Сут безлари маҳсулотларининг ҳужайравий компонентлари ва авлоднинг постнатал иммунитети

КИРИШ.

Маълумки, неонатал ёки илк постнатал давр организм ривожланиши учун айниқса муҳимдир, чунки туғилгандан сўнг, чақалоқларга дарҳол катта миқдорда ташқи муҳитнинг микроорганизмлари таъсир қилади. Биринчи ойларда чақалоқларда касалланиш ва ўлим кўрсаткичлари юқори бўлиши аниқланган, юқумли касалликлар туфайли ҳаёт ва бошқа омиллар ҳам етишмовчиликдан келиб чиққан иммун тизимининг турли компонентларининг етишмовчилиги ҳам кузатилади [1, 5, 6, 19, 20, 21, 22, 34, 74]. Ҳомила ва янги туғилган чақалоқнинг иммунологик етилмаганликни ўрнини қоплаш учун, табиат она томонидан таъминланадиган адаптив ҳимоя механизмларини ишлаб чиқди – антитаналарнинг трансплацентал ўтказилиши, амниотик суюқликнинг инфекцияга қарши чидамлилиги оширувчи омиллар, туғилгандан кейин оғиз сути ва кейинчалик она сути орқали чақалоқни адоптив иммунитет билан таъминланиши [5, 22, 34]. Аммо генетик жиҳатдан аниқланган ҳомиладорлик ва туғруқдан кейинги лактация динамикасида амалга ошадиган жараёнларни бошқарадиган бу нозик бутун тизим, она организми патологияси ҳолатида ишлашни тўхтатади. Хусусан, экстрагенитал патологияли ҳомиладор аёлларнинг организмидаги гормонал ва иммунологик баланс ўзгарганлиги бўлажак авлод ривожланишига ножўя таъсирлар кўрсатиши мумкин, натижада – унинг жисмоний ривожланишини кечиктиради, иммун тизими қаршилигини камайтириши, овқат ҳазм қилиш тизими аъзоларига, жигар ва буйракларнинг шаклланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин [2, 3, 4, 7, 8, 18, 23, 24, 28, 29, 30, 31, 34, 35, 36, 37].

Сут безларининг секретлари туғруқдан кейин она ва янги туғилган чақалоқ организмлари ўртасидаги асосий алоқадир. Уларнинг функциялари озуқавий жиҳатлардан ташқарига чиқади. Янги туғилган чақалоқ учун хаётнинг биринчи кунлари турли физиологик функцияларни ўрнатиш учун керак бўлган, кучли ҳужайра бўлиниши билан боғлиқ бўлган, ҳужайралар фаоллиги юқорилиги билан ажралиб турадиган, жуда кучли органик ўсиш даврига тўғри келади. Ундан ташқари, ташқи муҳитда кўп миқдорда учрайдиган бегона бўлган антигенлар билан учрашув содир бўлиб, улар таъсирига нисбатан мослаштирилган жавоблар тезда ўрнатилиши керак бўлган ҳодисалар кузатилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, янги туғилган чақалоқнинг ичаги, озиқланиш физиологиясидаги аҳамиятидан ташқари, унинг сирти антигенлар билан алоқалар ўрнатадиган асосий лимфоид аъзо бўлиб хизмат қилади.

Илк постнатал даврда омон қолиш учун ҳақиқий ҳимояни сут безлари секрецияси натижасида ҳосил бўлиши ёки тўғридан-тўғри ҳимоя қилиниши тегишли зарур чорадир. Бу даврда даврда маҳаллий иммунитетнинг ривожланиши нафақат патологик омилларга қарши иммунитетни эгаллаш, балки маҳаллий иммунитет тизимининг етуклиги ва мослаштирилган жавобларни яратиш (толерантлик/фаол иммунитет) билан боғлиқдир. Сут безларининг секретор маҳсулотлари орқали пассив иммунитетнинг узатилиши яхши маълум. Чўчқалар каби турларда, плацентанинг тури она қонидан ҳомилага макромолекулалар ўтишига тўсқинлик қилиши натижасида, туғилишда агаммаглобулинемик авлодларда, қон зардобидаги иммуноглобулинларнинг (Ig) миқдорини тўлдириш онанинг оғиз сути орқали амалга оширилади. Сутда доимо онанинг ичаклари томонидан қўзғатиладиган, антипатоген мослаштирилган, ҳомиладорлик ва маммогенез даврида сенсибилизацияланган ва янги туғилган чақалоқнинг ичакларини пассив ҳимоя қилинишини таъминлайдиган секретор IgА учрайди [11, 12].

Лактоген иммунитетнинг яна бир жиҳати бу сут безлари секретлари ва янги туғилган чақалоқнинг фаол иммунитети ўртасидаги боғлиқлик бўлиб, ҳозирги вақтда чуқурроқ тадқиқотларни талаб қиладиган мураккаб муаммодир. Сут безлари секретор маҳсулотларининг таркибида иммунологик ёки, бошқача қилиб айтилганда, иммунитет тизими компонентлари: лимфоид ва лимфоид бўлмаган ҳужайралар, цитокинлар, казеин ҳосилалари, ўсиш омиллари ва гормонлар каби иммуномодуляцион моддалар билан ўзаро таъсир қилиш қобилиятига эга бўлган жуда кўп турли хил моддалар мавжудлиги кўрсатилган. Бу барча компонентлар янги туғилган чақалоқнинг ҳужайра ҳимоясига ҳисса қўшиши мумкин, шунингдек, янги туғилган чақалоқларда маҳаллий иммунитет тизимининг ривожланиши ва бегона антигенларга фаол жавобларни индукция қилиш ва мақсадли йўналтириш билан ўзаро таъсир қилиши мумкин [11, 26].

Она компонентлари ва янги туғилган чақалоқларда фаол иммунитетнинг етуклиги ўртасидаги ўзаро таъсир ҳали ҳам охиригача тушунилмаган ва кўплаб саволларга жавоб бериш керак бўлган соҳадир. Асосан ҳужайралар ва цитокинларга (ўсиш омиллари, гормонлар ва иммуномодуляцион моддалар бундан мустасно) қаратилган ушбу мақолада келтирилган маълумотлар янги туғилган чақалоқларда сут безлари секретор маҳсулотларининг ҳужайра компонентларининг алоқаси таркибий қисмларининг табиати ва роли ҳақида умумий тушунча беришга ҳаракат қилинган ва ҳозирги кундларда мавжуд бўлган турли ёндашувларни кўрсатишга харакат қилинган.

СУТ БЕЗЛАРИ СЕКРЕТОР КОМОНЕНТЛАРНИНГ IN VITRO ТАБИАТИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ

Сут бези секрети ҳужайраларининг табиати

Сут эмизувчиларнинг ҳар қандай турлари учун сут бези секретор маҳсулотлари ҳужайрали компонентларининг табиати бўйича оғиз сути ва сутларида 1 мл-1 да 1х106 дан ортиқ ҳужайралар учраши аниқланган. Глобал ҳужайралилик ва ҳужайралар турлари, лактация вақтига, физиологик ва индивидуал шароитларга қараб фарқ қилади. Аммо ҳақиқат шундаки, янги туғилган чақалоқ сут безларининг секретлари орқали сезиларли миқдорда онасининг ҳужайраларини олади. Масалан, чўчқалар ҳар куни 500-700 миллион тирик она ҳужайраларини ютиб юборадилар. Сут безлари секретор маҳсулотларида тўрт турдаги ҳужайралар учраши характерлидир: лимфоцитлар, макрофаглар, нейтрофиллар ва эпителий ҳужайралари. Лимфоцитлар одамларда сут секретлари ҳужайраларининг 5-9% ни, қўйларда 20-25% ни, сигирларда 30% дан ортиғини ва кемирувчиларда 40% ни ва чўчқада оғиз бўшлиғида 15-25% ни ташкил қилади [41, 43, 44, 52, 53].

Ҳозиргача олинган натижаларга асосланиб, сут безлари ва сут безлари секретлари лимфоцитларининг аксарияти мезентериал лимфа тугунларидан келиб чиққанлиги қабул қилинган [11, 13, 14]. Сутэмизувчилар кўпгина турларнинг сут безлари секретларида макрофаглар ва нейтрофиллар устунлик қилиниши, чўчқалардан ташқари, уларда бошқа ҳужайралар озчиликда бўлиб, асосан эпителий ҳужайралари билан ифодаланиши кўрсатилган. Эпителиал ҳужайралар оғиз сути ва инволюция босқичида сут безлари структур-функционал қайта қуриш босқичидан ўтганда оз миқдорда учрайдилар [65, 66].

Т-лимфоцитлар

Сут безлари секретларида Т-лимфоцитлар В-лимфоцитларга нисбатан кўпроқ учраши аниқланган. Дастлабки тадқиқотлар шуни кўрсатдики, улар сут безлари секретларига танлаб ўтиш қобилиятига эга бўлган функционал ҳужайраларни ифодалайдилар. Текширувлар натижасида одамларнинг оғиз сутида лимфоцитлар асосан фаоллаштирилган Т-лимфоцитлар эканлигини таъкидлаган эдилар, чунки уларни периферик қон Т ҳужайралари билан солиштирганда (3%), бу коллострал лимфоцитларнинг 50% иссиққа чидамли розеткаларни ҳосил қилганлар. Ушбу ҳужайралар учун кенг функционал хусусиятлар аниқланган: чўчқа оғиз сути Т ҳужайраларининг овалбуминга пролифератив жавоб бериш (Евансетал, 1982), каламуш ва одамларнинг колострал Т ҳужайралари митогенларга, аллоген ҳужайраларга, бактериал ва вирус антигенларига [53], антигенларни трансплантация қилиш ва кимиётаксик омилларни ишлаб чиқариш қобилиятига эгалиги кўрсатилган [52]. Бироқ, баъзи бир қарама-қарши натижалар олинган кузатишлар ҳам мавжуд, масалан, бу ҳужайраларнинг фитогемагглутининга (ФГА) жавобининг пастги миқдорига тенглиги ва уларнинг антитанларга боғлиқ бўлган ҳужайра цитотоксиклигида (АБҲЦ) воситачилик қилиш қобилиятининг пасайгани. Аммо лекин уларнинг функциялари бўйича аниқ консенсусларга келиш қийинлигини инобатга олиш керак: масалан, улар функционал ҳужайраларми, ёки улар сут безларининг секреция йўли билан оддийгина йўқ қилинадиган ҳужайраларми?

Сут секретларининг Т-лимфоцитлари периферик қондагилардан фарқли равишда фенотипларга эга танланган ҳужайралар эканлиги ва улар in vitro функциясини ифодалаши ҳозирда яхши исботланган. Одамнинг сут безлари секретларида ажратилган лимфоцитларнинг 83% CD4/CD8 нисбати периферик қонга қараганда анча паст бўлган Т-лимфоцитлардир. Бу ҳужайралар гуруҳининг асосий характеристикаси хотира билан фаоллаштирилган Т ҳужайра фенотипларининг устунлигидир. CDw29+, UCHL1+, LFA1+, 2H4CD45R-. HLA-DR and CD25 (IL2-рецептор) лар сут Т ҳужайраларининг 85 фоизида ифодаланади. Периферик қонда бу нисбат фақат 10% ни ташкил қилади. Деярли барча CД4+ ва CД8+ сут ҳужайралари CD45RO+RA-бўлиб, улар эскирган CD45RA+RO-T ҳужайраларидан антиген билан қопланган хотира Т ҳужайраларигача бўлганлигини кўрсатилган. CD2 (Т11) ва CD54 (ICAM-1) нинг экспрессияси қон лимфоцитларига қараганда оғиз сути лимфоцитларида икки баравар юқори [13, 14, 15]. Она сутида Т-ҳужайраларни ифодаловчи γδ рецепторли (TCR) лимфоцитлар қондагидан икки баравар кўпроқ учраши аниқланган. Сутдаги бу γδ Т ҳужайралари ковалент боғланган γδ занжирларини ифодалайди, қонда эса γδ Т ҳужайраларининг аксарияти TCR нинг дисулфид билан боғланган шаклини ифодалайди. Лимфоцитларнинг фаоллашуви ковалент боғланмаган занжирлар актинининг қайта тузилиши ва ҳаракатчанлиги билан боғлиқлиги кўрсатилган. Ушбу фенотипик хусусиятлар колострал Т-лимфоцитларнинг in vitro ўрнатилган функциялари билан боғлиқ. Уларни ФГА стимуляциясига паст пролифератив жавоб бериши, бактериал ва вирусли антигенларнинг кенг доирасига жавоб бериши ва митогенлар ёки Нюкасл касаллиги вируси томонидан қўзғатилганда сезиларли миқдорда гамма интерферон ҳосил қилишига боғлиқдир. Қон лимфоцитлари сингари, сут лимфоцитлари ҳам анти-CD2 ва анти-CD3 ларга жавобан кўпаяди ва интерферон ишлаб чиқаради. Сут Т-лимфоцитларининг фенотипи ва функционал репертуари периферик қондан олинган хотира Т-ҳужайралариникига ўхшайди [15, 16, 17]. Т-лимфоцитлар иккиламчи иммунитет реакциясини ривожлантиришга қодир бўлган антигенга импулсив ҳужайралар эканлиги ва Т-лимфоцитларнинг йўналтирилган ва тасодифий бўлмаган ўтиши инсон сут безлари секретларида мавжудлиги ишончли тарзда исботланган; аниқлашимизча худди шундай хулосалар бошқа турлар учун ҳам олинган. Сут безлари секретларининг ҳужайралари орасидаги Т лимфоцитларининг нисбати ва секретлар ва қондаги Т4/Т8 нисбати каламушларда мос равишда, 1,0 ва 2,3% ни ташкил қилади [29, 50, 51]. Қўйларда сут лимфоцитларининг 67% ни Т4/Т8 нисбати 0,36 га тенг бўлган Т-лимфоцитлар ташкил қилади [53]. Сигирларда Т лимфоцитларининг улуши оғиз сутида 16% ни кеч лактация даврида 62% гача, Т4/Т8 нисбати қондаги 1,5 га нисбатан 0,85 га тенг [50]. Сигир сути секретларининг Т лимфоцитлари асосан TCR α-β ни ифодалайди ва периферик қон лимфоцитларига нисбатан CD2 нинг икки баравар юқори даражаси ва CD45R+ ифодасининг 5 баробар паст даражасига эгалиги аниқланган [66]. Чўчқаларда колострал ҳужайраларнинг 10-25% лимфоцитлар бўлиб, улардан 70-90% Т4/Т8 нисбати (0,57) қондан (0,80) сезиларли даражада паст бўлган Т ҳужайраларидир. Чўчқа сутида барча

ҳужайраларнинг 1% дан камроғи Т-лимфоцитлардир [40, 41]. Колострал Т-лимфоцитлар интерлейкин 2 рецепторларини (IL2-R) ифода этмайди, лекин IL2-R ни кўпайтириш ва ифодалаш орқали митоген стимуляцияга жавоб бериш қобилиятига эгалиги кўрсатилган [42, 43, 44].

В лимфоцитлар

Сут безлари секретларининг В-лимфоцитлари бўйича дастлабки in vitro тадқиқотлар турли хил экспериментал тизимларда қарама-қарши натижалар берди. Масалан, [39, 45, 46, 47] одамларнинг колострал В ҳужайраларини бошоқлардан олинган митоген (PWM) ёки Эпштеин-Барр вируси билан стимуляция қилингандан сўнг иммуноглобулин ишлаб чиқаришга уриниб кўрдилар ва Т-ҳужайраларидан фарқли ўлароқ, колострал В-ҳужайралари функционал бўлмаган ҳужайралар сут безлари секрети билан йўқ қилинадиган ҳужайралар эканлиги хақидаги таклифни қиритдилар. Аммо лекин, шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, ушбу салбий натижалар макрофаглар ифлосланиш фони билан боғлиқ бўлиши мумкин, бу В-ҳужайралари томонидан оз миқдорда IgА ишлаб чиқаришни ниқобланиши мумкин. Лейцин-О-метил эстер ёрдамида макрофагларнинг аутолизини қўзғатиш орқали ўтказилган тажрибалар натижасида [60, 61] одам сути лимфоцитлари IgА ишлаб чиқариш орқали in vitro стимуляцияга жавоб бериш қобилиятига эгалиги кўрсатилди. In vitro, В-лимфоцитларнинг функционал имкониятлари ўрганилганда, Эпштеин-Барр вируси томонидан она сутидан яратилган В-лимфоцитлар ўзгартирилиб, IgА, IgG ва IgМ ҳосил қилувчи ҳужайра линиялари олинганлиги кўрсатилган [63].

Нейтрофиллар ва макрофаглар

Сут безлари секретларидан ажратилган нейтрофилларнинг функционал имкониятлари ноаниқ. Фагоцитоз, ҳаракатчанлик, респиратор портлаш йўлларини периферик ва полиморфонуклеар (PMN) воситачилигида киллерлик қобилияти – қон нейтрофиллари нормал функциялари билан солиштирганда сут секретларидаги нейтррфилларда пасайишлари аниқланди. Улар IgА ни ўз ичига олади, лекин латекс заррачаларининг фагоцитози пайтида уни чиқармайди [9, 11]. Сут безларидан фарқли равишда, секретор макрофаглар in vitro да функционал ҳаракатларни ўрнатадилар. Уларнинг ҳаракатчанлиги юқори ва қон моноцитлари билан солиштирганда коллаген гелларига кириш қобилияти юқорилиги кўрсатилди. Уларда IgА мавжуд бўлиб, улар латекс зарралари ёки опсонинланган бактерияларнинг фагоцитозида актин филамент ингибиторлари томонидан блокланиши мумкин бўлган механизм орқали чиқарилади. Улар Асосий гистомутаносиблик комплекси (АГМК) II синф антигенларини ифодалайди ва бу ифода интерферон томонидан кучайтирилади. Сут безлари секретларининг макрофаглари in vitro да функционал фагоцитлар ва антиген тақдим қилувчи ҳужайраларнинг хусусиятларига эгалиги аниқлаган [29].

Эпителий ҳужайралари

Кўпгина турларда эпителий ҳужайралари in vitro да оғиз сути ҳужайралари популяциясининг кичик таркибий қисмини ташкил қилиши одамлар ва қорамолларда кўрсатилган, бу ерда оғиз сути ва сут эпителиал ҳужайра культуралари учун ҳужайра манбаи ҳисобланиши кўрсатилган [66]. β-казеин учун геномик ДНК ва мРНК инсон колострал эпителиал ҳужайраларидан ажратилган ва кучайтирилган [67]. Таққослаш учун, эпителий ҳужайралари чўчқаларда сут безлари секрецияси ҳужайраларининг асосий таркибий қисмидир. Чўчқаларда ёғ глобулалари, секретор компонентлар ва секретор IgА билан тўлдирилган йирик эпителий ҳужайралари умумий ҳужайра таркибининг 60% дан ортиғини ташкил қилади. In vitro шароитда ўсмайди ва тўлиқ табақаланган алвеоляр эпителий ҳужайраларининг хусусиятларига эга. Чўчқа оғиз сути 20% дан ортиқ эпителий ҳужайраларини ўз ичига олади; бу ҳужайралар кичик ўлчамли, цитоплазматик IgА кам ёки умуман йўқ ва секреция ифодаси паст даражадалиги кўрсатилган. Улар in vitro да учта бўлинишдан кўпроқ ўсишга қодир. Эмизувчи қон зардоби ёки чўчқа оғиз сутининг суюқ экстракти иштирокида ўстирилганда, бу ҳужайралар дифференциаланадилар ва α-лакталбумин ҳосил қиладилар. Культура ҳолатида бу ҳужайралар чўчқа коронавируси юқадиган гастроентеритга (ЧКГ) сезгир. Улар юқумли вирус зарраларини ишлаб чиқаради ва вирус антигенларини ифодалайди [40, 41]. Улар дифференциалланиш даражасига қараб II синф антигенларини ҳам ифодалаши мумкин. Уларнинг антигенларни in vitro шароитида қайта ишлаш қобилияти текширилмоқда. Оғиз сути эпителий ҳужайралари цитокинларни ишлаб чиқариши ва антиген тақдим қилувчи ҳужайралар сифатида ҳаракат қилиши мумкин, деб тахмин қилинган.

Цитокинлар

Олинган маълумотлардан кўриниб турибдики, эркин цитокинлар сут секрециясининг ажралмас қисмини ташкил қилади, аммо ҳозирги кунга қадар булар хақида фақат чекланган маълумотлар мавжуд. Ушбу маълумотлар баъзи турларга ва баъзи цитокинларга тегишли. Бироқ, айрим биологик муҳим цитокинлар қидирилганда, улар сут безлари секретларида биологик фаол шаклда топилган. In vitro шароитида, оғиз сути, сут ва сут безлари контейнери олинган ва уларда цитокинларни ишлаб чиқарувчи безли эпителий ҳужайралари топилган. Она сутидаги γ-интерферон она қонидан тўрт баравар юқори [61] ва сезиларли миқдорда кўпроқ интерлейкин 6 (ИЛ-6) аниқланган [55]. Одамлар она сутида ҳам Ўсмалар некрози омили (ЎНО) мавжуд [60]. Сигир сут безлари секретор маҳсулотларида ЎНО оғиз сутида мавжуд эмас, лекин сутда лактация даврида пайдо бўлиб, туғилишдан олдин 4 ҳафтадан олти ҳафтагача камаяди [9]. Трансформацияловчи ўсиш омили (ТЎО)-β дастлаб сигир оғиз сутида юқори концентрацияларда топилган ва унинг даражаси туғруқдан кейинги 12 соатдан 30 соатгача аҳамиятсиз даражагача тушиши аниқлаганган [48, 49]. ТЎО-β аёл оғиз сутида тахминан 1300 нг/мл ва сутда 900 нг/мл концентрацияларда мавжудлиги кўрсатилган [53]. Одамлар оғиз сутида юқори даражадаги интерлейкин 1 (IL-1)-β, лекин IL-1α мавжуд эмаслиги аниқланган [48]. Одам ва сигир сут эпителий ҳужайраларининг in vitro культурасида IL-6, интерлейкин 8 (IL-8) [61, 64, 68]ва ТЎО-β [54] ишлаб чиқариши кўрсатилган.

СУТ БЕЗИ СЕКРЕТЛАРИ ҲУЖАЙРАЛАРИ ФУНКЦИЯ-ЛАРИНИНГ IN VIVО ШАРОИТИДАГИ ДЕМОНСТРАЦИЯСИ

Биз бу ерда сут безлари секретлари ҳужайралари ва янги туғилган чақалоқ ўртасидаги ўзаро таъсирга оид аниқланган маълумотларни тақдим этамиз: оғиз сути ҳужайраларининг ютишдан кейинги тақдири, ҳужайра таркибий қисмларининг иммун, ҳимоя ва иммунологик параметрларга таъсири.

Янги туғилган чақалоқдаги оғиз сути (колострал) ҳужайраларнинг тақдири

Сичқонлар [7], приматлар ва чўчқалар [9] каби кўплаб турларда кўп изланишлар орқали яхши тасдиқланган. Текширувлар бўйича оғиз сути ҳужайралари неонатал ичак тўсиғини кесиб ўтишга қодирлиги аниқланган. Фторохромлар ёки радиоактив маркерлар билан белгиланган ҳужайралардан фойдаланган ҳолда юқоридаги барча тадқиқотлар қисқа вақт ичида (ютишдан кейин 60 соатгача) амалга оширилган. Янги туғилган чақалоқдаги она ҳужайраларининг хаёти давом этиш муддатини баҳолаш учун бу давр жуда қисқа; аммо лекин, ярим аллогеник она ҳужайралари янги туғилган чақалоқларнинг ичак шиллиқ қаватига қабул қилиниши тасдиқланган. Ютилгандан сўнг она ҳужайралари ичак шиллиқ қаватида, мезентериал лимфа тугунларида, қонда, ўпкада, жигарда ва талоқда топилган. Чўчқаларда бу сўрилиш ўн икки бармоқли ичак ва оч ичак билан чекланиб қолиб, асосий ўтиш ўн икки бармоқли ичакда жойлашган [11, 70]. Оғиз сути ҳужайраларининг ичак шиллиқ қаватига кириш механизми хали ўрганилмаган. Бироқ, iv vivo ва ex vivo тажрибалар давомида чўчқаларда она ҳужайраларининг ўзига хос тан олиниши аниқланган [70]. Ичак тўсиғидан фақат ўз онасининг оғиз сути ҳужайралари ўтиши мумкинлиги; онанинг периферик қон лейкоцитлари (ПҚЛ) ёки бошқа чўчқа онасининг оғиз сути ҳужайралари ўтиши мумкин эмаслиги кўрсатилган. Текширувлар натижасида янги туғилган бабуинларда одамнинг колострал ҳужайраларини ичак орқали қабул қилиниши кўрсатганидек, приматларда ўхшаш донор чекловлари мавжуд эмас. Чўчқанинг ўн икки бармоқли ичак эпителийси туғилгандан кейинги дастлабки тўрт кун давомида экспрессияланган чўчқа антигени (ЭЧА) I-синф антигенларини ифода этмайди. Одамларнинг ўн икки бармоқли ичак эпителийсида ифода даражаси катта, лекин чўчқаларникига қараганда пастроқдир [43]. Ушбу қисқартирилган ЭЧА I-синф антигенлари борлиги унинг она ҳужайраларини қабул қилиш қобилиятига ишора қилади, лекин, ундан ташқари эҳтимол, ёш неонатал ичак эпителийсининг етук бўлмаганлиги белгисидир. Одамларда I-синфнинг АГМК антигенлари янги туғилган чақалоқларнинг ичак эпителиясида тўлиқ ифодаланлиги кўрсатилмаган [58].

Ҳимоя ўрнатилиши экспериментал моделда тасдиқланиши.

Ҳужайраларнинг сут безлари секретларига қарши ҳимоя таъсирини iv vivo жонли равишда бир нечта экспериментал аниқ ва ишонарли бўлган намойишлар мавжуд. Неонатал касалликларда ҳужайра компонентларининг таъсирини баҳолашда кўплаб қийинчиликлар мавжуд. Янги туғилган чақалоқларнинг ўлимга олиб келадиган касалликларида, масалан, чўчқа болаларининг трансмиссив гастроэнтеритида касалликнинг эволюцион вақти қисқа бўлганлиги сабабли ҳимоя қилиш самарали бўлиши учун у тезда ҳаракат қилиши лозим бўлади. Секретор IgА орқали иммун чиқариб ташлаш, специфик ҳужайравий иммунитетидан кўра самаралироқ бўлиши мумкин. Ҳужайрали мудофаа алоқасининг ҳиссасини баҳолаш учун самарали касаллик моделини олиш керак ва ушбу мудофаа жавобини миқдорий баҳолаш имкониятига эга бўлиш керак. Ҳозиргача ўрнатилган моделлар паразитар ва вирусли касалликларга тегишли эди. Ҳужайраларни сут безлари секретларидан олинган ҳужайралар орқали ҳимоясини кўрсатадиган намунавий модел янги туғилган каламушларнинг Trichinella spiralis билан инфекциясидир. Ушбу касалликда паразитнинг ичакдан чиқарилишига олиб келадиган яллиғланиш ҳодисалари ўзига хос Т-лимфоцитлар туфайли эканлиги аниқланган. Trichinella spiralis га қарши эмланган урғочи каламушлар иммунитетни янги туғилган чақалоқларга ўтказишга қодир. Ҳимоя даражаси синовдан кейин ичакларда яширинган паразитлар сонини аниқлаш орқали аниқланади. Cross-fostering (ўзаро-ҳамкорлик) тажрибаларининг экспериментлари шуни кўрсатдики, ҳимоя эмланган она сути билан таъминланади; иммунизация қилинган сингеник каламушлардан вена ичига мезентериал Т-ҳужайраларини олган иммун бўлмаган оналар уларни сут орқали эмизиш, шунингдек янги туғилган чақалоққа сезгир Т ҳужайраларини бевосита оғиз орқали юбориш орқали ҳимоя қилиши мумкин [48, 51]. Сичқонларда Hymenolepis nana инфекциясининг бошқа паразитар моделида янги туғилган чақалоқлар эмизикли оналарга иммунизация қилинган сичқонларнинг лимфа тугунлари ҳужайраларини эмлашдан кейин ёки бу ҳужайраларни бевосита ютиш орқали ҳимояланади. Ҳимоянинг бундай узатилиши ҳужайраларни анти-Thy-1.2 моноклонал антитаналари ва комплемент билан олдиндан даволаш орқали бекор қилинади [7]. Янги туғилган бузоқларда оғиз сути лимфоцитлари экспериментал ротавирус инфекциясидан ҳимоя қилишга ҳисса қўшади. Касаллик чақиртирилгандан сўнг ҳимоя қилиш сифати нажасда вирусни чиқариш давомийлиги билан белгиланади. Ҳимоя тўлиқ бўлганлиги, яъни оғиз сути орқали ҳужайрасиз иммун таъсир қилгандан сўнг, вируснинг чиқарилиши тўхтаганлиги билан белгиланади. Назорат бузоқлари ва эмланмаган оналардан оғиз сути лимфоцитларини қабул қиладиган бузоқлар ўртасида фарқ йўқ. Шу билан бирга, иммун она-оғиз сути лимфоцитларини қабул қилувчи бузоқлар ва эмланмаган оналардан оғиз сути лимфоцитларини қабул қилувчи назорат бузоқлари ёки бузоқлар ўртасида инфекциядан сўнг вирусни чиқариб юбориш муддати ва шунинг учун нажасдаги вирус титрлари даражаси сезиларли даражада қисқарди. Бу оғиз сути билан иммунизация қилинган лимфоцитлар касалликнинг кечишини камайтиришини тасдиқлайди.

Янги туғилган чақалоқнинг иммунологик параметрларига таъсири

Ҳужайра иммунитети сут секрецияси орқали узатилган ҳолатлар кузатилган. Одамларда кечиктирилган турдаги эмизиш пайтида Schistosomal антигенлари ва туберкулинга қарши реакциялар берилиши мумкин. Эмланган онадан эмизикли чақалоқларда қон лимфоцитларининг Mycobacterium tuberculosis нинг тозаланган оқсил ҳосилаларига вақтинча сезгирлигини кўрсатди; аммо, уларнинг хулосаси шундаки, ҳозирги вақтда бундай реактивлик антигенга сезгир бўлган содда ҳужайраларни ўзлаштиришини, ёки Т-лимфоцитлар ичак трактидан ўтиш пайтида ўзларидан чиқарадиган фармакологик таъсирловчи воситаларини оддий қабул қилинишининг таъсирими, аниқлаш қийин. Янги туғилган чақалоқ ичакларидан Т-ҳужайралари ва ундан ташқари ўз кучини сақлаб қолган оғиз сути ҳужайраларининг таркибий қисмлари ҳам табиий таъсирини кўрсатиши мумкин, шунинг учун бу натижаларни талқин қилишда эҳтиёткорлик зарурлигини кўрсатади.

Микобактерияларга-реактив бўлган γ/δ Т ҳужайралари туберкулин-мусбат оналарнинг оғиз сутида мавжуд [13, 14, 15, 16]. Бу янги туғилган чақалоқда сенсибилизацияланган лимфоцитлар мавжудлиги билан яхши боғлиқ, аммо кечиктирилган турдаги тери сезгирлиги, албатта, бу она ҳужайралари билан боғлиқлигини англатмайди. Изланишлар натидасида сунъий озиқлантириш билан озиқланган чақалоқлар билан солиштирганда чақалоқларда БЦЖ вакцинасига лимфобластик жавобни кўрсатди ва бу онанинг иммунитети билан боғлиқ эмаслигини тасдиқлайди. Бу натижа шуни кўрсатадики, сут безлари секретлари орқали маълум антигенларга ҳужайра реакцияларининг ўзига хос бўлмаган кучайиши мавжуд бўлиши мумкин [25]. Бу сут безлари секретларининг ҳужайрали ёки ҳужайрали бўлмаган таркибий қисмларига боғлиқ бўлиши мумкин. Сичқонларда онанинг ирсий бўлмаган АГМК гиппоиммун жавоб билдирилиши кўрсатилган, аммо лекин, ҳужайравий ёки гуморал гипоиммун жавоблигими аниқланмаган. Она сутини қабул қилгандан сўнг, янги туғилган чақалоқнинг лимфаси ва лимфа тугунларида она ҳужайралари мавжуд бўлиши аниқланган. Она тери трансплантатларининг узоқ муддатли омон қолишини кузатиш шуни кўрсатадики, кўчирилган она Т ҳужайралари чақалоқнинг Т ҳужайраларини танлаб инактивланиши ва уларни таниб олиши ҳақида далолат беради. Сичқонларда ўтказилган Cross-fostering – ўзаро-ҳамкорлик тажрибалари шуни кўрсатдики, сут билан озиқлантириш АГМК тан олинишини ўзгартиради, гарчи бунинг механизми (ҳужайралар ёки бошқа омиллар) ҳали ўрганилмаган. Бузоқларда [56, 64, 69] турли хил парҳезларнинг таъсирини таққослаш шуни кўрсатдики, оғиз сути ҳужайраларини қабул қилгандан кейин юқори жавоб бўлган, қон лимфоцитларини носпецифик митогенларга ва зардоб антитаналари шаклланишининг юқори даражаси аниқланган. Эмизган чақалоқларда туғилгандан кейинги биринчи ҳафталарда юқори лимфоцитар реакциясига эга бўлган кузатишларига мос келиши кўрсатилган. Чўчқа болаларида [72] янги туғилган чақалоқ оғиз сути ҳужайраларини қабул қилгандан сўнг, PBL, ФГА, ConA and PWM га нисбатан жавобларида сезиларли ўсиш кузатилган. Tetanus токсоидини антиген сифатида ишлатилган текширувлар натижаларида [72, 73], онанинг оғиз сути лимфоцитлари янги туғилган чақалоқнинг ичак шиллиқ қавати орқали трансинтестинал сўрилгач, бу ҳужайралар иммунологик фаоллигини ва иммунологик хотира қобилиятини етказишини кўрсатди.

ТАДҚИҚОТ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ ТАЛАБ ҚИЛАДИГАН ЙЎНАЛИШЛАР

Маълумки, сут безлари секретлари бир вақтнинг ўзида турли антигенлар таъсирига дучор бўлганда, неонатал иммунитетнинг етук бўлмаган маҳаллий иммунитет тизими билан ўзаро таъсир қилиш потенциалига эга бўлган кенг доирадаги омилларни ўз ичига олади. Шунинг учун, эҳтимол, янги туғилган чақалоқнинг ичак иммун тизими ривожланиш реакциясининг турини (гуморал ёки ҳужайрали иммунитетни истисно қилиш ёки толерантлик) ва она ҳужайралари, цитокинлар, ўсиш омиллари, гормонлар ва оғиз сути ва сутдаги иммуномодулятор моддаларни таний олиши керак. Янги туғилган чақалоқнинг ушбу муҳим даврида ўзини ва бегона антигенларни таниб олиш жараёнининг босқичларига таъсир қилиши мумкин. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, янги туғилган чақалоқларда фаол иммунитет мавзуси яхши ўрганилмаган, шунинг учун пассив иммунитетнинг лактогеник иммунитет орқали узатилиши ва чақалоқларда фаол иммунитетнинг ривожланиши уларнинг фундаментал ва амалий жиҳатларида анча чуқурроқ ёритилиши мумкин. Сутдан ажратилгандан кейинги даврларида ҳам. Қуйидаги саволларни қўйиш мумкин: оғиз сути ва сут янги туғилган чақалоқлардаги патологияни қандай камайтириши мумкин? Янги туғилган чақалоқда маҳаллий иммунитетни яратишда оғиз сути ва сутнинг иммун таркибий қисмлари қандай рол ўйнайди? Ушбу эффектларни қандай модуляция қилиш мумкин? Бу саволларга жавоблар қуйидагиларни ўз ичига олади: (I) такомиллаштириш атопик касалликлар ва озиқ-овқат аллергиясини, айниқса одамларда тушуниш ва бошқариш; (II) чорвачиликда неонатал патологияни камайтириш; (III) патология туфайли йўқотишлар асосан оппортунистик ёки баъзан патоген микроблар ва организмлар ўртасидаги нотўғри мувозанат таъсиридан келиб чиқадиган интенсив ишлаб чиқариш тизимларида чорвачилик имкониятларини яхшилаш ва (IV) неонатал эмлаш ва ишлаб чиқариш стратегияларини ишлаб чиқиш. Иложи бўлганича мослаштирилган сут формулалари. Бу изланишлар ўз ичига иммунология, физиология, ривожланиш биологияларига тегишли бўлган ёндашув кенг қамровли тажрибаларни назарда тутиши керак.

Янги туғилган чақалоқларда колострал ҳужайралар миграцияси-нинг моделлари Ярим аллогеник онанинг колострал ҳужайралари чақалоқнинг неонатал ичак шиллиқ қавати томонидан сўрилади ва экспериментал маълумотлар шуни кўрсатадики, бу ҳужайраларнинг хаёти янги туғилган организмларда ўз функцияларини бажариш учун етарлича узоқ давом этади. Ушбу миграция масаласида ҳал қилиниши керак бўлган кўплаб саволлар мавжуд; трансэпителиал кесишиш механизмлари, янги туғилган чақалоқ организмида уларнинг сақланиши ҳақида, кўчиб юрувчи ҳужайраларнинг фенотипи ва локализацияси. Приматларда, сичқонларда, кавш қайтарувчи ҳайвонларда, қуёнларда ва чўчқаларда оғиз сути ҳужайралари ичак тўсиғини кесиб ўтиши ва ҳозирги кунга қадар 60 соатдан ортиқ вақт давомида сақланиб қолиши аниқланган. Миграция механизми халигача аниқланмаган. Колострал она ҳужайраларининг ўзига хос тан олиниши чўчқа ишлаб чиқаришида [67] ҳам in vivo, ҳам ex vivo тажрибаларида аниқланган. Ҳозирги пайтгача олинган маълумотлар шуни кўрсатадики, колострал ҳужайралар ва шиллиқ қават эпителийси орасида фаол жараён содир бўлиши аниқ. Одам колострал макрофагларининг ҳаракатчанлигини ошириш ва ковалент боғлиқ бўлмаган TCR занжирларини ифодаловчи инсон колострал γ-δ Т ҳужайраларининг устунлиги [13, 14, 15] фаол миграция гипотезасини қўллаб-қувватлайди. Одамнинг оғиз сути ҳужайралари, янги туғилган чақалоқнинг ичакларининг етилиш даражаси ҳам ҳал қилувчи омил бўлиши мумкин, чунки чучқаларнинг ичаги шиллиқ қаватларида ЭЧА етилиш даражасининг пасайишини билан боғлиқлиги аниқланган.

Янги туғилган чўчқа ичаги эпителийсида ЭЧА I-синф антигенлари [44]. Колострал лимфоцитлар шиллиқ қаватдаги лимфа тугунлари ва макрофаглар ва миоэпителиал ҳужайраларга кўчиб ўтади деб тахмин қилиш мумкин ва бир хил мембрана детерминантлари оғиз сути ва инсон ўпка макрофаглари томонидан тақсимланади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики чўчқаларда ўрнатилган колострал ҳужайралар ва неонатал ичак эксплантлари ўртасидаги ўзаро таъсирнинг in vitro модели колострал ҳужайралар миграциясини ўрганиш учун фойдали методологик ёндашувни таклиф қилади. Ҳозирги пайтда лаборатория шароитида чўчқа лимфоцитлари ва колострал ҳужайраларини PKH26, алифатик фторохром билан белгиловчи усул ишлаб чиқилмоқда [27, 29]. 15 кунлик чўчқаларда текширув давомида ушбу янги усул ёрдамида чўчқа она қони лимфоцитлари томир ичига юборилган лимфоцитлари реципиентнинг қонида аниқланди ва маркер in vitro оғиз сути ҳужайралари функциясини бузмайди (митоген стимуляцияга жавобан Т лимфоцитларнинг трансформацияси ва in vitro эпителий ҳужайраларининг ўсиши). Бу усул чўчқа ичагидаги оғиз сути ҳужайраларини кузатиш ва уларни фенотипик характерлаш учун ишлатилиши мумкин бўлади.

Сут безлари секретлари ҳужайраларининг вазифалари. Лимфоцитлар

Т-лимфоцитлар сут безлари секретор маҳсулотларида энг кўп мавжуд бўлган ва энг фаол лимфоцитлардир. В-лимфоцитлари ҳомиладорлик даврида сут безларида танлаб тўпланади [23, 24]. Уларнинг асосий ўрнатилган вазифаси димерик IgА ни синтез қилишдир, кейинчалик у танадан сутга эмизиш пайтида ўтади. В-лимфоцитлари янги туғилган чақалоққа бир хил IgА ни чиқарадиганлиги сабабли, улар аллақачон сут безларида ажралиши кўрсатилган, янги туғилган чақалоқ бу онанинг В-лимфоцитларига муҳтож эмас. Колострал Т-лимфоцитларнинг 73енотип ива in vitro функционал хусусиятларига қараб, бу Т ҳужайралари янги туғилган чақалоққа иммун функцияларини ўтказиши ва цитокинларни ажратиши мумкин. Сут безлари секретларида аниқланган иммунопротектив функцияси, масалан, ҳужайра иммунитетини узатиш ва юқумли касалликлардан ҳимоя қилиш CD4 ва CD8 ҳужайралари воситачилигида амалга ошиши таклиф қилинган. Ушбу in vitro натижаларига асосланиб, CD4 ҳужайралари янги туғилган чақалоқларда IFN-β, ТFN-β ва IL-2 цитокинларини ишлаб чиқариши кутилади. Аслида, кўкрак сутида интерфероннинг юқори даражалари қайд этилган [27]. Сут безлари секретларидаги иммунорегуляцион омиллар фаоллаштирилган Т-лимфоцитларни яширин фазада ушлаб туриши ва бу ҳужайралар томонидан эрувчан омилларнинг секрециясини кечиктириши мумкин. Чунки CD8/CD4 нисбати сут безлари секретларида қонга қараганда юқори ва CD8 ўша пайтдан бери тартибга солиниши кўрсатилган ва одамларда иммуносупрессив омил сифатида маълум бўлган IL-4 ва ТFN-β ишлаб чиқарилиши кутилишги мумкин. Бу рол ТFN-β нокаут сичқонларида гумон қилинади, улар эмизиш даврида ўз-ўзидан яллиғланишсиз қолади [38]. Сут безлари секретларида Т8 лимфоцитларининг ортиб бораётган улуши она сутининг табиий иммуносупрессив хусусиятларига ҳисса қўшиши мумкинлиги, бу эса сутдан ажратиш вақтида иммунитет тизимини назорат остида фаоллаштиришга имкон бериши хақида далолат беради. Тадқиқотнинг иккита йўналишини ўрганиш керак: ҳужайра иммунитетини ўтказиш ва Т4 ҳужайраларининг ёрдамчи функцияларини таҳлил қилиш ва Т8 ҳужайралари томонидан иммун фаоллашувини назорат қилинишини ўрганиш.

Фагоцитлар ва эпителий ҳужайралари

Сут секретларидан ажратилган полиморфонуклеар нейтрофиллар ҳаракатчанлик ва фагоцитоз каби функционал имкониятларини камайтирганлиги сабабли, уларнинг роли биринчи навбатда сут безларини ҳимоя қилишга бағишланганга ўхшайди. Бу тахмин муаллифнинг оғиз сутидаги нейтрофилларнинг кўпчилиги ҳужайраларни тайёрлаш учун ишлатиладиган ювиш босқичларида йўқ бўлиб кетиши ҳақидаги кузатишлари билан тасдиқланади ва сут безининг субклиник яллиғланишида оғиз сути ва оғиз сути препаратларида кўп миқдорда тирик нейтрофиллар учрашишлари билан тасдиқланади. Сут безлари секретларида макрофаглар in vitro фаол бўлиб, фагоцитоз ва IgА ажралишида қатнашиши орқали янги туғилган чақалоқларнинг иммунитетини ҳимоя қилишга ҳисса қўшиши мумкин. Текширувлар шуни кўрсатдики, улар ичак шиллиқ қаватига кириб, ичак эпителийси билан ўзаро таъсир қилиши мумкин. Уларнинг АГМК II синф антигенларини ифодалаши интерферон-γ [57] томонидан кучайтирилади ва сут макрофаглари томонидан антигенларнинг ичкилаштирилиши аслида IgА томонидан кучайтирилиши мумкин. Янги туғилган чақалоқларда уларнинг асосий роли цитокин ишлаб чиқарувчи [54, 55] ва антиген тақдим қилувчи ҳужайралар сифатида ҳаракат қилишдир. Эпителий ҳужайралари чўчқаларда сут безлари секретларининг асосий таркибий қисмидир. Экилган сутда улар умумий ҳужайралар сонининг 60-90% ни ташкил қилади ва улар IgА нинг алвеоляр эпителийдан чиқиб кетиши ва янги туғилган чақалоқ ичакларига ўтишига ҳисса қўшиши аниқланган [40]. IgА, одатда сут безларида эпителийси орқали классик транс-сут ўтиши амалга ошади. Бироқ, IgА эпителий ҳужайраларидан ошқозон ёки ичак бўшлиғидаги ҳужайралар парчаланиши билан ажралиб чиқса, у ажратилмаган секретор компонентга эга бўлади ва натижада турли хил хусусиятларга эга бўлади (шиллиқка ёпишиш, протеолизга қаршилик). Оғиз сутидаги эпителий ҳужайралари in vitro да ўсиши ва фарқланиши ва in vitro инфекциясидан кейин вирусли антигенларни ифодалаши мумкинлиги аниқланган. Бу натижалар уларнинг ичак тўсиғидан ўтгандан кейин цитокин секрецияси ва антиген тақдимоти шаклида чўчқа ичаги маҳаллий иммунитет тизими билан ўзаро таъсир қилиши мумкинлигини кўрсатади. Янги туғилган чақалоқнинг иммун тизимида бегона антигенларни аллақачон қайта ишлаган она ҳужайралари янги туғилган чақалоқнинг ичак тўсиғидан ўтиши мумкинлиги муҳим аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Ушбу қайта ишланган антигенлар янги туғилган чақалоқда иммунитетни келтириб чиқаради, акс ҳолда ўзининг иммун тизими хали етилмаган, чунки, масалан: (I) антиген IgА томонидан ушланган; (II) янги туғилган чақалоқнинг ичакларида ҳосил бўлган ҳужайраларнинг тез бўлиниши ёки янги ҳосил бўлган ҳужайраларда рецепторларнинг йўқлиги маҳаллий иммунитет реакциясига тўсқинлик қилади; ёки (III) янги туғилган чақалоқнинг антигенни тақдим этувчи ҳужайралар қайта ишлайдиган эпитоплардан фарқ қиладиган бошқа эпитоплар билан ифодаланиши мумкин.

Сут безлари секретларининг ҳўжайралари антиген тақдимоти орқали янги туғилган чақалоқнинг ўзига хос антигенларга бўлган жавобини тўғридан-тўғри ва модуляция қилиши мумкин ва иммун жавобда толерантлик ва аллергия ўртасидаги мувозанатга таъсир қилиши мумкин. Бу жиҳатлар хозирги пайтларда жуда чуқур ўрганилмоқда. Колострал эпителий ҳужайраларининг in vitro культура моделини ривожлантириб секретор компонент антигенлари ва IgАни қайта ишлаш таҳлил қилиниши мумкин. TGE коронавирус антигенлари қўлланилиши орқали кейинчалик мумкин бўлган ривожланиши орқали – бу антигенни тақдим этувчи оғиз сути ҳужайраларини инъекциядан кейин маҳаллий чўчқа ичаги иммунитетини таҳлил қилишда аниқланди: макрофаглар ва эпителий ҳужайралари учун яна бир тавсия этилган рол – янги туғилган чақалоқнинг маҳаллий иммунитети билан ўзаро таъсир қиладиган цитокинларнинг маҳаллий секрециясидир. Буни энди неонатал ичак шиллиқ қаватидаги белгиланган оғиз сути ҳужайралари ёрдамида ажратилган цитокинларни, шунингдек, махсус мРНК ифодасини аниқлаш орқали ўрганиш мумкин.

ХУЛОСА

Сут безларининг секретор маҳсулотлари она ва янги туғилган чақалоқ организмлари ўртасидаги ҳужайра алоқасини таъминлаши аниқланди. Юқорида келтирилган маълумотлар, бу ҳужайралар биологик функцияларга эга эканлигини кўрсатади. Экспериментал моделлар ушбу ҳужайраларнинг ҳимоя хусусиятларини кўрсатди. Табиий шароитда ўзига хос ҳужайра ҳимояси оғиз сути ва сут лимфоцитларининг асосий роли эмас деб тахмин қилиш мумкин. Агар маълум бир патоген учун онанинг оғиз сути ёки сутида ўзига хос Т-лимфоцит мавжуд бўлса, у ҳолда ўзига хос секретор IgА ҳам мавжуд бўлади ва эмизиш пайтида иммунитетни истисно қилиш механизмлари ҳужайра цитотоксиклигига қараганда самаралироқ ишлайди деб тахмин қилиш мумкин. Иммун хотира узатилиши сут безлари секретининг ҳужайраларида намоён бўлган ва янги туғилган чақалоқлар учун асосий аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Муайян хотира Т ҳужайраларидан ташқари сут безлари секретларидаги кўплаб омиллар иммуномодулятор таъсири ва анти-идиотипик антитаналарнинг мумкин бўлган таъсири орқали бирламчи антигеник стимуляцияни кучайтириши мумкин [68]. Сут безлари секретлари ҳужайраларининг иммунорегуляцион таъсири оғиз сути ва сутларида Т8 лимфоцитларининг устунлиги ва хусусиятлари билан кучли қувватланади. Гарчи ҳужайра компонентларининг аралашуви ҳали кўрсатилмаган бўлса ҳам, она сути билан боқиш одамларда атопик касалликларни камайтириши аниқланган [59, 60]. Янги туғилган чақалоқнинг ичакларида антиген таъсиридаги стимуляция ва иммун реакцияларининг мақсадли йўналиши сут секретлари ҳужайраларининг энг муҳим функцияларидан бири бўлиши мумкин. Янги туғилган чақалоқнинг ичаклари - бу антиген билан илгари таъсирланмаган, етилмаган шиллиқ қаватдан иборат ноёб тизим бўлиб, у бегона ҳужайралар сифатида тан олинмаган катталар антигенини тақдим қилувчи ҳужайраларни олади. Бу макрофагларга ва, эҳтимол, чўчқалардаги колострал эпителий ҳужайраларига тегишли. Сут эмизувчиларнинг сут безлари секретларининг макрофаглари ва колострал эпителий ҳужайраларининг янги туғилган чақалоқларда маҳаллий иммунитет реакцияларини қўзғатиш қобилиятини баҳолаш учун келажакдаги тадқиқотлар зарур. Бу янги туғилган чақалоқ учун жуда муҳим давр бўлганлиги сабабли, уларни чақалоқнинг омон қолиши ва ривожланиши учун муҳим бўлган турли антигенларга жавобларни мослаштиришга йўналтиради.

АДАБИЁТЛАР

• 1.    Зуфаров, К. А., Тухтаев, К. Р., & Хасанов, Б. Б. (2003). Количественные и ультраструктурные характеристики иммунокомпетентных клеток молочной железы в динамике беременности и лактации. Морфология, 124(4), 74-79.

• 2.    Султанова, Д. Б., & Хасанов, Б. Б. (2019). Influence of toxic hepatitis at period of the lactations on haematologic indexis mother’s and posterity. Новый день в медицине, (4), 419-421.

• 3.    Хасанов, Б. Б. (2020). Влияние антигенного и токсического воздействия на развитие иммунной системы тонкого кишечника в динамике раннего постнатального онтогенеза. Новый день в медицине, 30(2), 337-339.

• 4.    Хасанов, Б. Б., Зокирова, Н. Б., & Тухтаев, К. Р. (2021). Влияние токсического гепатита матери на структурно-функциональные взаимоотношения иммунокомпетентных клеток молочной железы лактирующих крыс и тонкой кишки крысят в период молочного вскармливания. Педиатрия, 4, 225-229.

• 5.    Хасанов, Б. Б. (2022). Морфология молочной железы при беременности и лактации. Бухара. Типография" Sadriddin Salim Buxoriy" при Бухарском государственном университете, 120.

• 6.    Хасанов, Б. Б. (2022). Иммуногенные свойства молочных желез и грудного молока. Rehealth journal, (3 (15)), 21-30.

• 7.    Хасанов, Б. Б., & Султонова, Д. Б. (2022). Роль селезенки в иммунологических нарушениях организма при хронических заболеваниях печени. Достижения науки и образования, (5 (85)), 91-97.

• 8.    Asano K, Okamoto K (1992) Transfer of T-cell mediated immunity of Hymenolepis nana from mother mice to their neomates. Experientia 48, 67-71

• 9.    Bakhtiyor Burtkhanovich Khasanov (2023). The influence of toxic hepatitis of the mother structural and functional relationships of immunocompetent breast cells of lactating rats and small intestines of rats during lactation. Journal of Korean Academy of Psychiatric and Mental Health Nursing, 5 (4), 26-32.

• 10.    Basolo F, Conaldi PG, Fiore L, Calvo S, Toniolo A (1993) Normal breast epithelial cells produce interleukins 6 and 8 together with tumor-necrosis factor: defective IL6 expression in mammary carcinoma. Int J Cancer 55, 926-930

• 11.    Bernard S, Aynaud JM, Salmon H (1983) Le lait de truie : composantes humorales et cellulaires de la protection pour le jeune porcelet. J Rech Porc Fr 15, 401- 412

• 12.    Berthon P, Salmon H, Martinet J, Houdebine LM (1993) Immunological factors in mammary secretions. In: Biologie de la lactation (J Martinet, ed), INRA Versailles, 389-141

• 13.    Bertotto A, Castellucci G, Fabietti G, Scalise F, Vaccaro R (1990a) Lymphocytes bearing the T cell receptor in human breast milk. Arch Dis Child 65, 1274-1275

• 14.    Bertotto A, Gerli R, Castellucci G, Crupi S, Scalise F, Spinozzi F, Fabietti G, Forenza N, Vaccaro R (1993) Mycobacteria-reactive y/2i T cells are present in human colostrum from tuberculinpositive, but not tuberculin-negative nursing mothers. Am J Reprod Immunol29, 131-134

• 15.    Bertotto A, Gerli R, Castellucci G, Scalise F, Vaccaro R (1991) Human milk lymphocytes bearing the y/8 T-cell receptor are mostly 6 TCS1-positive cells. Immunology 74, 360-363

• 16.    Bertotto A, Gerli R, Fabietti F, Crupi S, Arcangeli C, Scalise F, Vaccaro R (1990b) Human breast milk T lymphocytes display the phenotype and functional characteristics of memory T cells. Eur J Immunol 20, 1877-1880

• 17.    Bocci V, von Bremen K, Corradeschi F, Franchi F, Luzzi E, Paulesu L (1993) Presence of interferon-y and interleukin-6 in colostrum of normal women. Lymphokine Cytokine Res 12, 21-24 18. Burtkhanovich, K. B. (2022). Extragenital Pathology and Immunocompetent Cells Relations of Lactating Breast Gland and Offspring Jejunum. American Journal of Internal Medicine, 10(2), 2833.

• 19.    Burtkhanovich, K. B. (2023). Features of the Functional Development of the Gastrointestinal Tract. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 60-68.

• 20.    Burtkhanovich, K. B. (2023). Hystogenesis of lymph nodes of some representatives mammals. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 189-196.

• 21.    Burtkhanovich, K. B. (2023). Modern concepts on the structure of lymph nodes. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 182-188.

• 22.    Burtkhanovich, K. B. (2023). Structural and Functional Features of the Thymus Under Some Impacts. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 81-87.

• 23.    Burtkhanovich, K. B. (2023). Structural and functional reactions of lymph nodes to various antigenic effects. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 197-203.

• 24.    Burtkhanovich, K. B., & Bakhshulloevna, S. D. (2023). Features of Mechanisms of Adaptation and Homeostasis in a Functional System. American Journal of Pediatric Medicine and Health Sciences, 1(4), 169-178.

• 25.    Chabaudie N, Le Jan C, Olivier M, Salmon H (1993) Lymphocyte subsets in the mammary gland of sows. Res Vet Sci 55, 351-355

• 26.    Chernishov VP, Sluvkin II (1990) Mucosal immunity of the mammary gland and immunology of mother/newborn interrelation. Arch Immunol Ther Exp 38, 145-164

• 27.    Eglinton BA, Robertson DM, Cummins AG (1994) Phenotype of T cells, their soluble receptor levels, and cytokine profile of human milk. Immunol Cell Biol 72, 306-3133

• 28.    Furdui, V., Leorda, A., & Balan, I. (2023). Особенности репродуктивной функции при вирусном гепатите и сахарном диабете: обзор. Sănătatea, medicina şi bioetica în societatea contemporană: studii inter şi pluridisciplinare: Materialele Conferinței Științifice Internaționale, ediția a VI-a, 6-7 octombrie 2023.

• 29.    Horan PK, Melnicoff MJ, Jensen D, Slezak SE (1990) Fluorescent cell labeling for in vivo and in vitro cell tracking. In: Methods in Cell Biology, Volume 33:

• 30.    Khasanov, B. B. (2009). Structural and functional features of the mammary gland in pregnancy and lactations on the background of toxic hepatitis. Likars' ka sprava, (7-8), 94-97.

• 31.    Khasanov, B. B. (2020). Experimental chronic toxic hepatitis and hematological features in the dynamics of mother's and the offspring lactation. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(09), 1367-1373.

• 32.    Khasanov, B. B. (2021). Offspring jejunum structural and functional development during breastfeeding against the background of mother’s chronic toxic hepatitis. Europe's Journal of Psychology, 17(3), 330-335.

• 33.    Khasanov, B. B. (2021). Structural and functional features of immunocompetent breast cells glands during pregnancy and lactation in chronic hepatitis. Psychology and Education, 58(2), 80388045.

• 34.    Khasanov, B. B. Morphology of the mammary gland during pregnancy and lactation. Bukhara. Printing house “Sadriddin Salim Buxoriy” at the Bukhara State University-2022.-S, 120.

• 35.    Khasanov, B. B., Azizova, F. K., Sobirova, D. R., Otajonova, A. N., & Azizova, P. K. (2022). Toxic hepatitis of the female and the structural and functional formation of the lean intestine of of the offspring in the period breastfeeding.

• 36.    Khasanov, B. B.; Azimova S.B. (2021). Еxtragenital pathology of the mother and morphological features of the development of the thymus in the period of early postnatal ontogenesis. European Chemical Bulletin, 12(8), 8322-8331.

• 37.    Khasanov, B.B.; Ilyasov, A.S.; Sultanova, D.B. (2023). Extragenital pathology of the mother and morphological features of the development of the spleen in the period of early postnatal ontogenesis. European Chemical Bulletin, 12(8), 8332-8341.

• 38.    Kulkarni AB, Karlsson S (1993) Transforming growth factor p1 knockout mice. A mutation in one cytokine gene causes a dramatic inflammatory disease. Am J Pathol 143, 3-9

• 39.    Kumar SN, Stewart GL, Steven WM, Seelig LL (1990) Role of T cell subsets in the maternal-to-neonatal transmission of immunity against Trichinella spiralis during lactation in rats. J Reprod Immunol 17, 69-78

• 40.    Le Jan C (1993) Secretory component and IgA expression by epithelial cells in sow mammary gland and mammary secretions. Res Vet Sci 55, 265-270

• 41.    Le Jan C (1994) A study by flow cytometry to lymphocytes in sow colostrum. Res Vet Sci 57, 300-304

• 42.    Le Jan C, Chevaleyre C (1996a) Reduced expression of SLA Class 1 antigens by intestinal epithelium of newborn piglets. Vet Immunol Immunopathol, in press

• 43.    Le Jan C, Le Dividich J, Chevaleyre C, Hulin JC (1995) Devenir des cellules colostrales chez le porc nouveauné. J Rech Porc Fr27, 91-96

• 44.    Le Jan C,Chevaleyre C (1996b) Cellules 6pith6liales du colostrum de truie : sensibiiite au virus GET et propriétés in vitro. J Rech Porc Fr28, 303-306

• 45.    Lindquist S, Hansson L, Hernell 0, Lonnerdal B, Normak J, Stromquist M, Bergstrom S (1994) Isolation of mRNA and genomic DNA from epithelial cells in human milk and amplification by PCR. Biotechniques 17, 692-496

• 46.    Magnusson U, Rodriguez-Martinez H, Einarsson S (1991) A simple, rapid method for differential cell counts in porcine mammary secretions. Vet Rec 30, 485-488

• 47.    Mestecky J, Moldoveanu Z, Prince SJ, Kutteh WH, Kulhavy R, McGhee JR, Moro 1, Crago SS (1991) Immunological properties and differentiation potential of human colostral lymphocytes of B cell lineage. Adv Exp Med Biol 310, 123-129

• 48.    Mucosal immunity in fetal life in the first postnatal months. Pediatr Res 32, 145-149

• 49.    Munoz C, Endres S, van der Meer J, Schlesinger L, Arevalo M, Dinarello C (1990) Interleukin-1 (1 in human colostrum. Res Immunol 141, 505-5133

• 50.    Na HR, Hiserodt JC, Seelig LL (1992) Distribution of lymphocyte subsets in rat milk from normal and Trichinella spiralis-infected rats. J Reprod Immunol 22, 269-279

• 51.    Na HR, Seelig LL (1993) In vitro TNF, IL-6 and IL-2 production by rat milk cells following Trichinella spiratis infection. J Reprod Immunol25, 119-1311

• 52.    Ouzrout R, Guiguen F, Lerondelle C (1991) Evolution des sous-populations lymphocytaires dans le lait de brebis au moment de !’excretion du virus Maedi. Ann Rech Vet 22, 379-386

• 53.    Park YH, Fox LK, Hamilton MJ, Davis WC (1992) Bovine mononuclear leukocyte subpopulations in peripheral blood and mammary gland secretions during lactation. J Dairy Sci75, 998-1006

• 54.    Politis, McBride BW, Burton JH, Zhao X, Turner JD (1991) Secretion of interleukin-1 by bovine milk macrophages. Am J Vet Res 52, 858-862

• 55.    Rewinski MJ, Yang TJ (1994) Lactation stage-dependent changes in levels of tumor necrosis factor/cachectin in milk. Am J Reprod Immunol 311, 170-176

• 56.    Riedel-Caspari G (1993) The influence of colostral leukocytes on the course of an experimental Escherichia coli infection and serum antibodies in neonatal calves. Vet Immunollmmunopatho/35, 275-288

• 57.    Rivas RA, el Mohandes AA, Katona IM (1994) Mononuclear phagocytic cells in human milk: HLA-DR and Fc gamma R ligand expression. Biol Neonate 66, 195-204

• 58.    Rognum TO, Thrane PS, Stoltenberg L, Vege A, Brandtzaeg P (1992) Development of intestinal

• 59.    Rudloff HE, Schmalstieg FC, Palkowetz KH, Paszkiewicz, Goldman AS (1993) Interleukin-6 in human milk. J Reprod Immunol23, 13-20

• 60.    Saarinen UM, Kajoosaari M (1995) Breastfeeding at prophylaxis against atopic disease: prospective followup study until 17 years old. Lancet 346, 1065-1069

• 61.    Saito S, Ichijo S. Ishizaka S, Tsujii T (1993) Transforming growth factor-13 (TGF-!) in human milk. Clin Exp Immunol94, 220-224

• 62.    Schmalstieg FC, Goldman AS (1994) Production of interleukin-6 and interleukin-8 by human mammary gland epithelial cells. J Reprod Immunol 26, 57-64

• 63.    Shinmoto H, Dosako S, Tanaka S (1992) Transformation of human colostrum lymphocytes with Epstein-Barr virus. Tokai J Exp Clin Med 17, 129-132

• 64.    Skansen-Saphir U, Lindfors A, Andersson U (1993) Cytokine production in mononuclear cells of human milk studied at the single-cell level. Pediatr Res 34, 213-2166

• 65.    Sordillo LM, Redmond MJ, Campos M, Warren L, Babiuk-LA (1991) Cytokine activity in bovine mammary gland secretions during the periparturient period. Can J Vet Res 55, 298-301

• 66.    Taylor BC, Dellinger JD, Cullor JS, Stott JL (1994) Bovine milk lymphocytes display the phenotype of memory T cells and are predominantly CD8+. Cell lmmunol 156, 245-253

• 67.    Taylor-Papadimitriou J, Stampfer MR (1991) Culture of human mammary epithelial cells. In: Culture of Epithelial Cells (RI Freshney, ed), Wiley-Liss, New York, 107-133

• 68.    Telemo E, Bailey M, Miller RG, Stokes CR, Bourne FJ (1991) Dietary antigen handling by mother and offspring. Scand J Immunol34, 689-696

• 69.    Tokuyama Y, Tokuyama H (1993) Purification and identification of TGF J3 2 related growth factor from bovine colostrum. J Dairy Res 60, 99-109

• 70.    Tuboly S, Berath S, Glavits R, Kovacs A, Megyeri Z (1995) Intestinal absorption of colostral lymphocytes in newborn lambs and their role in the development of immune status. Acta Vet Hung 43, 105-1155

• 71.    Williams PP (1993) Immunomodulating effects of intestinal absorbed maternal colostral leukocytes by neonatal pigs. Can J Vet Res 57, 1-8

• 72.    Wirt DP, Adkins LT, Palkowetz KH, Schmalstieg FC, Goldman AS (1992) Activated and memory T lymphocytes in human milk. Cytometry 13, 282-290

• 73.    Zhang L, Miller RG (1993) The correlation of prolonged survival of maternal skin grafts with the presence of naturally transferred maternal T cells. Transplantation 56, 918-921

• 74.    Zufarov, K. A., Tukhtaev, K. R., & Khasanov, B. B. (2003). Quantitative and ultrastructural characteristics of immunocompetent cells in the mammary gland during pregnancy and lactation. Morfologiia (Saint Petersburg, Russia), 124(4), 74-79.

RHJ-1-2024