Yurak yetishmovchiligi va qandli diabet: xavfli aloqalar

Taxlilllarga ko‘ra 2021-yilda dunyo aholisining 10,5% (536,6 mln) qandli diabet bilan hastalangan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2045-yilga kelib 12,2% (783,2 mln) ga yetishi bashorat qilinadi [1]. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadi-ki qandli diabet bilan hastalanish yurak yetishmovchigi havfini ikki baravarga oshiradi [2]. Masalan Korea O‘tkir Yurak Yetishmovchiligi resteridagi (KorAHF) bemorlarning 40%ida yurak yetishmovchiligi bilan bir qatorda qandli diabet ham borligi aniqlangan [3]. Ushbu yo‘nalishdagi yana bir katta tadqiqot 1990-2000 yillarda Daniyada o‘tkazilgan DIAMOND (Danish Investigations of Arrhythmia and Mortality on Dofetilide) tadqiqotidir. Sinovlar 5491 nafar Surunkali yurak yetishmovchiligi bilan hastalangan bemorlarni qamrab olgan bo‘lib, ularning 16% ida Qandli Diabet ham mavjud bo‘lgan. Kuztishlarning 1-yilida ham Surunkali yurak yetishmovchiligi ham Qandli Diabet bo‘lgan bemorlarning 31% vafot etgab bo‘lsa, 3-yiliga kelib 50% bu hayotdan ko‘z yumgan [20].

Material va metodlar. Surunkali yurak yetishmovchiligi va qandli diabet o‘rtasidagi patofizilogik bog‘liqliklar, davolash metodlari to‘g‘risidagi ma’limotlar mahalliy va xorijiy manbaalar asosida umumlashtirildi.

Olingan natijalar va ularning muhokamasi. Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda yurak yetishmovchiligi nafaqat asosiy koronar arteriya kasalligi, balki glukoza alamshinuvining buzilishi natijasida yuzaga keladigan ko‘plab patofiziologik jarayonlar natijasida ham rivojlanadi [4]. Yurak muskullarida glukoza alamshinuvining buzilishi, ushbu hujayralarda yog‘ kislotalari asosiy energiya manbayiga aylantiradi. Bu esa o‘z navbatida yurakning qon otib berish faoliyatiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aniqroq aytadigan bo‘lsak, gulikoza alamshinuvining buzilishi yurakninng strukturaviy kasalliklari yoki koronar arteiya kasalligi bo‘lmagan taqdirda ham yurakning sistolik va diastolik funksiyasining buzilishiga olib kelishi mumkin [5;6].

So‘ngi tadqiqotlar qandli diabet oqibatida yurak yetishmovchiligi kelib chiqishida giperinsulinemiya ham muhum omil ekanligini ko‘rsatdi [7]. Bunga asos sifatida gipertenziya yoki koronar arteriya kasalligi rivojlanmagan bo‘lsa 1 toifa qandli diabet bilan hasatalangan bemorlarda yurak yetishmovchilik rivojlanish havfining past ekanligini keltirish mumkin [8]. Giperinsulinemiya Akt (protein kinaza B) va mTORC1 (mammalian target of rapamycin complex 1) yo‘llarini faollashtiradi. Ushbu yo‘llar organizmda oziqlanishning yetarli yoki ortiqcha ekanligini xabar qiladi. Natijada energiya sarfini kamaytiruvchi va oziq moddalarni zahiralovchi tizimlar ishga tushib, autofagiya ya’ni hujayra o‘zini-o‘zi tiklash va zarali moddalardan tozalash jarayoni bostiriladi. Boshqa tomondan esa oziqlanishning yetishmovchiligi signallari bostiriladi. Bu jarayon Sirtuin-1 (-oziqlanish yetishmovchiligi davrida hujayrani moslashishga undaydigan jumladan autofagiyani faollashtiradigan ferment) fermentini ingibirlash orqali amalga oshadi . Shunday qilib giperinsulinemiya fonida autofagiya bostiriladi va hujayrada shikastlangan komponentlar yig‘ilib boradi. Bu esa oksidlovchi stresslarning nazoratsiz faollashishiga ya’ni kislorod radikallari haddan tashqari ko‘payib, hujayra strukturasiga zarar yetishiga sabab bo‘ladi. Ushbu patalogik jarayonlar tanadagi barcha to‘qimlar qatori kardiomiotsitlar faoliyatining ham izdan chiqishiga olib keladi [9].

Giperinsulinemiyaning kardiomiotsitlar va buyraklarning proksimal kanalchalarida natriy-vadarod ionlar alamshinuvining buzilishiga sabab bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda giperinsulinemiya buyrak kanalchalarida natriy va suvning ushlab qolinishini oshirish orqali yurakka yuklamani ortishiga sabab bo‘lsa, kardiomiotsitlarda natriy ionlarining ortishi uning faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi [10].

Yana bir tashvishli holat surunkali yurak yetishmovchiligi bor diabet bilan hastalangan bemorlar insulin bilan davolanganda kelib chiqadi. Gap shunda-ki, ushbu bemorlar insulin dozasini oshirib yuborishi oqibatida gipoglikemik komaga tushib qolishi mumkin. Bunday holat kompensator ravishda simpatik nerv sistemasini haddan tashqari qo‘zg‘atib yuboradi. Tadqiqotlarga ko‘ra giperinsulinemiya fonidagi gipoglikemiya qondagi adrenalin darajasini 12 marta oshirib yuborishi mumkin [19]. Natijada yurak qisqarishlar kuchi, soni va kislorodga bo‘lgan talabi ortadi. Miokardning kislorod va glukoza tanqislik sharoitida energiyga talabi ortishi yurakning metabolik va gemodinamik holatini yanada yomonlashtiradi. Ushbu holat miokard ishemiyasi,aritmiyalar va yurak yetishmovchiligining og‘irlashuviga sabab bo‘ladi.

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadi-ki nazorat qilingan qandli diabet (HbA1c<7,0%) nazoratsiz diabetga qaraganda yurak yetishmovchiligi bilan hasatalangan bemorlarda o‘lim xavfini sezilarli darajada kamaytiradi.Biroq qonda insulin miqdorini oshirish orqali o‘z ta’sirini ko‘rsatuvchi dorilar ya’ni sulfanilmochevina preparatlari, DPP-4 ingibitorlari yoki bevosita insulin preparatlarini qo‘llash qator salbiy oqibatlarga ega ekanligi isbotlandi [10]. Insulinning natriyni organizmda ushlab qolishi va vazn ortishiga sabab bo‘lishi mumkin ekanligi shular jumlasidandir. KorAHF resteridagi yurak yetishmovchiligi va qandli diabet bilan hastalangan 1740 ta bemorlaning ma’lumotlari tahlil qilinib, insulinterapiya va o‘tkir yurak yetishmovchiligi o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘rganildi [11]. Unga ko‘ra insulinterapiya yurak faoliyati( masalan, yurakning qon otib berish fraksiyasi) yoki yurak yetishmovchiligi sababidan qat’iy nazar o‘lim xavfini 29% ga oshirishi ma’lum bo‘ldi.

Yana bir giperglikemiyaga qarshi preparatlar guruhi-tiazolidindionlar organizmda suyuqlikni ushlab qolishi xususiyati tufayli yurak yetishmovchiligi bor bemorlarga tavsiya etilmaydi [12;13].

Biroq metformin va natriy-glukoza kotransporterlari 2 (SGLT 2) ingibitorlari insulin darajasini oshirmasdan qonda glukoza darajasini pasaytiradi. Ushbu preparatlar yurak qon-tomir kasalliklaridan o‘lim va yurak yetishmovchiligi natijasida gospitalizatsiya darajasini pasaytirishi aniqlandi [14;15].

Ushbu bemorlarda yurak yetishmovchiligini davolash yurak qon otib berish fraksiyasi saqlangan yoki saqlanmaganiga ko‘ra amalga oshiriladi.

A. Qandli diabet va yurakning qon otib berish fraksiyasi saqlanmagan ya’ni yurakning qon otib berish fraksiyasi 40% dan kam bemorlarda asosan quydagi 4 guruh preparatlar tavsiya qilinadi va bu preparatlarning samaradorligi tadqiqolarda tasdiqlangan [16;17]:

• 1 .Renin-angiotenzin-aldosteron tizimi ingibitorlari

• 2 .Betta blakatorlar. Yurakka yukalamani kamaytiradi.

• 3 .Mineralakortikoid retseptorlari antogonistlari. Ortiqcha suyuqlikni ushlab turilishini kamaytradi.

• 4 .Natriy-glukoza kotransporterlari 2 (SGLT 2) ingibitorlari. Qondagi qand miqdorini kamaytiradi, yurak va buyrak faoliyatini yaxshilaydi.

• B . Yurak qon otib berish fraksiyasi o‘rta darajada saqlangan (40-49%) va to‘la saqlangan bemorlar (>50%)ni davolash bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazilgan. Biroq ularning ko‘pchiligi samarasiz deb topildi. Hozirda SGLT 2 ingibitorlari (empagliflozin, dapagliflozin) ushbu kasalliklarda eng effektiv prepearat sifatida ko‘rsatilmoqda va bu bir necha tadqiqotlarda o‘z tasdiqini topgan. Masalan, ikki yildan ortiq vaqt davomida o‘tkazilgan va 23 ta mamlakatdan 6000 ga yaqin bemorni (ulardan 48,9% diabet bilan hastalangan) qamrab olgan EMPEROR- Preserved tadqiqoti natijalariga ko‘ra empagliflozin preparati ushbu bemorlarda yurak qon-tomir kasalliklaridan o‘lim xavfni yoki yurak yetishmovchiligi natijasida gospitalizatsiya darajasini diabetik statusidan qat’iy nazar 21% ga kamaytirgan.[18]

Xulosa. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkin-ki, qandli diabet yurak yetishmovchiligi xavfini oshiradi va yurak faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator patofiziologik jarayonlarni keltirib chiqaradi. Giperinsulinemiya, glukoza almashinuvining buzilishi va insulin terapiyasi yurak yuklamasini oshirib, yurak va buyrak faoliyatini yomonlashtiradi. Shuning uchun bunday bemorlarni davolashda individual yondashuv va metabolik jarayonlarni barqarorlashtiruvchi usullardan foydalanish zarur.

ADABIYOTLAR

RHJ 1-2025