Тупроққа минимал ишлов бериш технологияси бўйича ишловчи комбинациялашганмакка сеялкасининг конструкциясини ишлаб чиқиш

Автор: Худойбердиев Т.С., Болтабоев Б.Р., Турсунов Б.Н., Абдуллаев О.

Журнал: Life Sciences and Agriculture.

Статья в выпуске: 2-3, 2020 года.

Бесплатный доступ

Kейинги пайтларда қишлоқ хўжалик соҳасига тупроққа минимал ишлов бериш технологияси кенг кириб келмоқда. Бу технология, айниқса, ғалла ҳосили йигиштириб олингандан сўнг такрорий экин сифатида макка уруғини экиб ундан юқори хосил олинишида ўзини ижобий томонларини кўрсатмоқда. Лекин, ғалла йигиштириб олингандан сўнг, тупроқ зичлиги ўта юқорилиги учун, экиш агрегатининг тупроқ билан муносабатда бўлувчи ишчи органларни танлашда уларнинг мустахкамликка бўлган чидамлилигига катта эътибор бериш керак бўлади. Мақолада, ғалла йигиштириб олинган майдонларга бир вақтнинг ўзида макка уруғини экиб, тупроқларни ўғитлаб ва сўғориш ариғини очиб кетувчи комбинациялашган сеялканинг конструкциясини ишлаб чиқиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари келтирилган. Ишлаб чиқилган сеялканинг тажриба нусхаси тайёрланиб бирламчи дала синовлари ўтказилди. Синовлар, таклиф этилаётган комбинациялашган макка экувчи сеялканинг барча танланган ишчи органлари, зичлиги юқори бўлган тупроқларда самарали ишлашини ва экиш жараёни агротехник талабларга тўла жавоб беришини кўрсатди.

Еще

Ғалла ҳосили, экин майдони, тупроқ зичлиги, макка экиш сеялкаси, таянч ғилдирак, эккич, ўғитлагич, ариқ очгич, дискли миқдорлагич, йўналтирувчи планка

Короткий адрес: https://sciup.org/14125733

IDR: 14125733   |   DOI: 10.24411/2181-0761/2020-10110

Текст научной статьи Тупроққа минимал ишлов бериш технологияси бўйича ишловчи комбинациялашганмакка сеялкасининг конструкциясини ишлаб чиқиш

Маълумки, ғалла ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг майдонлар такрорий экинларни етиштириш учун ҳайдалади, кесаклари майдаланади ва текислаш жараёнлари бажарилади, бу эса, фермерларга ортиқча ҳаражат ҳисобланади.

Кейинги пайтларда қишлоқ хўжалик соҳасига тупроққа минимал ишлов бериш технологияси кенг кириб келмоқда.Бу технология, айниқса, ғалла ҳосили йигиштириб олингандан сўнг,қисқа вақтни ичида, чорвачилик соҳасига ем-ҳашак етиштириш учун такрорий экин сифатида макка уруғиниэкиб ундан юқори хосил олинишида ўзини ижобий томонларини кўрсатмоқда.

Унинг афзалликлари:

  • - ғаллани ҳосилини йиғиштиргандан сўнг макка уруғи этрароқ экилишида ва униб чиққан макка ўсимлигини вегетация даврини 10...15 кунга узайтирлишида - бу эса, маккани тўлароқривожланишига ва эртароқ етилишига имконият яратилади;

  • -    ғалла учун берилган ўғитларни ўзлаштирилмай қолган қисмидан фойдаланиш мумкинлигида;

  • -    ғалладан сўнг ерни хайдаш, тупроқни майдалаш ва текислаш ишлари бажариб майдонларни экишга тайёрлашга сарфланадиган харажатларни иқтисод қилинишида.

Лекин, ғалла ҳосили йигиштириб олингандан сўнг, тупроққа алохида ишлов бермасдан макка уруғи экишнинг қийинлаштирувчи асосий омил бўлиб тупроқ зичлигининг ўта юқорилигидир.

Маълумки, тупроқнинг зичланиши кўп омилларга боғлиқ бўлиб, унинг кўрсатгичи 1,1...1,2 г/см³ га тенг бўлгандаўсимликларни яхши ривожланиши учун меъёр ҳисобланади.Кузда, ғўзапоя йиғиб олинган пахта далаларининг майдонларидаги эгат, пушта ва чок қатор ўртасидаги тупроқнинг зичлиги, қаттиқлиги тўғрисидаги маълумотларни [1] тахлил қилсак, тупроқнинг зичлиги ва қаттиқлиги меъёрий кўрсаткичлардан анча юқорилигини кўрсатади (1-жадвал).

1-жадвал

Ғўзапоя йиғиштириб олинган майдонлар тупроғининг зичлиги ва қаттиқлиги тўғрисида маълумотлар

Намуна олинган жой

Тупроқ қатлами, см

0-10

10-20

20-30

30-40

Тупроқнинг зичлиги, г/см³

Эгат

1,38...1,45

1,43...1,48

1,47...1,53

1,48...1,54

Пушта

1,33...1,36

1,34...1,38

1,41...1,45

1,43...1,51

Чок қатор ўртаси

1,35...1,39

1,38...1,42

1,37...1,51

1,39...1,50

Тупроқнинг қаттиқлиги, МПа

Эгат

2,89...3,41

4,06...4,21

5,01...5,21

4,58...4,89

Пушта

0,92...1,42

1,42...2,89

3,12...3,34

3,29...3,74

Чок қатор ўртаси

1,33...2,08

3,18...3,78

4,07...4,48

3,89...4,22

Ғалла хосили йиғиштириб олинган майдонлардаги бу қатталиклар эса юқоридагилардан кам бўлмаслиги аниқ, чунки бу давр йилнинг энг иссиқ пайтларига тўғри келади.

Ўтказилган тадқиқотлар натижасида хосили йиғиштириб олинган майдонлар юзасидан 2...3 см чуқурликкача тупроқнинг майдаланиши,ундан20...30 см гача пастки қисмида тупроқ зичлашибмерч бўлиб кетиши,хамда трактор ва комбайн

ғилдираклари юрганэгатларнингюзасидан то 25...30 см чуқурликгачаўта қатиб кетгани аниқланди.

БуFдой хосили йигиштирилган майдонлар тyпpoFининг холати 1-расмда кўрсатилган.

а

б

а -буFдой экилган пуштанинг холати, б -трактор гилдирагиутган юзалар.

1-расм. БуFдой росили йигиштирилган майдонларнинг холати.

Шунинг учун, бундай майдонларда, тупроққа минимал ишлов бериш технологиясини қўллаб, қисқа вақт ичидамакка уруғини мавжуд сеялкалар билан экиш маълум қийинчиликларни келтириб чиқаради. Бу муаммони хал қилишда, энг асосийси, экиш агрегатининг тупроқ билан муносабатда бўлувчи ишчи органларни танлашда уларнинг мустахкамликка бўлган чидамлилигига катта эътибор бериш керак бўлади. Шунингдек, буғдой ҳосили йиғиштирилгандан сўнг, йил давомида тупроққа ишлов бериш ва суғоришлар натижасида майдонларнинг рельефи нотекис бўлиб қолгани учун сеялканинг бункерига жойлашган миқдорлагичлар ҳаракатни таянч ғилдиракдан эмас, балки тракторнинг қувват олиш валидан ёки бошқа ҳаракат берувчи манбаидан олиши керак бўлади.

Янги технологияни амалиётга кенг тадбиқ қилиниши учун юқоридаги шартларга жавоб берувчи сеялкани яратилиши ва уни қўлланилиши, бизнинг фикримизча, макка ҳосилдорлигини талаб даражасида бўлишлигини таъминлайди. Мазкур ишнинг мақсади хам шундай саялкани яратиш ва амалиётда синашга қаратилган.

Мавжуд сеялкаларнинг тахлили .Хозирги кунда, ривожланган давлатлардаги кўзга кўринган фирма ва компаниялари макка уруғини экувчи сеялкаларни ишлаб чиқариш билан шуғулланади.

Булардан Австриянинг “Wentersteiger AG”кампаниясининг Dynamic Disc сеялкаси Monoseed B/G/DT [2], Россияда ишлаб чиқарилаётган СТВ-8К, СТВ-8КУ, СТВ-12, СТВ-12У сеялкалари [3], шунингдек механикавий сеялка КС[4], агрегат СУПН-8[5], ва СКНК-6 сеялкалари [6], Германиянинг Амазона фирмасининг ЕDX-60000-Т ва ЕДХ-9000-Т сеялкалари[7], АҚШ нинг John Deere DB, Франциянинг Monosem фирмаси NC сеялкасининг NC classic ва NC Technic вариантлари [8], Белоруссиянинг анғизга экувчи сеялкалари[9] шулар жумласидандир.

Юқоридаги сеялкаар икки гурухга-механикавий ва пневматик юритгичлар ёрдамида экувчи сеялкаларга бўлиб ўрганилди. Сеялкаларнинг конструкциялари илғор технологиялар асосида яратилган бўлиб, олдиларига қўйилган вазифаларни, яъни экиш сифатини аъло даражада бажаради. Бунинг учун макка уруғини экиш майдонларининг текислиги ва тупроқнинг фракцион таркиби талаб даражасида тайёрланади.

Бу сеялкалар конструкцияларининг тахлили, уларни мукаммал бўлишига қарамай, Белоруссияда хамда Россияда ишлаб чиқилган анғизда ишловчи ЛитКульт [litcult.ru]сеялкаларидан ташқари, биронтаси хам анғизда ишлайолмаслигини кўрсатди. Буғдой ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг макка уруғини экиш ва бир вақтда ўғитлаш сеялкаси Бразилияда ишлаб чиқарилган, лекин унинг конструкцияси хам мураккаб ва нархи эса жуда юцори.

Таклиф этилаётган сеялка конструкциясиясининг схемаси. Макка уруғини экиш учун қуйидаги қисмлардан иборат бўлган сеялканинг конструкцияси ишлаб чицилди: сеялканинг рамаси -1, тупроц юмшатгичи ва эккич-2, планкалар - 3 ва 6, тупроц юмшатгичи ва уFитлагич-5, суFориш аригини очувчи ишчи орган -7, зичловчи Fилдирак-8, зичловчи Fилдиракни тупроцца булган босимини ростловчипружина - 9, таянч Fилдирак-10, уFит мицдорлагичи - 11, уFит бункери -12, макка уруFини бункери -13, макка уруFини мицдорлагичи -14 ва осиш цурилмаси - 15 ( 2-расм ).

2-расм. Fалла хосилидан сўнг макка уруғини экувчи сеялканинг схемаси.

Ишлаб чиқилган сеялка бир вақтнинг      ўзида тупроқни  юмшатиб макка уруғини экади ва ўғитлаб кетади. Бунинг         учун юмшатгич-эккичдан 8-10 см масофада юмшатгич-уFитлагич урнатилган.

Бундан ташцари, буFдой цосили йиFиштириб олингандан сунг, макка уруFи зичланган ҳолатга келган ерга экилади. Юмшатгичлар таъсирида тупроқнинг уваланиш даражаси етарли бўлмасакесакларни кўчиши содир бўлиб, уруғ ваўғит атрофини тупроқ билан қопланиши қийилашади. Шу ҳодисани таъсирини камайтириш учун, суғориш жараёни бошлангунча уруғни униб чиқишини тезлаштириш мацсадида, юмшатгич-эккичнинг уруF тушургичига махсус ўрнатилган идишдан сувни тушиб туриши ҳам кўзда тутилган. Шунингдек, суғриш арикчаларини очиш учун махсус ишчи органлари урнатилади.

Сеялкани ишлаб чиқишда, унинг асосий қисмлари бўлган юмшатгич –эккич, юмшатгич-уFитлагич, сув ариFини очгич ва бункердаги мицдорлагичларни конструкцияларини асосли танлашга эътибор берилди.

Юмшатгич-эккич ва юмшатгич-yFитлагичларни танлаш . Эккич ва ўғитлагични уларни зичланганлиги юқори бўлган тупроқга ботириш нуқтаи назаридан царалиб,анкер типидагилартанланди. Танланган юмшатгич-эккич ва юмшатгич-уFитлагичларнинг конструкцияси, уларга урнатилган уруF ва уFит ўтказгичларнинг ўрнатилиш ўлчамлари унифиқациялашган. Бу эса уларни тайёрлашда ва фойдаланишда цулайлик яратади.

Куйида ( 3-расм ), юцори зичланган тупроцни кесиб утиш жараёнини хисобга олган

ҳолда, уларнинг танланган икки хили келтирилган:

а.Найзали юмшатғич-эккич.

  • 1    -юмшатгич-эккичнинг устуни,         2-найзасимон

наралник, 3-yрyF утказгич, 4-планка.

  • б. Тиғли юмшатгич-эккич.

1-юмшатгич-эккичнинг устуни,    2-наралник,    3- наралникка ўрнатилган тиғ, 4-yрyF утказFич, 5-планка.

3-расм. Fалла ҳосилидан сўнг макка уруғини экувчи сеялканинг юмшатгич-эккичлар конструкциялари.

Биринчисида, наралникни найзасимон шакли ( 1а-расм ), иккинчисида эса, наралникнинг уртасига маълум цалинликда уткирлаган тиF урнатилган шакли ( 1б-расм ) цабул цилинди.

Уларни ишлашдаги самарадорлигини ва агрегатнинг ёнилги сарфини камайтириш учун юмшатгич-эккич ва угитлашнинг параметрлари утказилган тадцицотларда [10]х,исобланган. Унда тупроцца ботиш бурчаги-а, найзасимон ва тиFли пичоцларнинг уткирланиш бурчаги-Yва судрашга булган царшиликларини аницланган ва бошка шунга ухшаш юмшатгичлар билан циёсланган.

Сеялканинг миқдорлагичларини танлаш. Миқдорлагичлар икки қисмдан иборат булган бункерда урнатилган ( 4-расм ): бири уFит учун 2, иккинчиси эса макка уруFи учун 1. УFитлар учун мицдорлагичнинг 9 куп фойдаланиладиган штифт-Fалтакли типи танланди.

Макка уруғи доналаб экилгани учун, миқдорлагичнинг вертикал айланувчи дискдан иборат бўлган хили танланди. Унинг цилиндрсимон ташқи сиртида, уруFлик маккани улчамларини ^исобга олган холда, уйицлар (ячейкалар) ясалган.

1-маккаyрyFи бункери, 2-угит бункери, 3-маккауруги, 4-шётка, 5-дискли ми^дорлагич, 6-гидромоторнинг тишли гилдираги, 7-урурутказгич, 8-угит утказгич, 9-штифт-галтакли ми^дорлагич, 10-угит, 11 -йуналтиргичлар.

4-расм. Fалла ^осилидан сўнг макка уруғини экувчи сеялканинг мицдорлагичлари.

Диск ўйиқларида иккита уруғ қисилиб қолмаслиги учун унинг юқорисида щётка 4 ўрнатилган ва у уруғнинг бирини ушлаб қолади.

Экиш ва ўғитлаш агротехника талабларига жавоб бериши учун дискларнинг айланишлар сони, ундаги ўйиқларнинг дисқ айланаси бўйича жойланиши агрегатнинг ҳаракатини ҳисобга олган ҳолда хисобланади. Миқдорлагичтракторнинг қувват олиш валидан ёки махсус ўрнатилган гидромотор 6 дан харакат олади. Унинг айланишлар сони хам дискларнинг айланишлр сонига мос равишда хисобланади.

Суғориш ариғини олувчи ишчи органини танлаш . Ушбу ишчи органининг вазифаси сув ариғини қабул қилинган ўлчамлари бўйича олишдан иборатдир. Ариқнинг ўлчамлари,буғдой ҳосили йиғиштирилган майдон тупроғининг зичлиги ҳисобга олган ҳолда, қабул қилинади ( 5-расм ).

Ариқнинг ўлчамлари одатдаги ўлчамлардан

В -арикни юкори кисмининг кенглиги, Н -арикнинг чукурлиги, b -арик тубининг кенглиги.

5-расм. Буғдой ҳосили йиғиштирилган майдонга макка уруғини экишда    олинадиган суғориш    ариғининг шакли ва ўлчамлари.

каттароқ қилиб белгиланди,

чунки тупроқнинг зичлиги юқорилиги ва унданамликнинг тарқалиши секинлиги ҳисобга олинади.

6-расм.

Таклиф этилаётган комбинациялашга н макка экувчи сеялканинг тажриба нусхаси.

Юқорида келтирилган тадқиқотлар натижаларига асосланиб сеялканинг синов нусхаси тайёрланди ( 6-расм ) ва буғдой ҳосили йиғиштирилган майдонда бирламчи дала синовлари ўтказилди.

Синовлар, таклиф этилаётган комбинациялашган макка экувчи сеялканинг барча танланган ишчи органлари, зичлиги юқори бўлган тупроқларда самарали ишлашини ва экиш жараёни агротехник талабларга тўла жавоб беришини кўрсатди.

Хулоса. Тупроққа минимал ишлов бериш технологияси бўйича ишлайдиган,ғалла ҳосили йиғиштирилган майдонларга таклиф этилаётган макка уруғини экувчи комбинациялашган сеялканинг амалиётда қўлланиши, майдонларни экишга тайёрлашдахайдов, кесакларни майдалаш ва текислаш жараёнлари учун ортиқча харажатларни иқтисод қилишга олиб келади.

Список литературы Тупроққа минимал ишлов бериш технологияси бўйича ишловчи комбинациялашганмакка сеялкасининг конструкциясини ишлаб чиқиш

  • М.Х.Мамадалиев. Тупроққа минимал ишлов берувчи комбинациялашган агрегат юмшатгичнинг параметрларини асослаш. Дисс.техн.фанл.номзоди. Янги Йўл-130 бет. 66-бетлар.
  • Т.С.Худойбердиев, А.Н.Худоёров, Б.Р.Болтабоев, Б.А.Раззақов. Пуштага ўғит солишни такомиллашган технологияси ва уни амалга оширувчи қурилма конструкцияси. "Агросаноат мажмуаси учун фан, таълим ва инновация: муаммолар ва истиқболлар", Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари,1-қисм. Тошкент-2019.-79-82 бетлар.
  • Т.С.Худойбердиев, А.Н.Худоёров, Б.Р.Болтабоев, Б.А.Раззақов. Пушта олгич-ўғитлагич қурилмасининг тузилиши ва ишлаши. "Агросаноат мажмуаси учун фан, таълим ва инновация: муаммолар ва истиқболлар",Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари,1-қисм. Тошкент-2019.-82-85 бетлар.
Статья научная