Ван Ян Мин фалсафасида инсон табиати талили

Автор: Хошимов С.

Журнал: Экономика и социум @ekonomika-socium

Рубрика: Основной раздел

Статья в выпуске: 12-2 (91), 2021 года.

Бесплатный доступ

Ушбу мақолада XV-XVI асрларда хитой фалсафий тафаккури ривожига ўз ҳиссасини қўшган Ван Ян Миннинг инсон табиати тўғрисидаги ғоялари ўрин олган. Файласуф турли тарихий босқичларда вужудга келган инсон табиати ҳақидаги таълимотларни таҳлил қилиб, “ҳақиқий юрак” ва “инсон юраги” даражалари ҳақида фикр юритади.

Инсон табиати, олий тамойил, осмон иродаси, бирламчи заррачалар, “инсон юраги”, “ҳақиқий юрак”

Короткий адрес: https://sciup.org/140289105

IDR: 140289105

Текст научной статьи Ван Ян Мин фалсафасида инсон табиати талили

Инсон табиати тўғрисида сўз борар экан, унинг нақадар мураккаб ва ўзгарувчан эканлигини ҳис этамиз. Инсон табиати эзгуликка йўналтирилган, бунёдкорликка ва интилувчанликка монанд. Агар шундай бўлмаганида инсоният ҳозирги кунгача қўлга киритган ютуқларининг бирортасига ҳам эриша олмаган бўларди.

Инсон табиати ҳақидаги қарашлар жаҳон фалсафий тафаккурида, шу жумладан, анъанавий хитой фалсафаси тарихида ҳам жуда кўп баҳс-мунозараларга сабаб бўлган асосий муаммолардан биридир.

Ўрта аср хитой файласуфи Ван Ян Мин (1472-1529 й) турли тарихий босқичларда вужудга келган инсон табиати ҳақидаги таълимотларни таҳлил қилиб, инсон табиатига хос энг муҳим хусусият бу – эзгулик деб билган. Қадимги хитой файласуфларидан Сюн Цзи инсон табиатида ёвузлик устивор эканлигини таъкидлаган, Ян Сюн эса инсон табиатида эзгулик ёвузлик билан аралашиб кетган деган хулосага келган. Хитой фалсафасидаги бундай ғояларни ислом фалсафасидаги ёмонликнинг олдини олиш, кишиларга ёмонликнинг ҳунук оқибатларини тушунтириш ҳамда кишиларни доимо тўғри йўлда юришга чақириш (масалан: “амри маъруф – наҳйи мункар”) ғоялари билан ўхшаш эканлигини кўришимиз мумкин.

Ван Ян Мин мутафаккирлар Чжан Цай ва ака-ука Ченларнинг инсон табиати ҳақидаги “табиат – бу олий тамойилдир” деган ғояларини қўллаб, уларда олға сурилган фикрларни ривожлантирди ва ўзининг инсон табиати ҳақидаги янгича таълимотини яратди. У ўзининг “Осмон иродасидан булган табиат” ва “бирламчи заррачалардан таркиб топган табиат” хакидаги карашларини узаро бирлаштириб, яхлит бир таълимотга айлантирди.

Бу таълимотга кура, инсон аввало олий тамойилдир ва унинг маънавий олами заррачаларнинг бирлашмасидан иборат. Унда олий тамойил мавжуд булгани сабабли, инсонпарварлик, адолат, узни тутиш қоидалари, ақл, катталарга тавозели бўлиш, содиқлик ва ишончли бўлиш нима эканлигини чуқур ҳис этади. Унда заррачалар бўлгани боис у гапиради, харакатланади, уйлайди, бунёд эта олади. Бундан келиб чикиб, “осмон ва ердан бўлган табиат ҳақида фикр юрита туриб, фақат олий тамойил ҳақида гапириш лозим, заррачалардан бўлган табиат ҳақида фикр юрита туриб, олий тамойил ҳақида ҳам, заррачалар ҳақида ҳам гапириш максадга мувофик”, деган хулосага келди.

Ван Ян Мин фикрича, инсон аввало Осмон иродасидан булган табиатга хамда заррачалардан иборат булган табиатга эга булади. Унинг фикрича, осмон иродасидан бўлган табиат инсон жисму жонида “инсонпарварлик”, “ўзни тутиш қоидалари” ва “ақл” тушунчалари билан боFланган олий тамойилларнинг мужассамланишидир. “Инсонпарварлик, адолат, одоб-ахлок коидалари ва акл инсондаги табиатни ташкил килади”, “Табиат - бу олий тамойилнинг узидир” деб хисоблайди.

Бундай тасаввурларга кура, олий тамойил муайян бир инсоннинг танасида уз ифодасини топиб, инсон томонидан кабул килинган заррачалар билан бирлашади хамда заррачалардан иборат булган табиат хосил булади. Заррачалар соф ва нопок булгани сабабли, заррачалардан булган табиат хам яхши ва ёмонга ажралади. Соф заррачаларга эга булганлар мутлак донишмандлик макомига эга булади, нопок заррачаларга эга булганлар эса ахмок ва одобсиз буладилар.

Осмон иродасидан бўлган табиат ва заррачалардан барпо бўлган табиат хакидаги тасаввурларга асосланган холда Ван Ян Мин “ха^и^ий юрак” ва “инсон юраги” даражалари хасида фикр юритиб, осмоннинг олий тамойиллари ва инсон истаклари орасидаги муносабат ҳақидаги масалаларни кўтаради. У “юрак” табиати, яъни осмон иродасидан бўлган табиат осмоннинг олий тамойилининг ифодаси, шу боис у ёвуз булолмайди, ташки олам билан муомаладан келиб чикадиган осмоннинг олий тамойилига мувофик эзгу хис-туЙFу ва хислатлар “хакикий юрак”га тегишли булади, ташки олам билан муомаладан келиб чикадиган ва моддий манфаатга интилишлар билан ураб олинган ёвуз хис-туЙFу ва хислатлар “инсон юраги”га тегишлидир, деб хисоблаган. Яъни, инсон доимо эзгулик ва ёвузлик кучлари таъсирида булади. Аксарият холатларда инсон уз нафсининг ёки хирсининг кулига айланиб, ёвузликка кул уради.

Ван Ян Мин таълимотида “хакикий юрак” ва “инсон юраги” орасидаги чегара инсон фикрлари ва харакатлари, кулоклар ва кузларнинг истаклари билан кондирилиши ёки у “инсонпарварлик”, “адолат”, “одоб -ахлок коидалари” ва “акл” тушунчаларига буйсуниши оркали аникланади.

“Инсон юраги” - бу шундай юракки, у очликни хис килса, таом хакида уйлайди, совукликдан озор чекса, кийим -бош хакида уйлайди. “^акикий юрак” эса оч кола туриб, ейиш керакми ёки керак эмаслиги хакида фикр юритиб, сунг таом хакида уйлашдир, совукликдан озор чека туриб, кийимни кийиш керак ёки керак эмаслиги хакида фикр юритиш, сунг кийим хакида уйлашдир, деб таъкидланади.

Ван Ян Мин фикрича, “инсон юраги” факат “уз манфаати ёки зарари”ни кура олади, у хис-туЙFулар ва истаклар билан боFлик ва бинобарин у хавфли, “хакикий юрак” эса “умумий, адолат билан узвий боғлиқ нарсаларни” кўради ва шу сабабли ҳам у сирлидир. Бундан “ҳақиқий юрак” инсонни бошқариши, ғолиблик сари етаклаши зарурдеган хулоса келиб чидади. Файласуф уз фикрлари ифодасида диёсий тахдил усулини дуллайди, масалан: “инсон юраги” - денгиз кемаси, “хадидий юрак” эса - бошдарув дастаси рули, мурвати кабидир. Кеманинг йуналиши ва эркин харакатини унинг дастаси бошдаргани сингари, “инсон юраги”ни “хадидий юрак” бошдариши лозим.

“Ҳақиқий юрак” осмон иродасидан бўлган табиатдан ҳосил бўлади, шу боисдан хам у эзгудир. “Инсон юраги” бирламчи заррачалардан хосил бўлади, шу боис у эзгу ва ёвуз бўлиши мумкин. Эзгу ёки ёвуз “юрак” унинг “хадидий юрак” буйрудларига буйсуниши ёки буйсунмаслиги ордали анидланади. Бу борада Абу Наср Форобий уз асарларида: “Инсон табиатан фозил ёки фосиқ бўлиб яратилмайди, балки шу ҳислатларга ядинрод, мойилрод булиши мумкин”,- дея фикр билдирган.

Ван Ян Мин ака-ука Ченларнинг “инсон юраги ва инсон истаклари” хадидаги таълимотини тандид дилади. Уни фикрича, “инсоний юрак” ва “инсоний истак” тушунчаларида ноанидликлар мавжуд, зеро инсон юраги - бу инсон истаги эмас, агар инсон юраги инсон истакларига тула булганида эди, дунёда мисли курилмаган тартибсизликлар вужудга келар ва одибатда бу тартибсизликлар юзага келтирадиган хавф-хатарларни бартараф дилиш мумкин булмай долар эди”.

Ван Ян Мин олий тамойил ва бирламчи заррачалар хадидаги фикрдан келиб чиддан холда осмон иродасидан булган инсон табиатини ва заррачалардан булган инсон табиатини келтириб чидаради. “Олий тамойилни сақламоқ, инсоний истакларни йўқ қилмоқ” назариясини олға сурган холда осмоннинг олий тамойилини инсоннинг истакларига дарама-дарши дуяди. Бундай Fоялардан Ван Ян Мин фалсафасида нафадат конфуцийчилик, балки буддизмнинг гоялари хам нихоятда катта уринга эга булганлигини англашимиз мумкин. Унинг таълимотида “Инсонда фадат бир дона юрак мавжуд, агар унда осмоннинг олий тамойили Fолиб булса, инсоний истаклар йуд булиб кетади, агар инсон истаклари Fолиб бўлса, осмоннинг олий тамойили ҳалок бўлади” деган ғоя илгари сурилади.

Янминизмнинг бу каби ғоявий таълимотлари фақатгина ўз ватани ҳудудида чегаралиб қолмасдан, Корея ва Япониядаги фалсафий фикрлар ривожига ҳам ўзининг кучли таъсирини кўрсатади. Айниқса, Японияда “Мейдзи инқилоби”дан олдин етакчи фалсафий оқим сифатида кенг тарқалди.

Хитой мутафаккирларидан Кан Ювей (1858-1927), Тан Ситун (18651898), Сун Ятсен (1866-1925), Сюн Шили (1885-1968) ижодида янминизм ғоялари таъсирини учратишимиз мумкин. Ушбу мутафаккирлар янминизм ғояларини Хитой маданиятининг шаклланишида муҳим манбалардан бири деб ҳисоблайдилар.

Адабиётлар рўйҳати:

  • 1.    КобзевА.И . Синтез традиционных гносеопраксиологических идей в философии Ван Янмина // Общество и государство в Китае. М.: Наука, 1981.

  • 2.    Ван Ян-мин. Да сюэвэнь / Пер., коммент. А.И. Кобзева // Степанянц М.Т. Восточная философия: Вводный курс. Избранные тексты. М., 1997.

  • 3.    Малявин В.В. Китай в ХVI–ХVII веках. Традиция и культура. М., 1995.

  • 4.    Санжарбек Султонбекович Хошимов “ВАН ЯН МИН ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ВА ГНОСЕОЛОГИК ҚИРРАЛАРИ” // Academic research in educational sciences. 2020. №3. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/van-yan-min-falsafiy-talimotining-manaviyahlo- iy-va-gnoseologik-irralari

  • 5.    Khoshimov, Sanjarbek Sultanbekovich (2020) "THOUGHTS ABOUT HUMAN NATURE IN CHINESE PHILOSOPHICAL THINKING AND THEIR INTERPRETATION IN THE IDEAS OF WANG YAN MIN," Scientific Bulletin of Namangan State University: Vol. 2: Iss. 1, Article 27. Available at: https://uzjournals.edu.uz/namdu/vol2/iss1/27

"Экономика и социум" №12(91) 2021

Список литературы Ван Ян Мин фалсафасида инсон табиати талили

  • КобзевА.И. Синтез традиционных гносеопраксиологических идей в философии Ван Янмина // Общество и государство в Китае. М.: Наука, 1981.
  • Ван Ян-мин. Да сюэвэнь / Пер., коммент. А.И. Кобзева // Степанянц М.Т. Восточная философия: Вводный курс. Избранные тексты. М., 1997.
  • Малявин В.В. Китай в ХVI-ХVII веках. Традиция и культура. М., 1995.
  • Санжарбек Султонбекович Хошимов “ВАН ЯН МИН ФАЛСАФИЙ ТАЪЛИМОТИНИНГ МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ВА ГНОСЕОЛОГИК ҚИРРАЛАРИ” // Academic research in educational sciences. 2020. №3. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/van-yan-min-falsafiy-talimotining-manaviyahlo-iy-va-gnoseologik-irralari
  • Khoshimov, Sanjarbek Sultanbekovich (2020) "THOUGHTS ABOUT HUMAN NATURE IN CHINESE PHILOSOPHICAL THINKING AND THEIR INTERPRETATION IN THE IDEAS OF WANG YAN MIN," Scientific Bulletin of Namangan State University: Vol. 2: Iss. 1, Article 27. Available at: https://uzjournals.edu.uz/namdu/vol2/iss1/27
Статья научная