Сут безлари ва она сутининг иммуноген хусусиятлари
Бесплатный доступ
Мақолада сут бези ва унинг секретор маҳсулоти она сути (оғиз сути, етук сути) ва унинг турли параметрларининг эмизикли бола ривожланишига ва иммунитетига таъсирига бағишланган барча охирги маълумотларнинг шархи келтирилган. Она сутининг гуморал, ҳужайравий омиллари ва бошқа ҳимоя компонентларининг тавсифи тақдим қилинган. Янги туғилган чақалоқларнинг ривожланиши ва унинг иммунитет тизимини шаклланиши учун эмизиш афзаллиги исботланган ва хеч бўлмаса чақалоқни биринчи 6 ой оналар албатта эмизиши лозимлиги тавсия этилган.
Сут безлари, болалар, эмизиш, иммунитет, цитокинлар, лактоферрин, иммуноглобулинлар
Короткий адрес: https://sciup.org/14124711
IDR: 14124711
Текст научной статьи Сут безлари ва она сутининг иммуноген хусусиятлари
СУТ БЕЗЛАРИ BA ОНА СУТИНИНГ ИММУНОГЕН ХУСУСИЯТЛАРИ
Маколада сут бези ва унинг секретор мах,сулоти она сути (огиз сути, етук сути) ва унинг турли параметрларининг эмизикли бола ривожланишига ва иммунитетига таъсирига багишланган барча охирги маълумотларнинг шархи келтирилган. Она сутининг гуморал, х,ужайравий омиллари ва бошка х,имоя компонентларининг тавсифи такдим килинган. Янги тугилган чакалокларнинг ривожланиши ва унинг иммунитет тизимини шаклланиши учуй эмизиш афзаллиги исботланган ва хеч булмаса чакалокни биринчи 6 ой оналар албатта эмизиши лозимлиги тавсия этилган.
Калит сузлар: сут безлари, болалар, эмизиш, иммунитет, цитокинлар, лактоферрин, иммуноглобулинлар.
Купгина тадкикотчиларнинг ишлари шуни курсатдики, сут безлари янги тугилган чакалокнинг иммун гомеостазини саклашда жуда мух,им рол уйнайди [1, 2, 6, 7], чунки улар нафакат кон зардобидан антитаналарни туплайди, балким уларнинг узлари хам иммуноглобулинларнинг турли синфларини синтез ва секреция килиш учуй жой булиб хизмат килиши мумкин [14, 16, 20, 31, 32, 33, 61, 62, 64, 65, 66, 68, 69, 71]. Она сути, биологик фаол моддалар билан бир каторда, антитаналар билан биргаликда янги тугилган чакалокнинг шиллик каватининг х,имоя тусикни функциясини таъминлашда фаол иштирок этадиган х,ужайра компонентларидан ташкил топган таркибий кисмларини х,ам уз ичига олади [25]. Сут безининг роли янги тугилган чакалокнинг пассив ёки фаол иммунитетини яратиш билан чекланмаслиги аникланди. Янги тугилган чакалокнинг уз иммун тизимини шакллантиришда сутнинг х,ужайра ва гуморал компонентлари етакчи рол уйнаши аникланган [1, 3, 4, 5]. Она сутини истеъмол килмайдиган болаларда ичак ва нафас йулларининг вирусли ва бактериал инфекциялари она сутини истеъмол киладиганларга Караганда 2 баравар куплиги курсатилган [10, 17, 35, 36, 38, 39, 43, 45]. Ундан ташкари она организми биронта касалликка чалинган булса, табиийки бу дарх,ол сут безига ва унинг мах,сулоти она сутининг сифатига х,ам салбий таъсир курсатади [9, И, 12, 13, 15, 40, 41, 42, 44].
Янги тугилган чакалокнинг иммун гомеостазини саклашда сутнинг ута мух,им ах,амияти кашфиёт сифатида руйхатга олинган Тошке нт давлат тиббиёт институтининг уша пайтдаги ПНИКЕБЛ деб номланган лаборатория ходимларининг тадкикотлари билан исботланган [К.А.Зуфаров, В.М.Гонтмахер, А.Ю.Юлдашев. 1987; 1, 3, 4]. Тугилгандан кейинги илк постнатал онтогенез даврида она сути билан бирга келадиган иммуноглобулинлар ошкозон-ичак трактида парчаланмайди ва бутун х,олатда конга утадилар ва шу билан янги тугилган чакалокнинг пассив ва актив адоптив иммунитетини таъминлаши исботланган. Ушбу кашфиёт сут безининг янги тугилган чакалокнинг иммунитетини х,имоя килиш ва унинг иммунитет тизимини шакллантиришдаги ролини чукур урганиш учуй туртки булди. Хусусан, айни пайтда Бухоро давлат тиббиёт институтининг гистология кафедрасида бу борадаги илмий изланишлар давом эттирилмокда.
Маълумки, она сути мураккаб кимёвий таркибга эга, биологик киймати жих,атидан эса у табиатда топилган барча бошка мах,сулотлардан устундир. Бир лактация даврида сут безларининг х,осил килиб килиб ва чикарадиган моддаларни инобатга олсак, уларнинг куп микдорда ажратилган массаси тирик организм танасининг массасидан ошиб кетади. Она сути таркибида 100 тадан купрок компонент мавжудлиги аниклагган, шу жумладан 30 дан ортик ёг кислоталари, 20 та аминокислоталар, 40 га якин турли минераллар, 17 та витамин, унлаб ферментлар, турли хил углеводлар, гормонлар, махсус усиш омиллари, простагландинлар ва яллигланишга карши фаолиятга эга омиллар мажмуасидир. Бир катор муаллифлар томонидан [2] лактация даврида она сутнинг иммунологик параметрларининг узгариши аниклаган. Кукрак сути таркибида куп микдорда иммун хужайралари фаолиятини бошкаришда мух,им ах,амиятга эга оксиллар ва баъзи цитокинлар (рецепторларнинг антагонистлари, интерлейкинлар, селектинлар) аникланган.
Она организмининг юкумли касалликлари х,ам маълум даражада яллигланишнишни кучайтирувчи ва яллигланишга карши цитокинлар х,осил булишига сезиларли даражада таъсир килиши х,ам курсатилган [47, 49, 56, 60, 67].
Кукрак сути иммунитетининг гуморал омиллари. Специфик гуморал иммунитетни урганишга куплаб асарлар багишлаган. Шундай килиб, XIX-асрда, лабораторияда экспериментал равишда х,айвонларда х,омила танасига антитаналар утишининг икки йули топилди - трансплацентал ва она сути билан. К.Н. Прозоровская ва бошкалар (1981) шуни курсатишдики одам ва приматларнинг плацентаси факат иммуноглобулин (Ig) G-ни утказади, IgA ва IgM синфларининг антитаналари тукима тусигидан утмайдилар [60].
Аникланганки, чакалоклар учун она сути IgAHHHr ягона манбаи булиб у барча синф иммуноглобулинларнинг 95,2% ни ташкил килади. Маълумки, она сути иммуноглобулинлари, асосан секретор иммуноглобулин A (slgA), ошкозон-ичак шиллик каватини патоген микроблар ва вируслар томонидан колонизацияланишидан х,имоя килади, нормал ичак микрофлорасини шаклланишига х,исса кушади, нейтрофиллар кимиётаксисини ва микроорганизмаларга ёпишишини бошкаради, ичак инфекцияларидан х,имоя килади. Бир катор муаллифлар ва шулар каторида бизларнинг олдинги ишларимизда сут безлари хужайралари томонидан иммуноглобулинларнинг мах,аллий синтези амалга ошиширилиши х,акидаги гоя олдинга сурилмокда. Бирок, х,али х,ам очик саволлар мавжуд, масалан, кукрак сути ва огиз сутининг IgM, IgG, IgE синфларининг биологик роли ва уларнинг чакалок иммунитетини ривожлантиришидаги ахамияти х,акида [18, 54, 55].
Она сутининг IgG синфдаги антитаналарнинг микдори ва аёллар гуморал иммунитетнинг кучланиш даражаси билан узаро богликликлик мавжудлиги исботланган. Сунгги йилларда утказилган тадкикотлар сут безларининг секретидаги slgA даражаси лактация динамикасида узгаришини курсатди, агар огиз сутида унинг микдори 6,4-16 мг/мл булса етук сутда 0,5-1,8 мг/мл гача пасайиши таъкидланган. Е.М. Булатованинг изланишларига кура [22], slgA мивдори лактация даврининг биринчи 4 ойида камаяди. Ушбу жараённинг тезлигига она организмининг бир катор омиллари таъсир килиши курсатилган. Хусусан, лактация даврида чекадиган аёлларда сут безининг секретларидаги slgA мивдори сезиларли даражада пасайиши курсатилган.
Шунингдек, кайта туккан аёлларда slgA концентрацияси пасайиши анивданган. Бу оксилнинг юкори даражаси огиз сутида ва лактация даврининг биринчи ойларидаги етук сутда, шунингдек, эрта тугилиш кайд этилади аёлларда кузатилиши анивданган. Маълумки, она сутида slgA ишлаб чикаришнинг пасайиши турли доимий инфекциялар сабабларга кура юзага келади, айникса цитомегаловирус инфекциясида [23].
Гуморал иммунитетнинг носпецифик кимоя омилларига граммусбат бактерияларнинг купчилигига бактериостатик таъсир курсатадиган, ичакдаги бифидофлоранинг усишига ёрдам берадиган ва IgA коактиватори сифатида таъсир курсатадиган, лизоцимни уз ичига олади. N. Mathur [57] маълумотларига кура, огиз сутидаги лизоцим мивдори чакалок уз вактида тугилгандан кейин муддатдан олдин туккан аёлларда сезиларли даражада юкори эканлигини курсатган (1,5 мг/г -1,1 мг/г протеинга нисбатан). A. Goldmann ва бошкалар далиллари буйича, лизоцим янги тугилган чакалокнинг ичакларининг ривожланишига таъсир киладиган, иммунитетнинг етук эмаслигини коплаб, патоген ичак флорасининг купайишини чегараловчи таркибий вдсмларидан бири эканлигини курсатилган [30, 48, 53].
Лактоферрин. Лактоферрин гемин группаси булмаган темир ионларини ва бошка баъзи металларни специфик боглаши мумкин булган гликопротеин. Унинг асосий вазифаси, такминлар буйича, вируслар ва бактериялар булакчалари билан богланиб бактериостатик, бактерицид, фунгицид, вирусларга карши, детоксикацияловчи таъсир курсатувчи мураккаб комплексларнинг шаклланишдир. Темир ионлари билан кучли богланиш кобилияти эга булган сутдаги лактоферриннинг юкори мивдори бу микроэлементнинг богланиши ва янги тугилган чакалокнинг ичакларидан йук килинишига сабаб булиши мумкин.
Лактоферрин учун специфик рецепторлари одам ва кайвонлар ингичка ичакларининг шиллик каватининг юзасида мавжуд. Бирок, козирги пайтгача бу гликопротеиннинг ичакдаги темирни узатиш тезлигининг ортиши ёки камайишидаги ролининг тушунишда кали кам бирлик йук. Х,озирги пайтда турли касалликлар прогнозини белгиловчи ва ташхиси куйиш учун яллигланиш жараёнини фаоллашуви ва улар ривожланишининг белгиси сифатида лактоферриннинг даражаси ишлатилади. Неонатал пневмонияларининг айрим турларида унинг даражаси пасайиши мумкинлиги курсатилган купинча бу механизм жараённинг огирлигига мутаносиб ва этиологик омилга боглик булганлиги курсатилган [52]. Цитомегаловирус инфекциясининг секреция билан кайта фаоллашиши - реактивацияси она сутининг иммунобиологик таркибини бузилиши вирус репликациясини куллаб-кувватлаши ва сутда вирус пайдо булиши лактоферрин даражасининг пасайиши билан характерланади [23].
Замонавий тадкикотлар шуни курсатдики, лактоферрин ундан ташкари кужайра усишини рагбатлантирувчи таъсир курсатиши мумкин, масалан, каламуш эндотелиал кужайраларининг пролиферативлиги кучайтириши, янги тугилган чакаловдарнинг ичакнинг ривожланишига таъсир курсатиши хавдда такмин килишга имкон беради. Ундан ташкари, А. Goldmann ва бошкаларнинг фикрлари буйича [29] шиллик кават тусивдари функционал етилмаган фонида лактоферриннинг компенсатор таъсири ичак микрофлораси косил булишидаги акамияти инфектциялар ва яллигланишдан кимояланишга ёрдам беради [46, 47, 53].
Кукрак бези маусулоти иммунитетининг хужайравий омиллари. Она сутида турли бир биридан фарк киладиган лейкоцитлар, эпителиоцитлар, узак кужайралар, лактоцитлар ва миоэпителиал кужайралар мавжуд. Х,озирги вактда макрофаглар, нейтрофиллар ва лимфоцитлар она сутининг асосий кужайрали элементлари деб хисобланади. Соглом тугрук пайтида, тугрувдан кейинги даврнинг биринчи 3-5 кунларида огиз сутида биринчи марта иммунологик фаол хужайраларнинг энг ювдри курсаткичлари тафовут вдлинади. Макрофаглар ва нейтрофиллар орасидаги муносабат тахминан лекин 2:1, аммо, сут купайиб кетиши пайтидан бошлаб пайтдан бошлаб, бу хужайралар липофаглар билан алмаштирилади. Муддатидан олдин туккан аёлларнинг огиз сутида хужайралар сони сезиларли даражада юкори булади.
Нейтрофил лейкоцитлар организмни бактериал ва замбуругли инфекциялардан химоя вдлиш функцияга эга. Огиз сутида уларнинг мивдори колган хужайрларга нисбатан 40-45% хосил вдлади, етук сутда эса 5%ни. Лимфоцитлар гуморал ва хужайравий иммунитетни таъминлайдиган иммун тизимининг асосий хужайралари, огиз сутида уларнинг уларнинг мивдори 5-10% га етиши мумкин (етук сутда - 10%). Кукрак сути лимфоцитларини асосан Т-хужайралари (83%), В хужайралари (6%) ва киллер хужайралари билан ифадаланадилар. Кукрак сутидаги Т хужайралар интерферон-а, -у, усмалар некрози омили-а, интерлейкинлар каби иммунорегулятор оксилларнинг тулик спектрини ишлаб чикаради. Бу хужайралар она иммунокомпетенлигини акс эттирадиган иммунологик хотирага эгадирлар.
Огиз сутидаги макрофаглар сони етарли даражада ювдри - хужайра массасининг 50% гача, етук кукрак сутида эса улар 85% ни ташкил этадилар. R. Goldblum ва бошкаларнинг таъкидлашича сут лейкоцитларининг мивдори лактация динамикасида узгариб туради, лактация даврининг 2-3 ойида камайиши, 4-6 купайиши кузатилади [28]. С.В. Артеменко буйича эса, ортивда вазнли аёлларда, овдил ва витаминлар етишмовчилиги белгилари бор аёлларда, гестоз вв тугрук фаолияти заиф булган аёлларнинг огиз сутида нейтрофиллар мивдори устунлик вдлади. Хцмиладорлик давридаги оналарда уткир респиратор вирусли инфекциялар ёки сурункали инфекцион касалликнинг кучайиши белгилари мавжуд ва чекадиган аёлларнинг сутида макрофаглар устунлик вдлади. Соглом аёлларнинг она сутида лактация динамикасида макрофаглар сонининг камайиши, нейтрофиллар ва лимфоцитлар сонининг купайиши ва кушимча равишда макрофагларнинг фаоллиги пасайиши цайд этилган [2,26,34,59,71]. ' *
Узак хужайралари. Бир катор тадвдвдтлар шуни курсатдики, она сутида, кейинчалик безли, мезодермал ва эктодермал хужайралар линиялари томонига дифференциалланиши мумкин булган узак хужайралари топилган. Эхтимол, бу хусусиятлар маммогенез ва лактация жараёнларининг ривожланишида мухим рол уйнайди. Бу жараёнларнинг бузилиши сут безларида узок даврда инвазив ёмон сифатли усмалар ривожланишига асос булиши мумкиндир. Шу билан бирга, тугридан-тугри мантикий савол чакаловдинг физиологик холатини бошкарувчи жараёнларларга бу хужайралар бевосита ёки билвосита таъсир механизмлари хали очик колмовда [36, 37, 50].
Олигосахаридлар. Она сути олигосаккаридлари 3 дан 10 гача моносахарид колдивдарига эга булган озик-овкат сифатида ишлатилмайдиган гликанлар гурухига кирадиган углеводлардир, улар овкат хазм вдлиш ферментлари томонидан хазм вдлинмасдан, ингичка ичакда сурилмасдан хеч узгармаган шаклда йугон ичакнинг бушлигига етиб борадилар ва бу ерда ферментланиб бифидобактериялар усиши учуй субстрат шаклида ишлатиладилар.
Сутдаги олигосахаридларнинг мивдори 8% ни ташкил вдлади ва углеводларнинг умумий мивдоридан тахминан 5-13 г/л ни хосил киладилар. Огиз сутида уларнинг концентрацияси 24 г/л гача етади. Олигосахаридлар йугон ичакда кислотали мухит яратишлари натижасида патоген микроорганизмларнинг ривожланишига тускинлик киладилар, олигосахаридлар организмнинг пассив химоя вдлинишини таъминлайдилар (патогенлар - бактериялар, токсинлар, вируслар билан богланиш оркали уларнинг ичакнинг шиллик каватига ёпишишига тускинлик киладилар), 1уАни ишлаб чикарилишини рагбатлантириб махаллий иммунитетнинг шаклланишини таъминлайдилар, кальцийнинг сурилишини яхшилайдилар, холестерин ва умумий липидлар даражаси камайтирадилар. Шуни х,ам айтиб утиш керакки, олигосахаридлар мивдори онанинг овцатланишига боглиц булмасдан, балки гликанларнинг синтези учуй масъул булган гликозилтрансфераза ферментларининг генетик жих,атдан белгиланган фаоллигига богливдир.
Олигосахаридлар ва уларнинг бирикмалари - гликоконьюгатлар х,ам кукрак сутининг микробларга карши компонентлари х,исобланадилар, уларнинг купчилиги ичак ва упка эпителиоцитлари рецепторларнинг аналоглари сифатида х,аракат килиб патоген бактериялари ёки уларнинг токсинларининг эпителий хужайралари билан богланишигига ингибирловчи таъсир курсатадилар. Олигосахаридлар тузилишининг узига хослиги бактериялар ва бактериал токсинлар билан богланишининг спецификлигини таъминлйди. Баъзи х,олларда мезбон организмнинг хужайра рецепторлари билан бир хил тузилишга эга булган гликоконьюгатлар, бактериялар учуй тузок сифатида х,аракат киладилар ва бактериялар организмнинг хужайра ретсепторлари билан эмас, балки улар билан богланадилар. Яна бир вариант - гликоконьюгатларнинг мезбон организмнинг рецепторлари билан рацобатбардош мажбурий богланишлари натижасида патогенларнинг ингибирланишига олиб келади [19, 21, 24,51].
«-Лактальбумин. Одам кукрак сутининг асосий зардоб оксили а-лактальбуминнинг таркибида цистеин, триптофан ва лизинларнинг мивдори юцорилиги билан ажралиб туради. Бу протеин галактозилтрансферазанинг фаол компоненти - сут безида глюкозадан лактоза синтезини катализловчи фермент тизимидир. а-Лактальбумин калций ва цинкнинг сурилишида иштирок этади, бифидобактерияларнинг усишини ва антибактериал ва иммунорегулятив хусусиятларга эга пептидларнинг х,осил булишини рагбатлантиради. Ошвдзон-ичак трактида, молекулалар лй а-лакталбумин, олейин кислотаси билан бирлашиб HAMLET (Human Alpha-lactalbumin Made Letal to Tumour - одам а-лактальбуминининг усмаларни ингибирловчи омили) ни х,осил вдлади. Тажрибада курсатилганидек, бу комплекс 40 тургача саратон хужайраларини зарарсизлантиришга кодир булган антиканцероген воситадир [49, 36].
Она сутининг нуклеотидлари иммунитет тизимини рагбатлантириш, ичак микрофлорасини узгартириш, ичак усиши ва етилишини рагбатлантириш каби кенг доирага эга физиологик ва метаболик спектр функцияларни амалга оширадилар. Лимфоцитларнинг купайишини рагбатлантиришдан ташкари, киллер хужайралар, макрофагларнинг, Т-хелперларнинг фаоллигини оширадилар, улар цитокинларнинг фаоллигини оширади, шу х,исобда яллигланишни фаоллаштирувчи омиллар (УТО - усмаларни трасформацияловчи омил, ИЛ-ip, ИЛ-6), яллигланишга карши омиллар (ЭУО-Р - эпидермал усишни фаоллартирувчи омил, ИЛ-10), усиш жараёнинг промоторлари (эритропоэтин, гранулоцитлар колонияларини стимулловчи омил, макрофаглар колонияларини стимулловчи омил, хемокинлар (СХСЛ8 ва ССЛ5 сифатида танилган ИЛ-8), I тур жавобнининг Т-хелперларини рагбатлантирувчи омиллари (ИФН-у (интерферон-у) ва ИЛ-12), 2-турдаги жавоб Т-хелперларнинг рагбатлантирувчи омиллар (ИЛ-6 ва ИЛ-10). Р. Agget ва бошкалар (2003), х,айвонларда утказилган тажрибаларни натижаларини умумлаштирилганда, озикланганда организмга тушадиган нуклеотидларнинг шиллик пардаларнинг иммун тизимига фойдали таъсири борлигини курсатилган [7, 9, 13, 32, 33].
Цитокинлар. Х,озирги вактда она сутида цитокин оксилларининг куйидаги кенг доираси анивданади: интерлейлейкинлар (ИЛ) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 13, 16, 18, интерферону, -а, УНО-а, sCD14, HGF - эпидермал усиш омили. Сутда х,ам юкори мивдорда M-CSF (макрофаглар колонияларини стимулловчини омил), трансформацияловчи усиш омиллари TGF-a, TGF-Pi з топилган, уларнинг аксарияти чакаловдинг ошкозонидаги хлорид кислотаси таъсирида фаоллашадилар. Она сутидаги ИЛ-1РА ва фаоллашган TGF-P ларнинг юцори даражалари, эмизикли бола организмини аутоиммун яллигланиш раекциялари ривожланишидан х,имоя килиши мумкин. С. Michie ва бошкаларнинг текширувлари натижасида [34] огиз сутида кимёкинларнинг (IL-8 ва RANTES - Regulated on Activation, Normal T-cell Expressed and Secreted - Фаоллаштирилгандан сунг Т-х,ужайраларнинг ифодаланиши ва купайишининг амалга оширилиши бошкарувчи омил) юкори даражаси ва кейинчалик лактация динамикасида пасайиши аникланган, аммо лекин, муаллифлар томонидан уз вавдида ёки эрта тугилиш кузатилган аёлларда сутдаги кимёкинлар даражасида сезиларли фарвдар кузатилмаган. Е. Buescher ва х,аммуаллифлари [35] узларнинг ишларида она сутида эрийдиган адгезив рецепторлари ва цитокинлар антагонистлари мавжудлигига асосланиб, (ИЛ-6 рецепторлар, ИЛ-1 рецепторларининг антагонистлари, I ва II турли УНО-а рецепторлари) она сутининг яллигланишга карши курашиш вазифалари уларга асосланган деб таклиф киритадилар. Э.И. Кондратьева ва х,аммуаллифлари утказган изланишларида шуни курсатдиларки агар аёлларда х,омиладорликнинг III триместрида сурункали микробиал-яллигланиш касалликларининг кучайиши кузатилса, кейинчалик бу аёлларнинг сутида ИЛ-ША ва ИЛ-10 цитокинларнинг даражаси ошиши кузатилади. Ж.Б. Бутабаеванинг ишида (2006) эмизикли аёл организмида цитомегаловирус аникланганда она сутида интерферон ва УНО-а даражасининг ошишини кузатилиши курсатилган [23, 49, 67, 30, 65, 70].
Она сути иммунитета ва микроэлементлар. Она сути мураккаб ва куп компонентли таркиб эга, у уз ичига кенг микроэлементлар каторини олади, аммо лекин она ва болани иммунитетини таъминлаш учун эсенциал микроэлементлар мух,им рол уйнайдилар.
Темир баъзи бир те мир га боглик булган реакцияларни амалага ошириш учун: интерлейкинларнинг х,осил булиши, Т-супрессорлар, Т-киллерларнинг х,осил бу лиши учун мух,им ва алмаштириб булмайдиган микроэлемент хисобланади. Унинг иштирокида РНК ва ДНКлар синтези амалга ошади. ЖССТ/МАГАТЕ маълумотларига кура (1989), етук она сутида темирнинг мивдори 0,35 - 0,732 мг/л ни ташкил цилади. С. Gasey и К. Hambridge маълумотлари буйича [69] бу элементнинг мивдори огиз сутида 45 мкг/100 мл, етук сутда эса 40 мкг/100 мл.га тенг булган. В.И. Вахлова ва х,аммуаллифларининг сузларига кура [40], темирнинг мивдори лактациянинг 3-5 ойида 2,6 марта камаяди. Сурункали урогенитал касаллиги булган аёлларнинг кукрак сутидаги бу элементнинг юкори даражаси аполактоферриннинг камайишига ва унинг натижасида она сутининг бактериостатик хусусиятларининг пасайишига олиб келиши мумкин.
Рух, х,ужайрларнинг усишда, дифференциалланишида ва булинишида катнашгани учун, оксил ва нуклеин кислоталар алмашинувида иштирок этиши сабабли, боланинг антенатал ва постнатал ривожланиш даврларида мух,им рол уйнайди. Чакалок х,аётнинг биринчи йилида унинг ривожланиши учун зарур булган рухнинг асосий манбаси она сутидир. В. А. Тутелян ва бошкалар томонидан лактация динамикасида она сутидаги рух мивдорининг камайиши курсатилган, огиз сутида 55 мг/л тенг булса, етук сутдаги мивдори 12 мг/л гача пасаяди. Маълумки рух ва темирнинг юкори концентрациялари токсик элементларга ухшаб х,ужайра мембраналарига шикастловчи таъсир курсатадилар.
Селен организмнинг турли хил иммунитетнинг х,имояловчи реакцияларида иштирок этади ва хромосомаларнинг бузилишига карши омил булиб хизмат вдлади. Она сути таркибидаги селен аёллар яшаш жойига ва ичимлик сувининг сифатига боглик булади. Тугиш вавдидан эртарок туккан аёлларнинг сутида бу элементнинг етишмовчилиги кузатилиши аникланган. Курсатилган элементнинг она сутида етишмовчилиги купинча уз вавдидан эртарок туккан аёлларда кузатилади. Чекадиган аёлларнинг она сутида кушма калций ва селен етишмовчилиги кузатилиши аникланган [49, 50, 63].
Хулоса. Она сути нафакат х,аётнинг биринчи ойларида болаларнинг озик-овкат таркибий вдсмига булган эх,тиёжини тулик таъминлайдиган ва кондрадиган асосий биологик мах,сулот, ундан ташкари, чакалокнинг носпецифик иммунологик резистентлигини таъминлишининг асосдир. Эрувчан ва хужайрали иммун омилларининг мавжудлиги чак;алок;нинг шиллик каватлари иммун тизимининг функционал етишмовчилигини коплагани билан бир каторда чакалок иммун тизимининг етилишини, аутосенсибилизация хавфини камайтиришини таъминлаб, озиц-овцат толерантлигини шакллантиришга хисса кушади ва ичакларнинг физиологик микробиоценозни назорат цилади. Акушерлик анамнезида учрайдиган салбий ходисалар ва она организми томонидан турли токсик таъсирлар она сутининг таркибий кисмига сезиларли даражада таъсир килиб, илк постнатал онтогенез даврида эмизикли болада юкумли ва иммунологик патологияларининг усишига воситачилик килиши мумкин. Она сути нафакат янги тугилган чацалоцлар учуй энг яхши озука, балки касалликнинг олдини олишнинг кучли усулидир. Жахон согликни саклаш ташкилоти (ЖССТ) чак;алок;ни олти ойликгача фацат она сути билан боцишни, кейин эса камида икки ёшга тулгунга кадар тегишли кушимча овкатлар билан эмизишни давом эттиришни тавсия цилади.
АДАБИЁТЛАР:
with bovine colostrum concentrates. Eur J ClinNutr. 56(Suppl 3): S24-S28.
Список литературы Сут безлари ва она сутининг иммуноген хусусиятлари
- Артеменко С.В. Влияние питания матерей на иммунные свойства молозива и здоровье ребенка: Автореф. дис. … канд. мед. наук. Пермь 2007; 20. (Artemenko S.V. The influence of mother’s nutrition in immune qualities of colostrum and child health. Abstract. dis. ... candidate of medical sciences. Perm 2007; 20.
- Зуфаров К. А., Гонтмахер В.М., Юлдашев А.Ю. Особенности переваривания белка в раннем постнатальном онтогенезе // Всесоюзный симпозиум: “Секреция ферментов пищеварительными железами”. Тез. докл. - Андижан, 1978. - С. 49-50.
- Зуфаров К. А., Гонтмахер В.М., Юлдашев А.Ю. Свойство почки расщеплять экзогенные белки при их всасывании из тонкой кишки в кровь «Открытие». Диплом № 332 // Открытия. Изобретения. - 1987, - № 48.
- Зуфаров К. А., Тухтаев К. Р. Органы иммунной системы. - Ташкент: Фан, 1987. - 184 с.
- Зуфаров, К. А., Тухтаев, К. Р., & Хасанов, Б. Б. (2003). Количественные и ультраструктурные характеристики иммунокомпетентных клеток молочной железы в динамике беременности и лактации. Морфология, 124(4), 74-79.
- Киселева Е.С., Мохова Ю.А. Грудное молоко и его компоненты: влияние на иммунитет ребенка. Педиатрия.2010;89(6):62-69.
- Молочные железы и их заболевания у детей / А. Б. Окулов, Л. В. Адамян, Д. Н. Бровин [и др]. М.: МИА. – 2016. – 160 с.
- Участие пролактина в маммогенезе и канцерогенезе молочной железы / Сергеева Н.И., Дзеранова Л.К., Меских Е.В. Рожкова Н.И. Андреева Е.Н. // Акушерство и гинекология. – 2005. –. –N 3.–С.13-17.
- Хасанов, Б. Б. (2020). Ҳомиладорлик ва эмизиш даврларидаги сут безлари иммунокомпетент ҳужайраларининг субмикроскоиик тузилиши ва сурункали гепатит шароитидаги хусусиятлари. Биология ва тиббиёт муаммолари, (8), 119.
- Хасанов Б.Б. (2021) Кўкрак сути гормонал компонентларининг физиологик аҳамияти. Биология ва тиббиёт муаммолари. (3), 277-283.
- Хасанов Б.Б. (2022) Особенности процессов лактации при экспериментальном токсическом гепатите. RE-HEALTH JOURNAL. 2(14) 49-54. https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-protsessov-laktatsii-pri-eksperimentalnomtoksicheskom-gepatite
- Хасанов, Б. Б. (2022) Влияние хронического токсического гепатита матери на гематологические показатели матери и потомства в период грудного вскармливания. «Актуальные вопросы экспериментальной и клинической медицины - 2022» санкт-петербург пспбгму имени акад. и.п. павлова (рр. 220-221). https://drive.google.com/file/d/1NnOwQPmVsESt2x_N2jyZqDH5gmQ6yGMv/view
- Хасанов, Б. Б. (2022) Структурно-функциональное развитие тощего кишечника потомства в период грудного вскармливания на фоне токсического гепатита матери. Международная научная конференция студентов и молодых ученых молодежная наука и современность. Курский ГМУ, https://vk.com/doc159351697_633385761?hash=AQRlve0mrtZGwWRJMMgjYBdcvsouptgRSZlz ANcpwFD&dl=jfAIAssxPMUly2ytgJpzDc2BAlNRQ3w3E3sPZTLA6lD Том 2. (рр. 395-398).
- Хасанов, Б. Б. (2022). Экспериментальный аутоиммунный энтероколит и особенности детородной функции и развития потомства. Новый день в медицине, ISSN 2181-712X. EISSN 2181-2187 – 2, (40), 718-720.
- Хасанов Б.Б., Зокирова Н.Б., Тухтаев К.Р. (2021) Влияние токсического гепатита матери на структурно-функциональные взаимоотношения иммунокомпетентных клеток молочной лактирующих крыс и тонкой кишки крысят в период молочного вскармливания. Педиатрия. 4, 225-229. tashmi.uz/ru/science/journal_pediatry
- Aggett P., Leach J.L., Rueda R. et al. Innovation in infant formula development: a reassessment of ribonucleotides in 2002. Nutrition 2003; 19: 4: 375–384.
- Agostoni C., Bounocore G., Carnielli V.P. et al. (2010) Enteral nutrient supply for preterm infants: commentary from European Society of Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition Committee on Nutrition. J Pediat Gastroenterol Nutr; 50: 1: 85–91.
- American Academy of Pediatrics. (2005) Breast feeding and the use of human milk. Pediatrics; 115: 2: 496–506.
- Bjorksten B., Gothefors L., Sidenvall R. (1979) The effect of human colostrum on neutrophil function. Pediat Res; 13: 6. 737–741.
- Breast pump use amongst mothers of healthy term infants in Melbourne, Australia: A prospective cohort study / Johns H.M.; Amir L.H.; McLachlan H.L.; Forster D.A. // Midwifery. (2016). 33. Р. 82–89.
- Buescher E.S., Malinowska I. (1996) Soluble receptors and cytokine antagonists in human milk. Pediat Res; 40: 6: 839–844.
- Bulatova E.M. (2005) Infant feeding in modern living conditions: Abstract. dis. ... d-r of medical sciences. S-t Petersburg; 50.
- Butabaeva Zh.B. (2006) Prognostic significance of immunobiological and microelement composition of breast milk during cytomegalovirus infection in the formation of health and ways of correction: Abstract. dis. ... candidate of medical sciences. Ekaterinburg; 24.
- Casey C.E., Hambidge K.M., Neville M.C. (1985) Studies in human lactation: zinc, copper, manganese and chromium in human milk in the first month of lactation. Am J Clin Nutr; 41:
- Estrogen receptor alpha gene polymorphism are associated with changes in bone remodeling markers and treatment response to estrogen / Rapuri P. B. [at al.] // Maturitas. — 2006. — Vol. 53. N 4. — P. 371-379. Fattakhova A.R. The qualitative composition of breast milk and features of lactation of women with urogenital chlamydial, mycoplasma and herpetic infection: Abstract. dis. ... candidate of medical sciences. Kazan 2007; 24.
- Garofalo R., Chheda S., Mei F. et al. (1995) Interleukin-10 in human milk. Pediat Res; 37: 444–449.
- Goldblum R.M., Goldman A.S., Garza C. et al. (1982) Human milk banking. II. Relative stability of immunologic factors in stored colostrum. Acta Paediat Scand; 71: 1: 143–144.
- Goldman A.S., Chheda S., Garofalo R. et al. Cytokines in human milk: properties and potential effects upon the mammary gland and the neonate. J Mammary Gland Biol Neoplasia 1996; 1: 3: 251–258.
- Goldman A.S., Chheda S., Garofalo R. (1998) Evolution of immunologic functions of the mammary gland and the postnatal development of immunity. Pediat Res; 43: 2: 155–162.
- Grachev I.I., Popov S.M., Skopychev V.G. (1976) Cytophysiology of milk secretion. Moscow; 242.
- Hanson L.A. (2004) Immunobiology of Human Milk: How Breastfeeding Protects Babies. Sweden: Pharmasoft Publishing:88–89.
- Hassiotou F., Geddes D.T., Hartmann P.E. (2013) Cells in human milk: state of the science. J Hum Lact; 29: 2: 171–182.
- Hassiotou F, Hepworth AR, Metzger P, et al. (2013) Maternal and infant infections stimulate a rapid leukocyte response in breastmilk. Clin Transl Immunology. 2:e3.
- Hassiotou F, Hartmann PE. (2014) At the dawn of a new discovery: the potential of breast milk stem cells. Adv Nutr.5:770‐778.
- Hilton S. (2012) Breast milk breaks new boundaries. Pract Midwife. 15: 7: 37–39.
- Hilton S. (2013) The wonder of breast milk. Pract Midwife 16: 7: 37–40.
- Khasanov, B. (2021). Maternal toxic hepatitis, structural and functional formation of the lean intestine of the offspring in the dynamics of early postnatal ontogenesis. The Scientific Heritage, (78-2), 33-37.
- Khasanov, B. (2021). MATERNAL TOXIC HEPATITIS. STRUCTURAL AND FUNCTIONAL.
- Khasanov B., Dushchanova R (2022). Formation of the thymus of the offspring in the early postnatal ontogenesis on the background of toxic hepatitis of the mother. The Scientific Heritage, https://zenodo.org/record/6655370#.Yq0I_XZBxPZ, (86-2), 14-18.
- Khasanov B., Sultonova, D. (2022). Effect of chronic toxic hepatitis of the mother's formation of the spleen of the offspring during the breastfeeding period. The Scientific Heritage, No 91, 17-20. DOI: 10.5281/zenodo.6695594.
- Khasanov B.B. (2022). Experimental toxic hepatitis and qualitative milk compound in lactation dynamics. New day in medicine, ISSN 2181-712X. EISSN 2181-2187 – 7, (45), 43-48.
- Khasanov B.B. (2022). Experimental autoimmune enterocolitis and features of mother's fertility and development of offspring. New day in medicine, ISSN 2181-712X. EISSN 2181-2187 – 2, (40), 718-720.
- Khasanov B.B., Azizova F.Kh., Sobirova D.R., Otajonova A.N. (2022). Тoxic hepatitis of the female and the structural and functional formation of the lean intestine of of the offspring in the period breastfeeding. NeuroQuantology, 20(6), 3489-3496.
- Khasanov, B.B. (2022) Extragenital Pathology and Immunocompetent Cells Relations of Lactating Breast Gland and Offspring Jejunum. American Journal of Internal Medicine - (2) 10, 28-33. https://www.sciencepg.com/journal/paperinfo?journalid=252&doi=10.11648/j.ajim.20221002.12
- Khizhnyakova K.I. (1965) Cytology of mammary secretion in normal conditions and during some diseases. Moscow; 263.
- Kiseleva E.S., Mohova Yu.A. (2010) Breast milk and its components: the impact on the child’s immune system. Pediatrija. 89; 6: 62–69.
- Klochkova G.N. (2012) The biochemical composition of breast milk, depending on the physiological state of the body: Abstract. dis. ... candidate of biol. sciences. Belgorod 19.
- Kondrateva E.I., Barabash N.A., Stankevich S.S. et al. (2012) The regional features of biochemistry composition and immunological factors of breast milk of women living in Tomsk. The possibilities of correction. Tomsk. 64.
- Kondratyeva E.I., Barabash N.A., Stankevich S.S. (2008) Effect of trace elements on the health of babies on different feedings. Ros Vestn Perinatol i Pediat. 2: 24–29.
- Kunz C., Rudloff S., Baier W. et al. (2000) Oligosaccharides in human milk: structural, functional, and metabolic aspects. Ann Rev Nutr. 20: 699–722.
- Kutbutdinova M.H. (2004) Clinical and immunological characteristics and immunotherapy of neonatal pneumonia, occurred in utero: Abstract. dis. ... candidate of medical sciences. Moscow. 23.
- Labbok M.H., Clark D., Goldman A.S. (2004) Breastfeeding: maintaining an irreplaceable immunological resource. Nat Rev Immunol. 4: 565–572.
- Lawrence R.M., Pane C.A. (2007) Human breast milk: current concepts of immunology and infectious diseases. Curr Probl Pediat Adolesc Health Care. 37: 1: 7–36.
- Lovelady C.A., Hunter C.P., Geigerman C. (2003) Effects of exercise on immunologic factors in breast milk. Pediatrics. 111:148–152.
- Maltseva L.I., Fattahova A.R. (2008) Infection, qualitative composition of breast milk and peculiarities of lactation of women with chronic urogenital infection. Meditsinskij almanah. 5: 52–57.
- Mathur N.B., Dwarkadas A.M., Sharma V.K. et al. (1990) Anti-infective factors in preterm human colostrum. Acta Paediat Scand. 79: 11: 1039–1044.
- Michie C.A., Tantscher E., Schall T. et al. (1998) Physiological secretion of chemokines in human breast milk. Eur Cytokine Netw. 9: 2: 123–129.
- Muchaidze Y.A., Viksman M.E., Bendukidze N.G. et al. (1986) Leukocytes and their viability in colostrum after premature birth. Vopr ohr mat i det. 12: 50–51.
- Netrebenko O.K. (2005) Nutrition and the development of immune status of children in different types of feeding. Pediatrija. 6: 50–56.
- Prozorovskaya K.N., Stephanie D.V., Shterengarts B.N. et al. (1981). Study of the protective properties of human milk in the laboratory and clinical studies. Immunologiya. 5: 77–79.
- Saadeh R.J., Labbok M.H., Cooney K.A. et al. (1993). Breastfeeding. The technical basis and recommendations for action. Geneva: WHO P. 93–102.
- Senkevich O.A. (2009) Trace element imbalance in the formation of pathology LBW infants in the Dal’nij Vostok Region: Abstract. dis. ... d-r of medical sciences. Habarovsk. 43.
- Solomons NW: (2002) Modulation of the immune system and the response against pathogens with bovine colostrum concentrates. Eur J Clin Nutr. 56(Suppl 3): S24–S28.
- Tomici S., Johansson G., Voor T. et al. (2010) Breast milk cytokine and IgA composition differ in Estonian and Swedish mothersrelationship to microbial pressure and infant allergy. Pediat Res. 68: 4: 330–334.
- Tukhtaev, K. R., Khasanov, B. B., & Azizova, F. K. (2003). Structural and functional interrelations of immunocompetent cells in the mammary gland of lactating rats and in the small intestine of newborn rats during suckling period. Morfologiia (Saint Petersburg, Russia), 124(6), 70-72.
- Treneva M.S., Munblit D.B., Ivannikov N.Y. et al. (2014) The reference values of cytokine levels of colostrum and breast milk in the female population. Pediatrija. 93; 3: 41–45.
- Uruakpa F.O., Ismond M.A.H., Akobundu E.N.T. (2002). Colostrum and its benefits: A review. Nutr. Rev. 22:755–767.
- Vahlova I.V.) The clinical significance of micronutrient deficiencies for maternal and child health in the Ural region. Principles for the prevention and correction: Abstract. dis. ... d-r of medical sciences. Ekater(2005inburg, 45.
- Yilmaz H.L., Saygili-Yilmaz E.S., Gunesacar R. (2007) Interleukin-10 and -12 in human milk at 3 stages of lactation: a longitudinal study. Adv Ther. 24: 3: 603–610.
- Zufarov, K. A., Tukhtaev, K. R., & Khasanov, B. B. (2003). Quantitative and ultrastructural characteristics of immunocompetent cells in the mammary gland during pregnancy and lactation. Morfologiia (Saint Petersburg, Russia), 124(4), 74-79.