Азастандаы ор нарыыны дамуы

Кіріспе

Мемлекетік бағалы қағаздар - ол үкіметтің қарыз міндеттемесі. Ол қарызды бағалы қағаз, оның эмитенті мемлекет. Өзінің экономикалық мәні жөнінен мемлекеттік бағалы қағаздардың барлығы қарызды бағалы катаздар болFанымен iс-жYзiнде оларды бiр-бірінен ажырататын әрбіреуінің өз атауы болады. Әдетте, «облигация» деген терминнен баска «казынашылык вексель», «сертификат», «займ» жэне сол сиякты атаулар да колданы-лады. Әрбір ел мемлекеттік бағалы қағаздар шығарғанда өзінің терминдерін пайдаланады.

Мемлекеттiк баFалы каFаздар кез-келген мемлекеттщ баFалы каFаздар нарыFы-ның маңызды құрамдас бөлігі болып есептеледi. БаFалы каFаздардын бул тYрi мем-лекеттің экономикалық қызметінің дамуына байланысты пайда болады. Оны атқару үшін мемлекеттің қаржы жүйесі құралады. Қаржы жYЙесi бiрiн-бiрi толыктырып туратын екi белiмнен - бюджеттiк жэне несиелiк жYЙелер-ден турады.

Каз1рг1 мемлекеттерге тапшылык бюд-жеті тән, яғни шығыны кірісінен артық. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын дәл осы тарихи кезенде осы мемлекеттщ даму ерекшеліктеріне байланысты қарастырған жөн. егер бюджет тапшылығы соғыс, экономиканы милитаризациялау жэне т.б. келенсiз жаFдай-лардың салдарынан, ұлтық өндіріс деңгейінің темендеу1нен туындаса, онда ол терiс тапшылык. Егер бюджет тапшылыFы ел экономикасы-ның өркендеуін көрсетсе, онда ол жағымды тапшылық. Мұндай тапшылықты аздаған қиындықтармен жоюға болады. Ал кірісі мен шығыны бойынша балансталған бюджет -ұлтық экономиканың пропорционалды тұрақты дамуының көрсеткіші. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын елдің орталық банкінен алған несиемен жоюға болады. Егер несие алу мүмкіндігі болмаса, я ол жетіспесе, онда ақша белгiлерiн эмиссиялауга болады (эрине ол қажетсіз, себебі ол инфляцияға соқтыратын жаFдай) немесе мемлекеттiк карыз мiндеттеме-сiн шыFаруFа болады.

Мемлекеттік қарыз деген мемлекеттің өтелмеген займдары мен олар бойынша төленбеген проценттердің жалпы сомасы. Займдарды орналастыру аясын есептегенде мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы болып белiнедi. Мемлекеттiк карыздын турлерг а) үкімет алған несие; ә) мемлекеттік займдар, яғни үкімет атынан эмиссияланған бағалы қағаздар; б) үкімет кепілдік берген басқа

қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарызды үкімет басқарады және қарыз оның барлық активтерiмен камтамасыз етiледi. Мемлекет-тік қарыз мемлекеттік бюджет есебінен етiледi, яFни мемлекеттiк карыз мiндеттеме-лерін өтеу мерзімі келгенде займдар жойлып, олар бойынша процент тeленедi.

Зерттеу обьектісі мен әдістері

Зерттеу әдістері болып Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығы ^азакстан кор биржасынын (ККБ) валюталык сегментiмен, банк аралык валюта нарыFымен жэне колма-кол шетелдiк валюта нарыFымен (банктер мен заңды тұлғалардың айырбас пункттерi желiсi) алынFан.

Нәтижелері мен оны сараптау

ККБ-да жэне банкаралык валюта нары-Fында сауда-саттык АКШ доллары, еуро жэне ресей рублi бойынша жYргiзiледi. Валюта на-рыFындаFы жаFдай АКШ долларына шаккан-да теңгенің нығаю үрдісімен сипатталды. ДYниежYзiлiк валюта нарыктарындаFы ахуал-мен, экспорттык пайданын жэне банк секто-рының сыртқы қарыз алуымен шартталған АҚШ долларына шаққанда теңгенің атаулы нығаю үрдісі байқалды. Теңге бағамының серпініндегі үрдістің ауысуы Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану тетiгiнiн езгеруше, ен аз резервтiк талаптар бойынша жана ережелердi енгiзуге, ККА-нын екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыз алу деңгейін тартуына жекелеген шектеулер енгiзуiне байланысты.

Казакстаннын кор нарытньщ аFымда-Fы жай-кYЙi акциялар нарыFынын дамымаFан-дығымен сипатталады. Ресми тізім акциялары атауларынын шамамен Yштен бiрiне нарыкта қол жеткізу мүмкін емес. Олардың арасында қазақстандық экономикада жетекші болып табылатын аса ірі компаниялардың бағалы қағаздары бар. Бағалы қағаздар айналымның салалык курылымы Казакстандык кор биржа-сының (ҚҚБ) ресми тізімінің құрылымына жауап бермейді. Қор биржасының жалпы айналымындағы акциялардың қайталама нарығының үлесі мардымсыз әрі төмендеу Yстiнде. Шарттык мэмiлелердiн басым болуы басты мэселе болып табылады. Каржы нары-Fы мен каржы уйымдарын реттеу жэне када-ғалау агенттігі мен ҚҚБ тікелей мәмілелерге қарсы күрес жөнінде шаралар қабылдауда, алайда олардың көлемдік және сандық мэндегi Yлесi жоFары болып калуда.

Орта мерзімді перспективада бағалы қағаздар нарығының негізгі мақсаттары мен мiндemтepi:

• -    кор наpыFы аркылы несие капита-лына катынауды кецейту;

• -    баFалы каFаздаp наpыFында, оныц iшiндe халыктыц eceбiнeн инвесторлар тiзбe-ciн арттыру;

• -    баFалы каFаздаp наpыFында инвестор-лардыц кукыктарын, оныц iшiндe миноритар-лык акционерлердщ кукыктарын коpFау;

• -    баFалы каFаздаp наpыFында жаца жэне етiмдi каржы куралдарын, оныц iшiндe белш-ген активтермен камтамасыз eтiлгeн облига-цияларды (ceкьюpитeлeндipу тeтiктepi), өтімді бағалы қағаздарды, инфрақұрылымдық облигацияларды, мeмлeкeттiк кeпiлдiкпeн қамтамасыз етілген борыштық бағалы каFаздаpды eнгiзу.

Дүниежүзілік тәжірибе куәландырып отырғандай үлестік нарықты табысты дамыту Yшiн кажeттi шарттар акционерлердщ кукыктарын коpFаудыц мYлтiкciз сакталуын камтамасыз ету, катан, eceптiлiк стандарттарын сактау, сыбайлас жемкорлыктыц темeнгi дец-гейде болуы, акциялар наpыFында жекелей инвесторлардыц букаpалыFы болып табыла-ды. Сондықтан акциялар нарығын дамыту максатында Казакстан Республикасыныц кор-поpативтiк зацнамасын жeтiлдipу Халыкара-лык каржылык eceпmiлiк стандарттарын (ХКЕС) енгізу жолымен толық шамада ақпаратты ашу peжимiн оцтайландыруга баFытталFан ic-шаралар кeшeнiн жYpгiзу; колданыcтаFы корпоративтік заңнаманы құру, корпоративтік басқару саласында заңнаманың сақталуын бакылау жYЙeciн куру уйгарылады.

Казакстандык баFалы каFаздаp наpыFы-ның негізгі міндеттерінің бірі инвестициялау үшін мүмкіндіктерді арттыру мақсатында ұсынылатын қаржы құралдарының спектрін кеңейту болып табылады. Осы мәселені шешу Yшiн мыналар басым баFыттаp болады:

• -    баFалы каFаздаp наpыFын одан эpi да-мыту, оныц iшiндe кор наpыFында тиicтi баF-дарды бeлгiлeу Yшiн туракты децгейде Yкi-мeттiк карыз алуды жYзeгe асыру мYмкiндi-гiн карау, сондай-ак республиканыц шю на-pыFында каржы куралдарыныц барлык спек-тpi бойынша накты кисык кipicтiлiктi куру;

• -    мeмлeкeттiц кeпiлдiгiмeн жэне мемле-кеттің кепілгерлігімен бағалы қағаздарды шығару және оның айналымы туралы заңнаманы, көрсетілген кепілдемелер мен кепілдіктерді пайдалану тетіктерін іске асыру белiгiндe жeтiлдipу;

• -    ceкьюpитeлeндipу тeтiктepiн icкe косу;

• -    мeмлeкeтmiц кeпiлдiгi бар облигацияларды шыFаpу жолымен мeмлeкeтmiк-жeкe cepiктecтiктeтiктepiн дамыту;

• -    етiмдi каржы куралдар наpыFын дамыту женiндeгi тиiмдi шараларды кабылдау, зацнаманы одан эpi жeтiлдipу жэне дерива-тивалар нарығын дамытуға кедергі келтіретін зацнамалык нормаларды жою жоспарланады.

Деривативалардың белсенді нарығын құрудың маңызды буыны Қазақстанда ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мемлекеттік баFалы каFаздаpдыц етiмдi наpыFын калыптас-тыру болып табылады. Осыған байланысты Yкiмem, ¥лттык Банк жэне Агeнттiк мемлеке-ттік бағалы қағаздар эмиссиясына және өтімді нарыкты куруга кезкарастар эзipлeйmiн болады, ол нарық субъектілері үшін қисық кірістілік индикаторларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Шығарылымдар стратегиясы және Мемлекеттік бағалы қағаздар борышын басқару Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес үкіметтік қарыз алу саясаты кепілдік берілген борышты ескере отырып, Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына қатысты үкіметтік борыштың 50-70 пайыздык аракатынасына кол жeткiзугe баFдаpланатын болады. Бул ретте, каржы наpыFын дамыту Yшiн бюджeттiц калыптаса-тын нақты атқарылуына қарамастан, Мемлекеттік бағалы қағаздарды бастапқыда жоспарланған көлем мен кесте бойынша тұрақты деңгейде шығару жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша қисық кірістілікті құру жөнінде қойылған міндетті іске асыру мақсатында бағалы қағаздар нарығында Мемлекеттік бағалы қағаздар жасанды суранысты азайту женiндeгi ic-шаралар көздеу ұйғарылады. Бұдан басқа, мeмлeкemтiц катысуы бар уйымдардыц да, жинақтаушы зейнетақы қорларын қоса алғанда өзге нарық қатысушыларының да Мемлекеттік бағалы қағаздар сатып алуы жөніндегі мiндeттepдi алып таcтаFан жен. Бул ретте көрсетілген талаптарды алып тастау нарықта баламалы қаржы құралдарының пайда болуына карай кезец-кезецмен жYзeгe асырылуы тиic. Мемлекеттік қаржыландыру стратегиясын анықтауға байланысты нарық отандық бағалы қағаздар нарығын дамытуды қолдау үшін eлeулi трек болып табылады. Мундай стратегия жаңарған нарық қағидаттарын қатаң сақтауды қамтиды, бұл қол жетімділік пен айкындылык каFидаттаpы, сондай-ак баFалы қағаздар нарығы арқылы инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін міндеттеме-лерді тарту және қаржы нарығында қаражатты тарту жолымен басым инфрақұрылымдарды дамытуға белсенді инвестициялау.

Мемлекет қол жетімділік пен айқынды-лық қағидаттары шеңберінде борыштың құ-рылымы, инвестициялық жобаларға қажетті қаржыландыру және нарық қатысушылар мен тұтастай алғанда қоғам үшін борышты басқару стратегиялары туралы ақпараттың жоғары сапасын жетілдіретін және қамтамасыз ететін болады. Орта мерзімді кезеңде қаржы секторын дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын дамытуға ықпал ететін төрт іргелі салаға ерекше көңіл бөлетін болады, олар мыналар:

• 1)    инфрақұрылымның ақпараттық ай-қындылығы;

• 2)    қаржы ұйымдарының беріктігі мен сенімділігі;

• 3)    зейнетақы қорларының инвестиция-лық портфелін әртараптандыру және пайыз-дық ставкаларды ырықтандыру;

• 4)    заңнамалық базаны жетілдіру.

Бұдан басқа, айналыс мерзімі неғұрлым ұзақ Мемлекеттік бағалы қағаздарды кезең-кезеңімен енгізу жүзеге асырылатын болады; сондай-ақ зейнетақы қорлары мен қор нары-ғына басқа қатысушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін борыштық құралдар нарығында баламалы құралдарды, әсіресе, инфрақұрылымдық облигацияларды дамыту жөнінде шаралар қабылданады. Айналыс мерзімі неғұрлым ұзақ Мемлекеттік бағалы қағаздарды кезең-кезеңімен енгізуді жүзеге асыру ұйғарылады. Бұл ретте, қисық кірістілікті құру үшін айналыс мерзімі бар ай және одан асатын МБҚ шығаруды жүзеге асыру ұйғарылады.

Қорытынды мен тұжырымдар

Бағалы қағаздар нарығын дамытумен дамыған инфрақұрылымның болуы үлкен мәнге ие. Осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын одан әрі дамыту жөніндегі жұмыстарды жүргізу қажет. Техникалық инфрақұрылымды жетіл- діруге ерекше көңіл бөлінуі тиіс, атап айтқанда Алматы қаласы Өңірлік қаржы орталығының жұмыс істеуіне байланысты Алматы қаласының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының сауда алаңында қаржы орталығының арнайы сауда алаңын ұйымдастыру қажет. Бағалы қағаздардың әр түрлері бойынша қаржы құралдарының әділ (нарықтық) құнын анықтау әдісін іс жүзінде пайдалану және қолдануды жетілдіру. Бағалы қағаздар нарығында тәуекелдерді басқару мәселелерін жетілдіру мақсатында тәуекелді қадағалауға бағдарланған халықаралық пруденциалдық реттеу стандарттарына сәйкес бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысу-шыларының қызметін пруденциалдық реттеу-ді жетілдіру және оларда тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу ұйғарылады. Тәуекел-дерді басқару жүйесінің негізгі мақсаты қандайда бір тәуекелдерді қабылдау мүмкін-дігін және оларды өлшеу мен басқару үшін көзқарастарды белгілеу болуға тиіс.

Ағымдағы сәтте қолданыстағы Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасында қойылған өтімді қаржы құралдары ұғымын, олардың айналы-мы мен салық салу тәртібін анықтау жөнін-дегі мәселе шешілмегендігін атап өту қажет. Мүмкін осы факт, сондай-ақ мәмілелердің үлкен көлемін қолдауға дайын маркет-мейкерлердің болмауы көбіне өтімді қаржы құралдары нарығының дамымағандығын түсіндіреді.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Сборник нормативно-правовых актов по вопросам ценных бумаг в РК по состоянию на 25.04.04г. библиотека «Официальной газеты», №4, апрель, 2009г.

• 2.    Закон «О банках и банковской деятельности в РК».

• 3.    Медведков С.Ю. Лизинг в экономике США // США: политика, экономика, идеология, 2000. - № 5. - С. 101

• 4.    Сейткасимов Г.С. Банковское дело. -Алматы: Қаржы-Қаражат, 2008. – 228 с.