Білім берудегі білімді ізгілендіру және қоғамдық пәндер

Кіріспе

Бы1мд1 1зг1ленд1ру (лат. humanus - адами) - адами кундылыктарды технократтык, енд1р1ст1к, экономикалык жэне т.б. кунды-лықтардан жоғары қою идеясы. Бұл көзқарас бойынша, б1л1м берудщ мазмуны жеке тулFа-нын ерк1н жэне жан-жакты дамуын, коFам ем1р1не белсене араласуын камтамасыз етедь 1зг1ленд1ру идеясы сондай-ак, окыту формасы мен эд1стер1н, оку YДерiсiнiн барлык жиынты-Fын камтиды.

Адам иплЫпн б1л1м беру YДерiсiнде жоғары деңгейге көтеру философиялық және элеуметпк-саяси Ым ретшде адамзат да-муының көне дәуірінен бастау алған. Оған көне грек ойшылы Сократтың тұжырымдары дәлел бола алады. Сократтың пікірі бойынша, адам ез1 кол жетюзгешне Fана басшылык жа-сай алады. Ол ез1 жинактаFан б1л1м1 мен тэж1-рибесі негізінде ғана дұрыс таңдау жасайды. 0з1н-ез1 6iny, ез кYшi мен мYмкiндiктерiнiн шекарасын білу арқылы ғана еркіндікке қол жеткізеді. Сократ адамгергершілік бастаулар туралы айтканда, «1згы1к - бул б1л1м» («добродетель есть знание») - деп керсетед1 [1]. ЯFни, Сократ б1л1м мен м1нез-кулык арасын-дағы байланыстың беріктігін атап өткен. Оньщ ойынша, б1л1мнщ басты кундылыFы -адамзатка т1келей жэне белсенд1 ыкпал ету1н-де. Сократ көтерген білімнің ізгілігі мәселесі бYгiнгi кYнде коFамды толFандыратын ма-нызды мэселе.

Мей1р1мд1л1к, сулулык, адалдык, шын-шылдық, әділеттілік, адамдар арасындағы тең дэрежедег1 карым-катынас сиякты гуманист1к идеалдар адамзат қоғамының алтын қорына енген. Бұл құндылықтыр бұрынғы замандағы және қазіргі қоғамдағы білім мен тәрбиенің негізгі мәні болып табылады. Бірақ аталған гуманист1к идеалдарды коFамдаFы отбасы, б1л1м беру институттары аркылы жYзеге асы-руда көптеген қиыншылықтар туындап отыр. Бұл қиыншылықтарды қазіргі қоғамның тез дамып, өзгеруімен, әлеуметтік экономикалық даFдарыстармен, дегуманизациямен байла-ныстыруга болады.

Дегуманизация - жеке тулFанын коFам-дық үдерістерден, басқа адамдардан, еңбектен оқшаулануы, адамның «адамдық қасиеттерін» жоFалтyы деп ¥FынyFа болады. Оны туындат-қан сыртқы факторлар табиғи ресурстарды рационалды пайдаланбаудан тyындаFан таби-ғи ортаның зақымдануы, ядролық катастрофа каут болып табылады. Осы аталFан мэселе-лердің барлығы қоғамның «технократиялық парадигмасын» кайта карап, 0Fан альтернатива ретінде «гуманистік парадигманы» қолдануды қажет етеді. Гуманистік парадигма адамды ең жоғарғы құндылық ретінде бағалай отырып «адам-элем» «адам-табиFат», «адам-когам» катынастарындаFы барлык проблема-ларды жалпы адамгершшк кундылыктар не-пзшде шешудщ кажеттш б1лд1ред1 [2].

^аз1рп Казакстан коFамында жана ко-ғамдық құндылықтар қалыптасқан. Олар жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарына непзделген. Бы1м мен тэрбие де коFамда бо-лып жатқан өзгерістердің ықпалымен жаңа денгейге кетерыш, толерантты тулFа калып-тастыруы көздейді. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» (12.04.2017 ж.) жолдауында: «КоFамдык сана жанFырyдын нег1зг1 каFидаларын калыптас-тыруды Fана емес, сонымен б1рге, б1здщ заман сынаFына лайыкты тетеп беру1м1зге ка-жетті нақты жобаларды жүзеге асыруымызды да талап етед1. ОсыFан байланысты, мен ал-даFы жылдарда мыктап колFа алу кажет бола-тын бірнеше жобаны ұсынамын. Жаңғыру атаулы б¥рынFыдай тарихи тэж1рибе мен улт-тык дэстYрлерге шекеден карамауга ти1с. Ке-рісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алFышарттарына айналдыра б1лу кажет. Б1з тарих, саясаттану, әлеуметтану, философия, психология, мәдениеттану және филология Fылымдары бойынша студенттерге толык-қанды білім беруге қажетті барлық жағдайды жасауға тиіспіз. Гуманитарлық зиялы қауым ек1лдер1 ел1м1зд1н жоFары оку орындарын-даFы гуманитарлык кафедраларды кайта кал-пына келтіру арқылы мемлекеттің қолдауына ие болады. Бізге инженерлер мен дәрігерлер ғана емес, қазіргі заманды және болашақты терең түсіне алатын білімді адамдар да ауадай кажет - деп коFамды жанFыртyдын кадамда- рын нактылап, гуманизациялаудын кажеттн лiктерi мен мшдеттерш накты керсеткен [3].

Зерттеу нысандары мен әдістері

Казiргi коFамда жастардын кезкараста-ры мен eмiрлiк устанымдарын калыптастыра-тын бiлiм екендiгi сeзсiз. Сонын iшiнде жо-ғарға мектеп бағдарламасындағы қоғамдық ғылымдар жеке тұлғаның қоғамдық санасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Оның міндеттеріне қазақстандық қоғамның кажеттiлiктерiнен туындаFан саяси, элеумет-тiк, экономикалык, мэдени, рухани баFдар-ларды калыптастыру жатады.

Білімді ізгілендіру мәселесін талдауда, оньщ екi баFытын атап етуге болады. Бiрiн-шiсi, сырткы жалпы коFамFа ыкпал ететiн ба-Fыты - накты тариха жаFдайда коFамды, онын мэдениетiн дамыта отырып моральдык адам-гершілік құндылықтарды қалыптастырады. Елiмiзде кабылданFан жана мемлекеттiк баF-дарламаларда коFамды iзгiлендiрудiн жолда-ры кeрiнiс тапкан. Сондыктан да элемдiк та-рихтын тэжiрбелерiмен катар, елiмiздегi ко-Fамды дамыту мен жанFыртуFа катысты ба-ғарламаларды жас ұрпақты санасына сіңіре отырып, олардын коFамдык eмiрде нактыла-нып, жYзеге асуына кен1л бeлуiмiз кажет.

Екiншiсi, iшкi, жеке тулFаFа ыкпал ете-тін бағыт. Осы орайда білім берудегі ізгілік қағидаты адамға, оның тұлғалық жетілуіне, элемдiк мэдениеттiн байлыFын карым-каты-наспен, меңгерудің белсенді формаларымен байланысты баFдарлауын кeздейдi. Гуманизация субъектілердің, ұйымдардың және оқу жүйелерінің адамның тұлға ретінде дамуына арналған ең жайлы шарттарын жасаудағы эрекетшщ барлык жактарыны кeрсетедi. Ка-зіргі тез өзгеріп дамып жатқан қоғамда білім мен біліктілік тұрақсыз, олардың тез өзгеріп жаткан талаптарFа сэйкес келмей, манызды-лыFы жойылуы да мYмкiн. Сондыктан студент, білімді алушы, «білім жинақтаушы» ғана емес, ескірген стереотиптер мен шаблондардан дер кезінде арылып, өз білімін тиімді ұтымды пайдаланатын, жэне оны Yнемi жанартып то-лыктыра алатын тулта болуы кажет [4].

Жеке тулFа тэрбиесш iзгiлендiру - 6y- пнп заманнын басты талабы. Бiлiмдi iзгiлен-дiру бш1м алу аркылы адамнын коFамдык eмiр эрекет^не катысуы, тулFанын ерiктi жэне жан-жакты жетшуш камтамасыз етудi кeздейдi.

Негізгі бөлім

Білім берудегі ізгілік қағидаты адамға, онын тулFалык жетiлуiне, 9лемдiк мэдениет- тщ байлыFын карым-катынаспен, менгерудщ белсендi формаларымен байланысты баFдар-лауын көздейді. Гуманизация субъектілердің, ұйымдардың және оқу жүйелерінің адамның тұлға ретінде дамуына арналған ең жайлы шарттарын жасаудаFы эрекетiнiн барлык жактарыны кeрсетедi.

Гуманизмнщ негiзi жэне онын тэл1м-тәрбиелік маңызын қазақ даласындағы ұлы ойшылдарынын эл-Фараби, Махмуд Кашкари, Жүсіп Баласағұни, Қ.А.Ясауи, ағартушылары Ы.Алтынсариннщ, Ш.Уэлихановтын, А.Кунан-баевтың, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтурсынов, М.Жумабаев жэне т.б. енбекте-рінің болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге тәрбиелеуде манызы зор.

Абай бiлiм берудегi iзгiлiк туралы: «Акыл, кайрат, жYректi бiрдей уста, Сонда толык боласын елден белек.

Жеке-жеке бiреуi жарытпайды, Жол да жок жарыместi «жаксы» демек...

Бiреуiнiн ^ш жок бiреуiнсiз,

Fылым сол Yшеуiнiн жeнiн бымек»,

- деп адам акылдын, жiгер-кайратын тура жолға жұмсауға, жүректі де ізгілікке, адалдыкка, адамдыкка жетелейтiн, осы Yш ка-сиетті біріктіріп, оны үлкен әлеуметтік ізгі кYшке айналдыратын осы Fылым деген коры-тындыFа келедi [5].

0з заманында Шокан Уэлиханов “Ха-лықтың кемеліне келіп өркендеп өсуі үшін ең алдымен азаттық пен білім қажет” деген екен. Бүгінгі таңда Қазақстан егеменді, тәуелсіз ел ретiнде дYниежYзiлiк кауымдастыктан ез ор-нын алFан, болашакка ез баFдары бар елге ай-налды. КоFамда болып жаткан 9леуметтiк-экономикалык жэне саяси eзгерiстерге катысты мемлекеттiк баFдарламалар жеке тул-ғаның сапалық қасиеттерінің қалыптасуына накты кадамдар жасалып отыр. Ол «Адам ку-KЫFЫ конвенциясына», коFамымыздаFы де-мократиялык жанFыруларFа сай жалпы аза-маттық, ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларFа негiзделген.

Казакстан Республикасынын «Бiлiм туралы» занында: «Бiлiм беру жYЙесiнiн мiнде-тi - жеке адамнын шыFармашылык, рухани жэне кYш-куат мYмкiндiктерiн дамыту. Бел-сендi азаматтык устанымы бар азаматты тэр-биелеу, республиканын коFамдык-саяси, экономикалык жэне мэдени eмiрiне катысу ка-жеттiгiн уFындыру, жеке адамнын ез кукык-тары мен міндеттеріне саналы көзқарасын калыптастыру, отандык жэне элемдiк мэде-ниеттің жетістіктеріне баулу; қазақ халқы мен республиканын баска да халыктарынын тари-хын, эдет-гурпы мен дэстYрлерiн зерделеу» деп атап керсетыген [6].

Білім берудің осы мақсаттары білімді iзгiлендiрудi жан-жакты карастыру мен колFа алуды қажет етеді. Осы тұрғыда «100 кітап» жобасы, эртYрлi т1лден казак тiлiне аудары-лып, жастарFа дYниежYзiндегi тандаулы Yлгi-лердщ негiзiнде бiлiм алуга мYмкiндiк жасай-тын баFдарлама болып отыр. Казакстан Рес-публикасының Президента Н.Ә. Назарбаев: «Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бэсекелестiкке каб1лет сиякты сананы жан-Fыртудын негiзгi каFидаларын коFамда ор-ныктыратын басты кYшке айналады. Осылай-ша болашактын негiзi бiлiмi оку ордалары-нын аудиторияларында каланады...» - деп керсеттi.

Бiлiм берудегi iзгiлiк бiлiм мазмунын-даFы жалпы мэдениет компоненттерiнiн ба-сымдылығы мен оның жетілуіне бағытталған өлшем жүйесін көрсетеді. Берілген өлшем жүйе жалпы адамзаттық мәдениеттің мұра негізін қалаушы тұлғаның қалыптасуының негізі (базасы) болуы керек. Білім беруді ізглендіру жас ұрпаққа бәрінен бұрын оқу мекемелеріндегі білім бағдарламаларындағы тарихты және қазіргі заманды, сонымен қатар әлемдік және отандық мәдени мұралардын терең ұғынуын қамтамасыз ететіндей білімді кайта карастыруды талап етедi.

Гуманистiк тулFа калыптастыру т¥рFы-сынан карасак, бiлiм берудi iзгiлендiру гу-манитаризациямен өзара байланыста болып табылады. Білімді ізгілендіру оқу жүйесіндегі гуманитаризацияны Yйлестiргенде Fана нэти-желi болмак.

Бiлiмдi iзгiлендiру бул - адамнын кабй летін, мүмкіншіліктерін, жеке қасиеттерін жан-жакты жэне Yйлесiмдi дамыту максатын-да жаFдай жасау дегендi бiлдiрсе, бул мэсе-лені қарастрығанда гуманитарлық пәндерді окытудын сапасын арттыру мен мазмуныны-на жт кен1л белу кажетiгi туындайды. Казiр-гi бiлiм беру жYЙесiнде коFамдык Fылымдар-ды окытудын реттiлiгi пэндердi тандау кезiн-де де сакталуы керек. Бул пэнаралык байла-ныстарды сактай отырып, пэндердi окуда ЖY-йелi бiлiм алуга мYмкiндiк тугызады.

Бүгінгі таңда тек базалық кәсіби білім алуга Fана емес, сонымен катар жалпы адам-заттық мәдениетті игерудің мүмкіндігі мол.

Оның негізінде тұлғаның барлық жақтарын дамытуға, оның субъективті қажеттіліктері мен объективті жағдайларды, білім беруде мамандардын потенциялдары мен материал-ды базаны да есепке алуға болады. Тұлғаны жалпыадамзаттык мэдениетпен Yндестiкте дамыту негiзгi базалык гуманитарлык мэде-ниеттiн денгейiне тэуелдi. Бул зандылык бi-лiм мазмунын сурыптауда мэдениетанушы-лык ынFаймен шартталFан. Элемдiк мэде-ниеттегi тулFанын езiн-езi аныктауындаFы негiзi бiлiм мазмунынын iзгiлiгiн бiлдiредi.

Гуманитарлык каFидат коFамдык пэн-дердің мәртебесін көтеруді, оны жаңарту мен жалпыадамзаттык кундылыктары мен руха-нилыFына кен1л белудi талап етедi.

ЖоFарFы оку орындарындаFы коFам-дык-гуманитарлык пэндер елiмiздiн тарихи қалыптасуы мен дамуын, қазіргі уақыттағы саяси, экономикалык, элеуметтiк-мэдени даму баFыттырын, осы кезендегi накты кадам-дарды оқытады, және оны әлемдегі жаһандық Yдерiстермен байланыста карастырады. Фило-софиялык бiлiм рухани мэдениеттщ озык ой-ларымен таныстыра отырып тұлғаның рухани дамуын, дүниеге көзқарасын, шығармашылық ойлау аркылы, сыни тYсiну даFдысын калып-тастырады. Элеуметтiк Fылымдар адамзат ко-Fамын, онын курылымын, даму зандылыкта-рын, адамдардын мiнез-кулыктары эрекеттерi жэне езара карым-катынастары нэтижесiнде пайда болатын коFамдык емiрдiн жалпы мэ-селелерiн окытады. Саясаттану саяси жYЙе-лердің дамуын, қазіргі әлемдік саяси дамудың перспективаларын окыту аркылы Казакстан-нын саяси жYЙесiн терен тYсiнiп, оны колдау-ды қамтамасыз етеді. Оқу бағдарламасындағы кукык негiздерi пэнi Казакстан Республика-сынын кукык салаларынан бiлiм берiп, аза-маттардың әлеуметтік, саяси, экономикалық кукыктарын бiлiп, мiндеттерiн орындауга YЙ-ретеді, сөйтіп олардың құқықтық санасы мен кукыктык мэдениетiн калыптастырады. Со-нымен қатар, жемқорлыққа қарсы мәдениет негіздері пәні әлеуметтік құбылыс ретінде жемқорлықтың пайда болуы мен дамуының себептерін, Қазақстан Республикасында және дYниежYзiлiк практикада коррупциямен KY-рестiн эдiс-тэсiлдерi салыстырмалы окытады. Қазақстан қоғамында өзекті болып табылатын жемкорлыкка карсы сана мен мэдениеттi ка-лыптастыруды кездейдi.

Қазіргі Қазақстан қоғамының рухани жанFыру жаFдайында жоFарFы оку орында- рында гуманитарлық білім беру жеке тұлға-ның азаматтық қасиеттерін қалыптастырып, тәрбиелеуді әлеуметтік жауапкершілікпен жүзеге асыруы қажет. Әсіресе, қазіргі уақыт-та, қоғамда саяси, құқықтық, этикалық неги-лизмнің жаппай өріс алып, діни экстремизм мен сыбайлас жемқорлық қоғам тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне қауіп төндіру жағдайында гуманитарлық білім беру қорғаушылық және жасампаздық қызмет атқарады. Ол жастар-дың рухани-құндылықты дүниетанымын қа-лыптастырады. Оларға ар мен намыс, жауап-кершілік пен парыз, құқық пен міндет, патриотизм иен еңбексүйгіштік сияқты құнды-лықтарды ұғындырып, басқаларға төзімді-лікпен, құрметпен қарауға, қайырымдылыққа тәрбиелейді.

Қорытынды

Қоғамдық пәндерді оқыту мен гумани-тарлық білім беру жеке тұлғаны технокра-тиялық тәуелділіктен, соған байланысты туындайтын психологиялық қысымнан арыл-тады. Оның рухани тұрақтылығын қамтама-сыз етіп, шығармашылық потенциалын жо-ғарлатады. Білімнің специализациясы мен дифференциациясының шектеулігінен арыл-тып, білім беруде жеке тұлғаға басымдық бе-ріп білімнің біртұтастығын, бірлігін қамтама-сыз етеді. Осылайша, гуманитарлық білім «әлемді құндылықтармен әсемдеп, мән мен мазмұнға толтырып, оның жеке адаммен бай-ланысын көрсетіп береді [7].

Қоғамдағы білім беру адами капитал-дың қалыптасуын қамтамасыз етудің негізі ретінде алынса, адами капитал қоғамға және жеке адамның өзіне пайда әкеле алатын, адамдағы қабілет-қалыптың мөлшерін білді-реді. Ол туа біткен ақыл-ой мен физикалық қабілет, дарын, сыйдың негізінде ғана емес, алынған білім мен біліктілікті негізінде мүмкін болады. Бүгінгі таңдағы білім беруді ізгілен-діру студенттің болашақта бәсекелестікке қа-білетті маман және қоғамның белсенді азаматы ретінде қалыптасуының кепілі бола алады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Сократ. Платон. Аристотель. Сенека. Биогр. очерки. – Ростов н/Д: изд-во «Феникс», 1998. – 416 с.

• 2.    Якиманская И.С. Личностно-ориентированное обучение в современной школе. – М.: Сентябрь, 1996. – 96 с.

• 3.    Назарбаев Н.Ә. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» // Егемен Қазақстан газеті. №70 (29051) 12 сәуір, сенбі 2017 жыл.

• 4.    Донина О.И. Гуманизация образования и воспитания как социально-педагогический феномен // «Педагогическая наука: история, теория, практика, тенденции развития» Выпуск №2 [2010] [Электронный ресурс]. Режим доступа. URL: intellectinvest.org.ua/rus/pedagog_editions_emagazin e_pedagogical_science_vypuski_n2_2010_st_2.

• 5.    Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы. - 2011. – 365 б.

• 6.    Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 жылғы 27 шілде. № 319 [Электронный ресурс]. Режим доступа. URL: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_. (Дата обращения 05.05.2018)

• 7.    Ильина В.В. Теория познания: Введение. Общие проблемы-3-е изд.-М.: Либроком – 2012. -с. 81.