Турли суориштартибида ўза навларида ривожланиш фазаларининг ўтиш жадаллигигатаъсири
Автор: Курбанова Г.А.
Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium
Рубрика: Основной раздел
Статья в выпуске: 10-1 (101), 2022 года.
Бесплатный доступ
Мазкур маколада Турли суғориштартибида ғўза навларида ривожланиш фазаларининг ўтиш жадаллигигатаъсири чакида атрофлича суз юритилган.
Пахта етиштириш, пахта ҳосилдорлиги, жанубий дашт минтақалари, сув танқислиги, ғўза навлари
Короткий адрес: https://sciup.org/140300251
IDR: 140300251 | УДК: 633.511.631.418
Текст научной статьи Турли суориштартибида ўза навларида ривожланиш фазаларининг ўтиш жадаллигигатаъсири
Пахта етиштиришни купайтириш, асосан пахта ҳосилдорлиги ва сифати ҳисобига амалга оширилади. Республикамизнинг энг жанубий дашт минтақалари шароитида ерларнинг турли хил даражада шўрланганлиги ва ҳар йили сув танқислиги бўлиши сув ер ва ўғитлардан оқилона фойдаланишни биринчи даражали вазифа этиб қуймоқда. Авлиёқулов А.Э. М.Ҳамидов. М (1987й),Тожиев М., Авлиёқулов М.А. Қурбонова Г.,Тожиев К (2007) , Янгибоев А, Курбанова Г.А., Ботиров Ш. (2003), 3.Истомин М.С(1966), Ражабов Т., Қурбонова Г ва бошқ. (2003), Қурбонова.Г.А.(2011), Тиллаев Р.Ш. (1996), Ботиров Ш.Ч. (2004), Янгибоев А.А., Тожиев М.Т., В.И. Истомин (2002й), Pinhasov vuri (1999) . Hutter Par Willie(1959).
Истиқболли ғўза навларига мос келадиган, ғўза агротехникасини ишлаб чиқиш буйича кўплаб тадқиқотлар ўтказилган.
Эртачи, серҳосил ва юқори сифатли тола ҳосили берадиган навлардан юқори ҳосил олишга эришиш ғўза навларини ҳар хил тупроқ –иқлим шароитларига мос ҳолда жойлаштириш ва янги истиқболли ғўза навларига мос агротехнологиясини тўғри ишлаб чиқиш ҳамда шу асосида фермер хўжаликларига тавсиялар бериш пахтачиликнинг энг долзарб муаммоси бўлиб келмоқда.
Сунгги йилларда ПСУЕАИТИ Сурхондарё тажриба далаларида Fyзaнинг Наманган-77, Бухоро-6, Оц-цургон-2, Оцдарё-6, Андижон-33, Термиз-31, Термиз-34, Термиз-42, Сурхон-9, Сурхон-10 ва Сурхон-14 каби навлар агротехнологияси ишлаб чицилди. Хозирги кундан Бухоро-102,
Термиз-202, Султон хамда Беш цахромон навлар урганилмоцда. Илмий изланишлар дастур асосида 1999-2013 йиллари УзПИТИ нинг Сурхондарё филиали ва
«Дустлик» ва «Сурхон» тажриба хужаликларида сизоб сувлари сатхи 1,5-2,0 м хамда 3,0 м дан чуцурликда булган тацир, тацирсимон-утлоци, оч тусли буз тупроцларда утказилди.
Илмий иш дастуриидаги масалаларни ҳал қилиш учун ягона тизимда дала тажрибалари утказилиб, 1- тажриба суFориш олди тупроц намлиги чекланган дала нам сигимига (ЧДНС) нисбатан икки варианти 65-65-60 %, 70-70-60 %, минерал угитларнинг (NPK) икки меъёри- 200:150:100 ва 250:175:125 кг/га (с.х), 80-100 минг туп/га кучат цалинлиги урганилиб районлашган Оц-цyрFOн-2, истицбол Армугон, Сурхондарё-2 навлари (19992003) 2- тажриба янги районлаштирилган Бухоро-102 (2006-2008 йй). ЧДНС га нисбатан 65-65-60 ва 70-70-60 % хамда минерал yFитлaрнинг (NPK) икки меъёри- 150:105:75 ва 200:140;100 кг/га (с.х), 80-100 минг туп/га кучат цалинлиги, 3-4 тажрибаларда УзПИТИ «Дустлик» ва «Сурхон» тажриба хужаликларида олиб борилиб истицболли Термиз 202 Fyзa (2009-2011йй.)
навларининг суFориш олди тупроц намлиги чекланган дала нам сиFимигa
(ЧДНС) нисбатан икки варианти 60-70-60 %, 70-75-60 %, минерал угитларнинг (NPK) икки меъёри- 200:140:100 ва 250:175:125 кг/га (с.х), 120130 минг туп/га кучат цалинликлари урганилди.
Fyзa навларининг сугориш муддатлари ва меъёрларини аницлаш учун: гуллашгача ва пишиш даврларида тупроц цатламининг 0-70 см.ли, гуллаш-хосил туплашда эса 0-100 см.ли цатламлари инобатга олинди.
Тажрибада экилган ғўза навлари ниҳолларининг пайдо бўлиши жадаллиги экиш муддатлари, тезпишарлиги орасидаги фарқ мавжудлиги утказилган дала тажрибаларидан олинган маълумотларда уз исботини топди.
Кузатувларда Оқ-қўрғон-2, Армуғон навлари ниҳолларининг ўниб чиқиши нисбатан янги Сурхондарё-2 навига нисбатан 1-3 кунга кечикканлиги, ўрта толали ғўза навларида ниҳолларнинг бир текис ўниб чиқиши 7-8 кунлари (Оқ-қўрғон, Армуғон), 5-6 кун (Сурхондарё-2) да пайдо бўла бошлади. 9-12 кунлари ниҳоллар-100 % ўниб чиқиб, кейинги 2006-2008 йиллари тажрибада синалган Бухоро-102 6-7 кун ва 2009-2011 йиллар ўтказилган тажрибада ингичка толали ғўзанинг Термиз-202 нави 7-8 кунлари тўлиқ 100 % униб чиқди.
Шоналаш даври - Суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60 %, 70-70-60 % бўлган вариантларда йиллар бўйича (1999-2003 й ) тахчил намликда экишдан шоналашгача 33-37 кунни, юқорироқ намликда эса 37-39 кунни (2006-2008 й ) тажрибада 37-39 кунни , (2009-2011 й ) тажрибада 35-38 кунни ташкил этди.
Гуллаш даврининг муддатлари навларнинг тезпишарлиги боғлиқ ҳолда фарқланди, Армуғон ҳамда Сурхондарё 2 ғўза навларида тажриба ўтказилган йиллари Оқ-қўрғон-2 навига нисбатан гуллаш 3-5 кун барвақт бошланиб 5862 кунни ташкил этди. Оқ-қўрғон -2 навида эса 65-68 кунгача чўзилган бўлса, 2006-2008 йиллар Бухоро-102 навида эса 60-62 кун, 2009-2011 йиллари тажрибада экилган Термиз-202 навида эса 54-60 кунни ташкил этди.
Пишиш даврида яъни (кўсаклардаги пахта очилиши) муддати тупроқ намлиги 70-70-60 % ва 70-75-60 % бўлган вариантларда кечроқ бошланди, бу айниқса, Оқ-қўрғон 2, Сурхондарё 2 навида 112-118 кунни ҳамда Бухоро-102 навида 118-119 кунни, Термиз-202 ғўза навида эса 105-107 кунни ташкил этди.
- Сурхон-Шеробод воҳаси Термиз гуруҳ туманлари яъни учинчи мелиоратив минтақа VII, VIII, IX- гидромодул ҳудудлар гидроморф тупроқларида ер ости сувлари сатҳи (0,5-2,0 м .гача ) бўлган ҳамда Иккинчи мелиоратив минтақа, IV, V, VI – гидромодул ҳудудлар- яримгидроморф тупроқларда ер ости сувлари сатҳи 2-3 м бўлган гуруҳ туманларида апрелъ ойининг биринчи яримида экилган ўрта ва ингичка толали ғўза навларининг чигити бир текис униб чикиши хисобига тулик кучатлари олинди, ғўзаларнинг ривожланиш даврлари: шоналаши, гуллаши, ҳосил тўплаши, кўсакларнинг очилиши тезлашди.
-Урганилган урта толали Fyзa навларидан юкори хосил олишни таъминловчи тупроқнинг суғориш олди мақбул ягона намлик тартиби ЧДНС га нисбатан куйидагича булди: районлаштирилган Ок-кургон 2, Армугон навлари учун 70-70-60 % ва Сурхондарё 2 гуза нави учун 65-65-60%. Бунда суғориш муддатларини аниқлаш учун тупроқ ҳисобий қатламлари гуллашгача ва пишиш (кусакларнинг очилиши) даврида 0-70 см, гуллаш, хосил туплашда 0-100 см булди.
-Сугориш олди тупрокнинг макбул намлик тартибида суFорилгaндa, дала, ишлаб чикариш тажрибаларида навлардан юкори хосил олинди: Ок-кургон-2, 3 8,6- 42,6 ц/га; АрмуFOн 39,7-42,6 ц/га ва Сурхондарё 3 5,1-46,9 ц/га.
-Утказилган дала тажрибалари 2009-2011 йй (Термиз-202) асосида макбул вариантларда 70-75-60 % намликда, мавсумий суFориш меъёрлари уртача 5415 м3/га, кучат калинлиги 120,4-130,7 минг туп га ни, 1-5 сентябрда бош поя баландлиги 87,8-88,7 см да уртача хосилдорлик 40,2-42,9 ц/га (Термиз-202). Сув сарфи Термиз-202 навида 129,0 м3/ц ни ташкил этган холда Бухоро 102 навида эса тупрок намлиги макбул вариантда 70-70-60 % да мавсумий сугориш меъёрлари 5307 м3/га меъёрида, терим олди кучат калинлиги 82,0-84,2 минг тупга ни 1-5 сентябрда бош поя баландлиги 90,098,2 см ни уртача хосилдорлик 39,2 - 41,5 ц/га, 1 центнер хосил олишга кетган сув сарфи 119,5-131,3 м3/га ни ташкил этди.
Октябръ ойи иккинчи ўн кунлигида барча пахта ҳосилини тўлиқ териб олинди.
Хулосалар
-Жанубий минтака Сурхон-шеробод вохаси- Республикамизнинг сахро-чул зонасида жойлашганлиги хисобига сув такчиллиги мувозанати- баланси, ёғингарчилик миқдоридан 18-20 баробар кўплиги ҳисобига воҳада деҳқончилик тизими фақатгина суъний суғоришлар ҳисобига амалга ошириш мумкин.
-Тажриба далалари тупроғи қадимдан ва янгидан ўзлаштирилган тақир, тақирсимон, оч тусли бўз тупроқлар бўлиб, механик таркиби енгил, ўрта, оғир- соз лойсимон, қумлоқ, бир метрлик қатламнинг тахланиши ҳар хил, ЧДНС -20,8-24,1 % (тақир, тақирсимон); 21,2-25,1 % (оч тусли бўз); хажм вазни 1,20-1,36 г/см3; ғоваклиги-48,5-50,4 %, сув ўтказувчанлиги олти соатда 729-801 м/га (тақир, тақирсимон); 811-1114 м3/га (оч тусли бўз) ни ташкил этди (амал-ўсув даври бошида); амал ўсув даври охирида тупроқ хажм вазни, сув ўтказувчанлиги тегишлича вариантлар бўйича 0.02-0.04 г/см3 ошганлиги 176-229 м/га камайганлиги кузатилди.
-ўрганилган ўрта- ингичка толали ғўза навларидан юқори ҳосил олишни таъминловчи тупроқларнинг суғориш олди мақбул ягона намлик тартиби ЧДНС га нисбатан қўйидагича бўлди:
-
- эртапишар ғўзани, Сурхондарё-2 навлари учун 65-65-60 %; Беш қаҳрамон
-
-ўртапишар ғўзани Оқ-қўрғон-2, Армуғон, Бухоро-102, Термиз-202 навлари учун эса 65-65-60 %, 70-70-60 %, 70-75-60%;
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.
-
1. Авлиёқулов А.Э. Тожиев М., Қурбонова Г.,Тожиев К . “ Ғўза навларининг суғориш муддатлари, миқдорлари, мавсумий сув сарфининг пахта ҳосилига таъсири.”Тупроқ унумдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари” Тошкент 2007 йил. Б. 244-248.
-
2. Авлиякулов А.Э., Курбанова Г.А., Ботиров Ш. “Водрпотребление средне- тонко- волокнистого хлопчатника в зоне пустынь, Узбекистана» 2003 САНИИРИ.с.122-123.
-
3.Истомин М.С. ”Сурхондарё вилоятида ингичка толали ғўзани парваришлаш “ Ўзбекистон нашриёти, Тошкент 1966 й 26-28 бетлар.
-
3. Ражабов Т., Қурбонова Г ва бошқ. “Ғўзанинг ўрта толали Армуғон нави ва уни парваришлаш агротадбирлари” Ўзбекистон Пахтачилик илий -тадқиқот институти. Тошкент, 2003 й. 1-4 бет.
-
4. Қурбонова.Г.А ., “Типик-оч тусли бўз, тақир-тақирсимон тупроқлари шароитида ғўза навларини томчилатиб-эгатлаб суғориш тартиби”. Тошкент 2011 йил, “Noshirlik yog’dusi” нашриёти.
-
5. Тиллаев Р.Ш. Алмашлаб экиш ва деҳқончиликни такомиллаштириш. Пахта мажмуасидаги зироатлар етиштириш технологиясининг аҳволи ва ривожлантириш истиқболлари // Халқаро илмий-амалий конферинция маърузалари асосидаги маволалари асосидаги мақолалар тўплами, Тошкент 1996, 4-8 б.
-
6. Ҳамидов. М. Зироатларнинг оқилона суғориш тартиби асосида сувдан фойдаланишни такомиллаштириш. VI ёш олимлар ва мутахассисларнинг илмий-техник. Конф. Маъруза матн.”Радуга” БИИБ. Коломна 1987. 2-б.
-
7. Ботиров Ш.Ч. Ўзбекистоннинг жанубий минтақаси тақир тупроқларида “Бухоро-6” ғўза нави, сув-озиқа меъёрлари исътимоли ва суғориш тартиби. ЎзҚСХВ, ЎзИИЧМ, ЎзПИТИ, ИКАРДА, Тошкент,2004.129-131- бетлар.
-
8. Янгибоев А.А., Тожиев М.Т., В.И. Истомин ғўзанинг янги истиқболли С-2 нави унинг парвариш усуллари 181-186 бет, Ғўза селекцияси, уруғчилиги ва бедачилиги меъёрлар жойлиги. 2002 йил, Тошкент, бети 181-186.
-
9 .Pinhasov vuri. Leraim Geqera Cotton qemimar june 1999.Tashkent., P.1-13.
-
10. Hutter Par Willie.Le soe la practique des irriqatione. Revue aqrocole de Li Afrique du Hord. 1959, № 2.
"Экономика и социум" №10(101) 2022
Список литературы Турли суориштартибида ўза навларида ривожланиш фазаларининг ўтиш жадаллигигатаъсири
- Авлиёкулов А.Э. Тожиев М., Курбонова Г.,Тожиев К. " Гуза навларининг суFориш муддатлари, микдорлари, мавсумий сув сарфининг пахта хосилига таъсири."Тупрок унумдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари" Тошкент 2007 йил. Б. 244-248.
- Авлиякулов А.Э., Курбанова Г.А., Ботиров Ш. "Водрпотребление средне- тонко- волокнистого хлопчатника в зоне пустынь, Узбекистана» 2003 САНИИРИ.с .122-123.
- Истомин М.С."Сурхондарё вилоятида ингичка толали Fузани парваришлаш " Узбекистон нашриёти, Тошкент 1966 й 26-28 бетлар.
- Ражабов Т., Курбонова Г ва бошк. "Гузанинг урта толали АрмуFOн нави ва уни парваришлаш агротадбирлари" Узбекистон Пахтачилик илий -тадкикот институти. Тошкент, 2003 й. 1-4 бет.
- Курбонова.Г.А., "Типик-оч тусли буз, такир-такирсимон тупроклари шароитида Fy3a навларини томчилатиб-эгатлаб суFориш тартиби". Тошкент 2011 йил, "Noshirlik yog'dusi" нашриёти.
- Тиллаев Р.Ш. Алмашлабэкишва дехкончиликни такомиллаштириш. Пахта мажмуасидаги зироатлар етиштириш технологиясининг ахволи ва ривожлантириш истикболлари// Халкаро илмий-амалий конферинция маърузалари асосидаги маволалари асосидаги маколалар туплами, Тошкент 1996, 4-8 б.
- Хдмидов. М. Зироатларнинг окилона суFориш тартиби асосида сувдан фойдаланишни такомиллаштириш. VI ёш олимлар ва мутахассисларнинг илмий-техник. Конф. Маъруза матн."Радуга" БИИБ. Коломна 1987. 2-б.
- Ботиров Ш.Ч. Узбекистоннинг жанубий минтакаси такир тупрокларида "Бухоро-6" Fyза нави, сув-озика меъёрлари исътимоли ва суFориш тартиби. УзК,СХВ, УзИИЧМ, УзПИТИ, ИКАРДА, Тошкент,2004.129-131- бетлар.
- Янгибоев А.А., Тожиев М.Т., В.И. Истомин Fyзанинг янги истикболли С-2 нави унинг парвариш усуллари 181-186 бет, Гуза селекцияси,уруFчилиги ва бедачилиги меъёрлар жойлиги. 2002 йил, Тошкент, бети 181-186.
- Pinhasov vuri. Leraim Geqera Cotton qemimar june 1999.Tashkent., P.1-13.
- Hutter Par Willie.Lesoe la practique desirriqatione.Revueaqrocole de LiAfrique du Hord. 1959,№2.