Аза балалар дебиетіне ке лес осан С.Кбеевті стазды ызметі мен деби мрасы

1878 жылы бұрынғы Торғай облысы, Обаған болысына қарасты нөмiрі үшiншi ауылда - қазiргi Ақсуат ауылында дүниеге келген. Анасы Айтбоз өте қайратты, ақылды, ауылының ортақ анасы сияқты қадiрлi адам болған көрiнедi. Әкесi Көбей хат таныған, шыншыл, тек қолөнерiмен күн көрген. Әке-шешесiнiң үлгi тәрбиесi болашақ педогог-жазушының мiнез құлқының қалыптасуына көп әсер еткен. Мектеп жасына жетiп қалған бала бiрде әкесiмен бiрге бұл кездегi дәулеттi кiсi Соқытбайдың ауылына барғанда, Ыбырай Алтынсаринды көредi. Көп кешiкпей сол ауылда ұлы ағартушы Ы. Алтынсарин бiрiншi рет екi жылдық мектеп ашады.

1887 жылдың желтоқсанында Алтынсариннiң тiкелей көмегiмен Спандияр сол мектепке алынады. Содан кейiнгi жылдары Қарағайлыкөл деген жердегi төрт жылдық болыстық мектепте бiлiм алады да, Қостанай қаласындағы Алтынсарин ашқан орыс-қазақ мектебiнде оқуын жалғастырады. Ендi ол осы қаладағы жаңадан ашылған екi жылдық педагогикалық курсқа түсiп, оны 1901 жылы бастауыш мектеп мұғалiмi деген мамандық бойынша бiтiрiп шығады.

С. Көбеевтің Крыловтан аударған «Үлгілі тәржіме» жинағында басылған мысал өлеңдері мыналар еді: «Күйеу таңдаған сұлу қыз», «Өтірікші», «Аң ауласқан қоян», «Емен мен тал шыбық», «Шал мен өлім», «Қасқыр мен тырна», «Маймыл мен тырна», «Қасқыр мен мысық», «Шымшық пен көгершін», «Маймыл мен көзілдірік», «Аққу, шортан һәм шаян», «Кел бака мен егiз», «KаpFа мен тYлкi», «АцFа шыккан арыстан», «Маймылдар», «Аю мен MYcenip шал», «^аскыр мен казы», «Кумырска мен шегертке», «ТYлкi мен жYзiм жемici», «Eki кегеpшiн», «Этеш пен меруерт тас», «Арыстан мен сары масалар», «Арыстан мен kici», «Есек пен сандугаш», «АFаштыц тамырлары мен жапырактары», «Пэлеге ушыраган карашекпен», «Кдскыр мен кici», «Арыстан мен тышкан», «Eki тебет», «¥кыпты достар», «Хакiм тiлеген келбакалар», «Келбакалар», «^омагай ит», «Eтiкшi мен бip бай кici», таFы баскалар.

И. Крылов өзінің мысалдарын нағыз орыс тілінің көркемдік байлығын сурыптап пайдаланып, аса шебеpлiкпен керкем етiп жазды. И. Крылов мысалдарын Спандияр да казак тiлiне елецмен аударды.

Спандияр Крылов мысалдарын акындыгы устап, акындык енер, елецнiц Yлгiciн кеpcетейiн деген максатпен аударган жок .Бул шыFаpмалаpдаFы ой мен идея жазушыныц бойын да, ойын да билеп, аудармаска амалы болмаFандыктан аударды: халыкка орыс 9дебиетiнiц Yлгiлеpiн насихаттау, олар аркылы казак окушыларына игi ой салу максатымен аударды. Мысал елецдеpiнде И. А. Крылов ацдар, кустар, өсімдіктер жайын кеңес етеді. Сырттай қарағанда оның мысалдары май Fана ацдар, кустар, еciмдiктеp женiндегi жецiл KYлдipгi ертек, эцгiме сиякты кеpiнедi. Ал, аныктап, маFынаcына Yцiлcек, Крыловтан мысалдары адам женiндегi, адам коFамы женiндегi KYлдipгi, еткip сыкак болып шыFады. Мысалы, Крылов «БYpкiт пен кер тышкан» деген елецiнде патша мен букараны мысал етедi. ПатшаFа у9зipлеpiцдi тыцдама, букара халыктыц Yнiн тыцда дейдi. «Акку шортан hэм шаян» деген мысалында патшаныц мына тYpлеpiн эжуа етедi .

С.Кебеев езiнiц «Yлгiлi бала» деген оку кiтабын Л.Н. Толстойдыц «Новая азбука», «Русская книга для чтения», К. Д. Ушинcкийдiц «Детский мир», Ы. Алтынcаpиннiц «Мактубат», «^ыргыз хрестоматиясы» деген штаптарында Yлгiлi бойынша жасады: негiзгi материалдарды солардан алды .»Мектепте hэм уйде оку Yшiн эр тiлдеpдегi тэyip оку кiтaптapынaн алынып, казакша жазылды» -деп жазды автордын e3i кiтaптын басында .

Kiman балалаpFа мектеп, окытушы, балалардын eздеpi, адам тipшiлiгi, адам баласы коFaмнын турмысы жeнiнде тYсiнiк беpетiн кыска энгiме, елендерден басталады.

Kiтaптын будан кейiнгi бeлiмдеpi кeбiнше тaбиFaт жэне онын к¥былыстары, балалардын угымына лайыкты, кызыкты кыска энгiмелеp ертек- аныздар, мысал елендер. Мысалы, «Кайырымды бал», «Бiздiн кepшi», «Ит пен кайыршы», «ТYскi тамак пен кешкi тамак», «Анасы мен немеpесi», «Экесi мен баласы», «^устын уясы», «0pмекшi мен курт», «Сауыскан мен кapFa», «^умырска мен кeгеpшiн» .Yй хайанаттары, «ар», «Есек», «Сиыр», «Eki шыбын», «Туйе», «^ойлар», «Kесipткелеp» .

«К,алын мал» романы (1913)- казак эдебиетiндегi прозалык шыFapмaлapынын aлFaшкы Yлгiлеpiнiн бipi. Жазушы -педогог устаздык кызметiн жалгастыра отырып, Тубек, Бурабай, Аксуат мектептеpiн ұйымдастыруға белсене қатысты. Өз өмірі мен ұстаздық, жазушылық жолы оның “Орындалмаған арман” атты мемуарлық кітабында баяндалған.

С.Квбеев. Ы.Алтынсapиннiн шэкipтi, жазушы эpi педагог. 1901 жылдан бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін халық мұғалімі болған. Қазақ балаларына арнап ашқан мектептеріне хрестоматиялық құрал pетiнде «Yлгiлi тэpжiме»(1910), «Yлгiлi бала»(1912) сиякты аударма, елен-әңгімелер жинағын қоса бастырған. Алғашқы еңбегінде С.Көбеев Крыловтың 44 мысалын қазақ тіліне аударған. 1951 жылы «Орындалған арман» мемуарлык повесi басылды.

Қазақ балалар әдебиетінің тарихында С.Көбеевтің көрнекті орны бар. Өмірінің соңына дейін оқытушылық қызметпен айналысқан С.Көбеев өз бiлiмiн, кажыр-кайратын туган халкына жумсады. Онын устаздык, ағартушылық қызметі қазақ қоғамының артта қалған мешеулік жағдайында басталды. Ауыл адамдары арасында жаңалық таратушы болды.

А.С.Пушкиннiц «Дубровскийi», Н.В.Гогольдiц «Gлi жандары», И.А.Крыловтың мысалдары мен А.П.Чеховтың әңгімелері С.Көбеевтің ауызша эцгiмeлeуi Heri3iHge ел iшiне тарады. ^ызылжардагы орыс-казак мектебінде оқып жүрген кезінде өзінің И.А.Крыловтан аударған мысалдарын жинап баспаға жіберді. 1910 жылы «Үлгілі тәржіме» деген атпен ^азанда басылып шыкты. Крыловтан 40-тан аса мысал-елец аударды. Мысал-елeцдeрiнiц бiрсыпырасы мыналар: «Gтiрiкшi», «Емен мен тал шыбық», «Қасқыр мен тырна», «Маймыл мен айна», «Шымшық пен кегeршiн», «Маймыл мен кезiлдiрiк», «Акку, шортан hэм шаян», «Ағаштың тамырлары мен жапырақтары», «Көлбақалар», «Қомағай ит» т.б. Замандастары бойындағы тоғышарлықты, надандықты, зұлымдық пен мақтаншақтықты, көрсеқызарлық пен өзімшілдікті мысал тілімен туспалдап эшкeрeлeдi.

Ы.Алтынсарин үлгісімен 1912 жылы «Үлгілі бала» оқу кітабын шыFарады.Бул - бастауыш мeктeптeгi казак балаларына арналган оку кітабы еді. Оқу кітабын құрастыруда С.Көбеев К.Ушинскийдің «Родное слово» кітабын басшылыққа алған. Бірқатар материалдарды содан еркін аударып пайдаланFан. Кiтап балаларFа мектеп, окытушы, адам(бала) тiршiлiгi женiндe тYсiнiк бeрeтiн кыска эцгiмe, елецдерден басталады. 60-қа жуық әңгіме, ертегі, мысал, өлеңдер бар. Көпшілігін орыс тіліндегі түрлі оку кiтаптарынан алып, казак балаларыныц угымына лайыктап жазFан.

«Үлгілі балаға» Спандиярдың бірқатар төл шығармалары да кірген. Олар когамдык тeн,сiздiктi, жeтiм-жeсiрдiц аянышты турмысын керсeтeтiн елецдер мен эцгiмeлeр. Кiтапка енген шыгармалар аркылы балаларды енeр-бiлiмгe, мэдениетке шакырды, iскeрлiккe, киындыкка тезiмдi болуга, қайырымдылыққа шақырды. Ыбырай үлгісіндегі педагог жазушы С.Көбеев те балалардың теңсіздіктегі өмірін аяушылықпен суреттейді. «Жетім» атты елeцiндe ол жeтiм баланыц кыскы аязда тоцFан, эрi аш кeйпiн суреттей отырып, оны аяп Yйiнe экеп тамак берген, жылы тесекке уйыктаткан кемпірдің ықыласына ризалық білдіреді. «Қайыршы» өлеңінде автор елден жинаған тиын-тебенін ғарыптерге, ақсақ, соқырларға үлестіріп берген қайыршының қайырымдылығын жазады. С.Көбеевтің халық арасында кең тараған шығармасы – «Жетімнің өлеңі». Онда жазушы жетім баланың аянышты халін суреттеп, феодалдық ортаның мораліне қарсы қояды. Өлең идеясы жалпы қазақтық қасиеттер туралы ойлармен, арманмен ұласады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

• 1 .Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992

• 2 .Байтұрсынов А. Ақ жол – А., 1991

• 3 .Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940

• 4 .Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989

• 5 .Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978

• 6 .Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967

• 7 .Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976

• 8 .Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978

• 9 .Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991

• 10 .Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956

• 11 .Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967

• 12 .Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976

"Экономика и социум" №12(91) 2021