади. Касаллик қурғоқчилик йиллари кенг тарқалиб, баргларининг қуриб, тўкилиб кетишига сабаб бўлади.

Фузариоз сўлиш касаллиги Fusarium oxysporium тури ўсимликда сўлиш касаллигини келтириб чиқаради. Бу касаллик илдиз чириши, майсаларнинг поянинг чириши ва сўлиш билан намоён бўлади. Соя екинларида касаллик кенг тарқалган. Касаллик соя кўчатларини тупроқда намлик етишмаганда кўп зарар кўради. Кўчатлардаги ривожланиш ўсимликларнинг ўлимига олиб келади. Сўлиш касаллиги ўсимликнинг гуллаш ёки дуккак хосил қилиш даврида намоён бўлади. Касалланган ўсимлик рангсизланиб сарғаяди ва сўлийди. Пояси ва илдиз бўғзи тўқ жигарранга кириб, ўсимлик қуриб колади, дуккаклари тўлиқ пишиб етилмайди қобиғида бинафша рангдаги моғор хосил бўлади. Уруғлари нозик, ўруғпости ғадир-будир бўлиб, унувчанлик хусусияти кескин пасайиб кетади. Касалланган ўсимлик тупроқдан осон суғурилиб чиқади. Фусариум

қўзғатувчиларининг спора ўсиши учун минимал ҳарорат +4 ° C; ўсиш учун мақбул - +20, +25 ° С. Илдиз чириши етарли ва ортиқча намлик билан устун келади. Ўсимликлар илдиз тизимининг енг катта инфекцияси тупроқ намлиги

70% бўлганида содир бўлади. Касалликнинг ривожланиши қуйидаги чоралар билан чекланади:

• •    алмашлаб екишга риоя қилиш,

• •    кузги шудгорлаш,

• •    оптимал екиш вақти,

• •    донни ўз вақтида йиғиб олиш ва қуритиш,

• •    уруг кийими,

• •    вегетация даврида ўсимликларни кимёвий даволаш, чидамли навлардан

фойдаланиш.

Aсхитоз касалликнинг қўзғатувчиси Ascochuta sojaecola номукаммал замбуруғларга тегишли бўлиб, соя ўсадиган ҳудудларда учрайди. Уруғлар ва ўсимлик қолдиқлари инфекциянинг манбаи ҳисобланади. Касаллик ўсимликнинг барча ер устки қисмларини кўчатлар униб чиққандан бошлаб зарарлайди. Уруғдан унгач кўчатларнинг касалланган баргларда 0.5-1.0 см ўлчамдаги думалоқ, овалсимон қўнғир доғлар пайдо бўлиб, атрофи қорамтир хошия билан ўралган. Бу доғлар баьзан бир-бири билан бирлашиб, йириклашади ва касалланган барглар тўкилади. Поянинг юзасида кўндаланг тарғил чизиқлар ва замбуруғ меватанаси – пикнидаялар пайдо бўлади. Пикнидалар кўп миқдорда касалланган ўсимлик қолдиқларида ва уруғда мицелий холда сақланади. Баргларда жуда катта, юмалоқ, ўткир жигарранг чегара билан кулранг-оқ рангли доғлар мавжуд. Баъзан кенгайиб, улар катта баргли томирлар билан чекланган чўзилган шаклга ега бўлади. Кўпинча, таъсирланган жойлар тушади ва фақат уларнинг жигарранг қирралари қолади. Баргнинг юқори қисмидаги доғларда кўп сонли нуқта шаклидаги пикнидиялар ҳосил бўлиб, барглар тўқималарига ботиб, консентрик доираларда жойлашган. Ёш новдалардаги юзаки тўқималар йўқ бўлиб, бўйлама чизиқларга бўлинади Aскохит ўзини ниҳолдан соя дуккаги пишгунигача намоён қилади. Қўзиқорин уруғларда миселюм ва ўсимлик қолдиқларида мицел ва пикнидия сифатида пикноспоралар билан сақланади. Пикноспорлар томонидан тарқатилади. Касаллик уруг униб чиқишининг пасайишига, кўчатлар ва катталар ўсимликларининг йўқолишига, шунингдек, дон ҳосилдорлигининг 20% гача ва унинг сифатига пасайишига олиб келади.

Занг касаллиги (Uromuces Sojae ) бу касаллик белгилари соянинг баргларида, поясининг эпидермиси остида зангсимон қўнғир рангдаги ёстиқчалар тарзида майда, думалоқ доғлар тарзида намоён бўлади. Касалланган барглар қуриб қолса, дуккаклар яхши ривожланмайди, майда уруғлар хосил қилади.

Касаллик қўзғатувчи замбуруғ бир хўжайинли бўлиб, сперманиал, эцидия, уредо, телейто ва базидияспоралар босқичлари сояда ўтади. Спермагониал, эцидийли босқичлари бахорда касалланган ўсимликларга ўтса, уредо, телейтоспоралар ёз давомида бир неча марта хосил бўлади. Бахорда телейтоспоралардан вегетация охирида ўсимлик қолдиқларида хосил бўлади. Бахорда телейтоспоралардан базидияспоралар хосил бўлиб, улар шамол ёрдамида тарқалади.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати:

• 1.    Арсланов М.Т., Пўлатов З.А., Алиев Ш.К., бошқалар. Мевали боғлар, дуккакли дон экинлар,полиз ва сабзавот ҳамда бошқа турдаги қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандалари, касалликларини тарқалишини ҳисобга олиш. – Тошкент: “Наврўз”, 2019. – 31 б.

• 2.    Dilshodkizi, A. G., Kamildjanovna, M. M., & Kamoldinovna, D. D. (2020, August). RESEARCH OF THE HAZARDOUS OF THE MELPHILE APHID ON SOY IN THE CONDITIONS OF THE ANDIJAN REGION. In Archive of Conferences (Vol. 3, No. 3, pp. 41-45).

• 3 .Сиддикова, Н. К., Нуралиев, Х. Х., & Абдуллаева, Г. Д. (2020). ЭФФЕКТИВНЫЕ МЕРЫ БОРЬБЫ С ЛЕСНЫМИ БОЛЕЗНЯМИ. Life Sciences and Agriculture, (2-2).

• 4 .Сиддикова Н. К., Мирзаитова М. К., Абдуллаева Г. Д. Грибные болезни хвойных //Вестник науки. – 2019. – Т. 1. – №. 12. – С. 257-259.

• 5 . Сиддикова, Н. К., Мирзаитова, М. К., & Абдуллаева, Г. Д. К. (2019). КОРНЕВЫЕ ГНИЛИ ХВОЙНЫХ И МЕРЫ БОРЬБЫ С НИМИ. Вестник науки и образования, (24-3 (78)).

• 6 .Сиддикова, Н. К., Мирзаитова, М. К., & Абдукохарова, К. (2019). АСКОХИТОЗ У ЗЕРНОБОБОВЫХ КУЛЬТУР. Наука, техника и образование, (11 (64)).

• 7 . Дехканова, Д. К., Каримов, О. К., & Мирзаитова, М. К. (2020). АНДИЖОН ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА СОЯДАГИ ПОЛИЗ ШИРАСИНИНГ ЗАРАРИНИ ЎРГАНИШ БЎЙИЧА НАТИЖАЛАР. Life Sciences and Agriculture, (2-2).

• 8 .Авазов, С. Э. (2017). ОСНОВНЫЕ ГРИБНЫЕ БОЛЕЗНИ ЛУКОВЫХ РАСТЕНИЙ И МЕРЫ БОРЬБЫ С НИМИ В УЗБЕКИСТАНЕ. Бюллетень науки и практики, (10 (23)).

"Экономика и социум" №5(96) 2022