Табиатга экологик муносабатларга ахлоий арашларнинг ривожланиш босичлари

Инсоният тарихи табиат ва жамият муносабатлари тарихидан иборат бўлиб, уларни бошқаришда аҳлоқнинг ўрни ҳақидаги қарашлар илдизи қадимги давр маънавий-маданий ривожланишининг дастлабки босқичларига бориб тақалади. Зеро, ҳар қандай тарихий даврда ижтимоий муносабатларнинг моҳиятини,ривожланиш даражасини баҳолайдиган мезонлар таркибида экологик ахлок доимо устувор ах,амият касб этган.

Маълумки, ”табиат-жамият-инсон” муносабатларини окилона бошкаришнинг дастлабки назарий-методологик асослари, табиатга инсон ва жамият муносабатининг маънавий масалалари қадимги Зардуштийлик динининг муқаддас китоби “Авесто” да кейинчалик Шарқ уйғониш даври мутафаккирларинининг, хусусан, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур ва бошқаларнинг ижтимоий-фалсафий карашларида кенг ёритилган ва улар бугун х,ам тарихий маънавий мерос сифатида муҳим аҳамият касб этиб келмоқда. Дарҳақиқат, “Авесто” инсоният тарихида “табиат-жамият-инсон” муносабатларини бошқаришнинг аҳлоқий нормалари кўрсатилган дастлабки тарихий ёзма манбаларидан бири ҳисобланади. Унда инсоннинг табиатга муносабат масалалари амалий ҳаёт таркибий йўналиши сифатида ёритилган. Хусусан, экологик ахлоқ нормаларини универсал тарзда ифодалаган “кодекс” ҳисобланиб, тарихий даврлар оша ҳозир ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Айникса, “Авесто” да борликнинг ях,литлиги ва бир бутунлиги, инсон ҳаётининг табиат билан уйғунлиги масаласи одамнинг руҳий ҳолати билан чамбарчас боғлиқ ҳолда кўрсатилгани кўп нарсани англатади. Бу ҳолат инсоннинг маънавий дунёсини шакллантиришда атроф-мух,ит кадим замонлардан бери кандай кучли таъсир утказиб келганига эътиборимизни жалб этади. Зардуштийлик фалсафасида турт унсур- ер, х,аво, сув, олов эъзозланади. Сув ва оловга атаб қурбонликлар берилган. Масалан, сувга сут ва шарбат томизилган ҳамда сувнинг доимий софлиги учун идишга барг ташлаб турилган. Оловга эса қурбонлик сифатида қуруқ ўтин ҳайвон ёғи ва хушбўй ҳид таратувчи гиёҳ ташланган. Ерни эъзозлашиб унга ўлган кишиларнинг жасади кўмилмаган. Ҳавони ҳар қандай бадбўй ҳид билан булFаш кораланган.

Зардушт таълимотига кура, табиатга нисбатан килинган ^ар кандай ваҳшийлик катта гуноҳ ҳисобланган. Чунончи, “Авесто”нинг Вандидод кисмидаги учинчи фаргардида инсоннинг табиатга муносабатида аклокий қарашлар ва ҳуқуқий масалалар уйғун, бирликда талқин қилинади. Хусусан, Ерга муносабат масаласида: “Узок замон экилмаган ва омоч тегмаган замин бахтсиздир. У омочни орзу қилади. Бундай замин балоғат палласига кирган соҳибжамол қиздир. Бу қиз фарзанд кўриш ва яхши ёстиқдошга интикдир”[1]. Кимки бекор ётган улик ерга сув чикариб ишлов берса,у кейинги каётида мукофот олади дейилади. ^осил бериб турган ерга ишлов бермаслик, суғориш тизимини бузиш ва ерни чўлга айлантириш катта гуноҳ кисобланган.

“Авесто” инсоннинг табиатга муносабат жараёни, яъни мех,нат фаолиятида уни муҳофаза қилиш ўз ифодасини топган. Масалан, заминни ҳаммадан кўра кўпроқ бахтиёр қилган шахс ҳақида: “У ҳаммадан кўп буғдой, гиёҳ ва мевали дарахтлар эккан зотдир! У курук ерларга сув чикарган ва сувли ерларни шудгор килган зотдир”[2], дейилган. Бу фикрларда инсоннинг табиатга муносабатидаги иқтисодий эҳтиёжларни қондириш экологик ахлоқий нормаларга мувофиқ бўлиши зарурлиги ифодаланган. Шу қисмнинг олтинчи фаргарди, иккинчи бўлимида Ерни ўлаксалар билан ифлослантиришнинг ахлоқий нормаларини бузишга қарши жазо чоралари шундай кўрсатилган: “Кимда-ким улган ит ё одам суягидан энг кичик бармок буFими кажмичалик нарсани ерга кумса, ёкуд уша суяк илиги ер каърига сингиб кетса, ундай одам ёзугига нечук жазо бор? Бундай зот аспакик-ашатра ва саравушу-тарана қамчилари билан ўттиз мартадан саваланади. Агар бу ҳолатлар қайта такрорланса жазони кучайтириш белгиланган. Бунда 400, 600, 1000 мартагача камчилаш лозимлиги курсатилади”[3]. Мазкур жазо чоралари экологик ахлокий нормаларни конуний-кукукий таъминлашга каратилган.

“Авесто”нинг “Ясна, “Виспарад,” “Яшт”, “Видевдот” китобларида илгари сурилган маънавий-ахлокий таълимотлар, кейинчалик Fарб ва Шарк фалсафасида ривожлантирилган. Хусусан қадимги Юнон фалсафасида борликнинг муайян элементини моддийлик асосига куйиши, Гераклитнинг оловни бошланғич моддийлик деб кўрсатишида “Авесто”га ҳамоҳанглик борлигини курамиз.

Шарк Ренессанси ахлоций царашлари тарихида табиатни мухофаза қилиш маданияти, инсониятнинг такдири ва цивилизация келажаги хавфсизлиги асоси эканлиги гениал тарзда илғаб олинган. Айниқса, Беруний ва Ибн Сино асарларида экологик фаолиятни бошцарувнинг маьнавий-ахлоқий асослари ўз ифодасини топган. Маълумки, ислом динининг ҳудудимизга кириб келиши ва мавқеини мустаҳкамлаб бориши билан унинг “табиат-жамиат-инсон” тизими муносабатларини бошцаришга доир ахлоций таьлимоти хам шаклланиб ривожланиб борган. Қуръон ва ҳадисларга асосланган ислом таълимотида инсоннинг табиатга бўлган муносабатидаги маънавий-ахлоций жихатлари илохиётга эътицод нуцтаи назаридан ёритилган.

Дархацицат, тасаввуф фалсафасида инсоннинг табиатга муносабати комиллик белгиси сифатида қабул қилинган. Хусусан, тасаввуфда табиатга, инсонга муносабат Аллохга эътицод билан боFлиц эканлиги кузга ташланади. Гарчи, тасаввуф намоёндаларининг таълимотларида фатализм ва пессимизм злементлари устуворлиги кузатилсада, буни экологик ахлоқ назариясидаги муцобил царашларнинг бир йуналиши сифатда эътироф этиш керак.

^ар цандай тарихий даврда миллий экологик ахлоций нормаларнинг умуминсонй манфаатларга мос келиши, унинг гуманистик мезонларини намоён қилади. Ҳақиқий глобал онг ва умумжаҳон маданиятига эришиш йўли бир маданиятнинг бошқа маданиятни йўқ қилиши ва аллақандай янги рационал тизимларни яратиш билан эмас, балки барча инсонлар ва миллатларнинг умуминсоний ахлоц нормаларига асосланиш орцалидир ^озирги замондаги экологик дунёцарашда инсонпарварлик ахлоцининг навбадаги босцичи намон булмоцда,-дейди профессор Н.Н.Марфенин. Эндиликдп гап фақат замондошлар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ҳақида эмас, балки шу билан бирга келгуси авлодларнинг фаровон яшашлари учун ғамхурлик, биз билан бирга яшаётган барча тирик мавжудотлар учун

"умумий уй" бўлган биосферани сақлаш тўғрисида бормоқда. Бугун дунёнинг инсонпарварлик эволюциясига, унинг ноосфера босқичидаги ривожланиш жараёнларига мувофиқ янгича талаблар асосида яшашни ўрганадиган вақт келди"[4].

Умуман олганда,экологик ахлоқий нормаларнинг вужудга келиши объектив жараён бўлиб,конкрет тарихий экологик вазият тақозосидир. "Табиат-жамият-инсон" муносабатларини бошқариш заруриятига доир муқобил экологик ахлоқий таълимотлар жамият ривожланиш даражасига мос келади.

Фойдаланилган адабиётлар:

• 1.    Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Тошкент.1997 й

• 2.    Авесто.Тарихий-адабий ёдгорлик. Тошкент.1999

• 3. Комилов Н. Тасаввуф Тошкент 1996й

• 4.    Марфенин Н. Н. Гуманизм и экология. Журнал " Экология и жизнь" 2000.

"Экономика и социум" №2(81) 2021