Glosa o regionalizmu

REZIME: Region se posmatra kao „izvesno jedinstvo država u geografskom smislu, grupa državnih teritorija koje čine jedinstvenu teritoriju, a čiji stanovnici su posebni ili drugačiji u odnosu na druge stanovnike, zbgo specifičnosti u bilo kom vidu koje oni žele da sačuvaju, bilo da su to nacionalne, kulturne ili druge specifičnosti”.Tako shvaćen region se suočava tokom svog postojanja sa brojnim izazovima, kao što su: neravnomeran ekonomski razvoj regiona unutar jedne države, koji nužno vodi do polarizacije i separacije regiona u nezavisne države; nedovoljno snažan državni aparat koji može da nadvlada sve globalizacijske procese posebno kad su „države nacije” u pitanju, i problem da se ljudi teže navikavaju na misao o „Evropi regiona”, umesto dosadašnje prihvatljive „Evrope država”. Nо i pored svih problema i izazova, region, regionalizam i regionalna država sstoje kao „treći put”, kompromis između federacija i konfederacija.

Ključne reči: region, regionalna država, regionalizam

Da li regionalizam „ohrabruje lokalizme, pogoduje provincijalizmu”2, ili je put ka demokratizaciji i otvorenom društvu3; da li je regionalizam, kao takav, nužno uvek povezan sa demokratijom ili se ova dva koncepta mogu naći i na suprotstavljenim stranama, i u čak veoma oštrom konflik-tu4, neka su od pitanja koja se postavljaju i na teorijskom i na praktičkom planu razmatranja regionalizma. Njihovo rešavanje ne može biti jednoznačno, jendoobrazno, nikako univerzalno, jer su države koje već imaju priznate regione u svom sastavu, ali i onde države koje će to tek učiniti,

* Asistent, Pravni fakultet, Novi Sad kao i one koje nikada neće ustanoviti takav vid autonomije u sopstvenim okvirima-različite.Različite po svom postanku i trajanju, svom etničkom, kulturnom, ekonomskom i drugim segmentima. Države su živi organizmi, njihov razvoj i napredak mogu imati neke periode koji se ravnomernije nego kod drugih smenjuju (u smislu napretka ili stagnacije nekog od navedenih segmenata).Regionalizam, kao svojevrsno „seme” decentralizacije, nije i ne može svuda biti jednako i na isti način uspešan, niti u različitim državama na identičan način implementiran.Činjenica je da će takvo „seme” pre uspeti u društvima sa jakom i dugom demokratskom tradicijom, i pored svih zamki i neispunjenih obećanja same demokratije.

Dalje, i regije, shvaćene kao relativno homogena područja5,se postavljaju „negde između” države kao celine i lokalne samouprave, kao mogućnost rešavanja jednog tipa problema (npr. lakše očuvanje privatnosti i iskazivanje posebnosti), ali ne i svih6. Centralizovani sistemi su, smatra Gordon Tulok7, skloni raznim zloupotrebama i strukturalnim devijacijama, što uzrokuje manju efikasnost u obavljanju poslova iz njihove nadležnosti. Posledica regionalizma jeste uvećanje administracije ali i poboljšanje rada sa građanima i prema građanima, što je i suština demokratije kao takve.Na kraju krajeva, uvećanje administracije prati i stvaranje federalnih jedinica, pri čemu se regioni barem ponašaju zainteresovanije za probleme građana, dakle, korisnika vlasti na nultom nivou.

Lišeni bilo kakvog arbitrernog pristupa prilikom njihovog formiranja, svaki region mora posedovati sopstveni identitet, koji nikako ne bi uključivao i status državnosti, u smislu sopstvene ustavotvorne ili zakonodavne vlasti, a posebno ne pravo na samoopredeljenje. Autonomija regiona, dakle, označava „pravo i stvarnu sposobnost najširih teritorijalnih zajednica u okviru svake države članice, sa izabranim organima koji se, po količini vlasti, nalaze između države i lokalnih zajednica i koji imaju ovlašćenja samouprave, ili prerogative državne prirode, da obavljaju pod sopstvenom odgovornošću i u interesu stanovništva, značajan deo poslova u javnom interesu „.8U stalnoj borbi za održavanjem nivoa svojih izvornih nadležnosti i nivoa konkurentnih nadležnosti, ali i proširenja obima delegiranih nadležnosti, region teži i poboljšanju međusobnog poštovanja, solidarnosti i saradnje sa samom državom.9 Balans snaga mora biti uspostavljen u odnosima između države i regiona, iako formalnopravno i politički gledano, država regionalizacijom dobija, ne gubi. No sa druge strane, treba postići balans i u odnosima sa gradovima i opštinama, budući da su oni konstitu-entipolitike lokalne smaouprave, i kao takvi dominanti činioci na prvom nivou odnosa sa neposrednim korisnicima, tj. građanima. Regioni su dakle, među-nivo, između gradova i države, te je uspostavljanje dvostrukog ali kvalitativno i kvantitaivno drugačijeg balansa prilično teško.

Šta je zapravo regionalizam? Nalazimo kod nekih autora mišljenje da je to „reč i pojam koja je u bliskoj vezi sa regionom ali ga i prevazilazi”10. Enciklopedije ovaj pojam najkraće objašnjavaju kao određenu teritorijal-no-funkcionalnu autonomiju stanovništva, koja je šira od jedinica lokalne samouprave a uža od prostora cele države11, ili kao „svesnost i odanost jednoj određenoj teritoriji sa relativno homogenim sastavom stanovniš-tva12. Regionalizam je onda više pokret, ideja, ideologija, čija prihvaćenost i mogućnost implementiranja zavisi od mnoštva faktora.

Iako je suština regionalizacije približavanje vlasti građanima u smislu neposrednijeg učešća u formiranju samih organa vlasti13, kao i bliže i kon-kretnije zadovoljavanje potreba stanovništva (pri čemu se ovde kao posebna pogodnost navodi pristup različitim finansijskim fondovima za razvoj određenih delatnosti), iz prethodnog definisanja je vidno koncentrisanje na stanovništvo kao ključni razlog za stavarnje regiona.Faktor stanovništva jeste najbitniji prilikom stvaranja regiona, ali je ugao gledanja drugačiji i uglavnom specifikovan.Upravo to postavljanje težišta na stanivništvo i olakšavanje pristupa istog vlasti, jeste svojevrsno prozivanje centralizova-nog sistema, koji stanovništvu uskraćuje mogućnost učešća u vlasti(onako kako to prezumira posredna demokratija). Rukovođenje države iz jednog centra jeste nužno, ali stanovništvu daje osećaj depriviranosti, koji se nužno može povećavati sa udaljenošću delova stanovništva od samog formalnog centra moći14.

Protivnici regionalizma, sa druge strane, tvrde da regionalizam slabi organizaciju države i dovodi u pitanje njenu egzistenciju. Da li je, dakle moguće biti dovoljno regionalno „raspoložen” a ne dovesti tom idejom do raspada države, i samim tim sve postulate liberalne i demokratske države dovesti u veliko pitanje?15

Najobimniju definiciju(ali ne znači i najbolju) regionalizma ponudio je Slobodan Beljanski nazvavši regionalizam „sistemom politički opravdane, organizovane i na demokratski način, uz prethodno dogovorene kri-terijume, usvojene strukturacije društva, u domenu svoje posebnosti zbog koje su konstituisani, politički, zakonodavno, sudski, upravno i fiskalno autonomni, a egzistencijalno i ekonomski komplementarni entiteti”16.Tako je regionalizam uglavnom povezivan sa demokratskom i pravnom državom kao komplementarnim idejama, ali povezivan je i sa federalizmom.17

Neki, pak, smatraju da je razlika između regiona i federalnih jedinica, pa samim tim i regionalne i federalne države-na teorijskom nivou. I da regionalizacija vodi u federalizaciju a ona ka pravu na samoopredeljenje federalnih jedinica te neminovno i raspadu države.Vredi postaviti pitanje, koliko onda država treba da bude otvorena prema ovakvim inicijativama i potrebama stanovništva, te da težeći decentralizaciji potvrdi svoje jedinstvo i ukloni potrebu za separatizmom18, kao neprirodnom, nelegitimnom i najčešće nezakonitom zahtevu? Jovičić je smatrao da jedino regionalna država spaja u sebi nespojivo, tj unitarnu i federalnu državu, tako što uzima iz njihovih koncepata ono što je najbolje a istovremeno otklanja sve njihove slabosti.19 Naime, od unitarne države preuzima, kako smatra Jovičić, jednostavnost organizacije, racionalnost i koheziju delova državne organizacije, a od federalne države preuzima očuvanje različitosti nekih regiona i mogućnost autonomnog organizovanja. Regionalna država, bez obzira imala u svom sastavu jedan takav region ili više, uzevši u obzir status i organizaciju regiona, njihovo učešće u organizaciji vlasti na sop-stvenom i na nivou vlasti države u celini, i odnos sa centralnim organima vlasti, može, dakle, biti bliskija ideji unitarne države ili federalne države. Ako bi npr. dobili one nadležnosti slične onima koje imaju federalne jedinice, kao i mogućnost samostalnog donošenja najvišeg akata, bez konačne saglasnosti centralnih organa države, onda bi se svakako nalazila bliže federalnoj državi, nego unitarnoj.20

Dalje, njena demokratska osnova je garant efikasnog pluralističkog sistema, sa paletom mehanizama političke odgovornosti nosilaca vlasti. Regionalizam, iako deluje nominalno separatistički, je moguć jedino u slučaju dovoljno jake i jedinstvene države.Tzv. kontrolisana autonomija21 regionalne države i decentralizovani aparat samo pospešuju demokratsku osnovu.

Često se govori o klasičnoj ekonomskoj ideji da „regionalno-decen-tralizovani model doprinosi boljoj i ujednačenijoj alokaciji ekonomskih resursa”22. Dalje, očuvanje kulturalnog, etničkog i drugih identiteta, koji postoje u okviru stanovništva na jednoj teritoriji unutar države, jesu opet različiti aspekti posmatranja regionalizma, te samim tim i prihvaćeni kri-terijumi za ustanovljavanje regiona. Svakako da je očuvanje i razvoj onih identiteta, ili karakteristika nekog od identiteta a razlikuju se od opšteg ili nacionalnog-potrebno. No još je potrebnije, pored nalaženja mehanizama za isticanje tih razlika, naći „mehanizme smanjivanja negativnih efekata tih različitosti”23 ali i one mehanizme koji će obezbediti balans između ove dve prilično suprotstavljene težnje.Može se zaključiti da nije samo alokacija ekonomskih resursa u pitanju kod regionalizacije, već da govorimo i alokaciji vlasti, ljudstva, kao i demokratskih principa, koji obazrivo, u ovom slučaju, vode ne ka državi totalne slobode, tj. anarhiji, nego ka ograničenoj državi – ali ipak i dalje dovoljno demokratskoj.

Poslednjih decenija vidno je dvostruko pomeranje vlasti sa nivoa nacionalne države: na supranacionalni nivo (nivo evropskih institucija) i sub-nacionalni nivo (nivo regiona). Iako se najveća moć u procesu donošenja odluka na evropskom nivou još uvek nalazi u rukama nacionalnih država, primetno je ojačana uloga koju u njemu imaju evropske institucije i regi-oni24. S tim u vezi je i tendencija porasta interesovanja za Evropu regiona, gde se brišu granice i ograničenja svake vrste nacionalnih država.

Regionalizam, iako suočen sa brojnim zamkama i izazovima sopstve-nog postojanja, nalik demokratiji, je, kako neki smatraju, uslov otvaranja društva, tj mogućnost da jedna država „približi ili podesi sopstvenu personalnost samim građanima” i da svoj nominalni okvir suvereniteta pretvori u drugačiji okvir25. Sa stanovišta Evropske unije, regionalizam ima više integrativni karakter nego prihvat nacionalnih država. Da li to znači da nacionalne države odlaze sa istorijske scene i prepuštaju primat manjim teritorijalnim jeidnicama, kao što su regioni? Ili regionalizam kao ideja, ima dobru nameru širenja kompromisnog koncepta pomirenja svih sukoba na nivou država-gradovi i opštine, demokratijske i autokratske tradicije?

Dragana Ćorić

The Faculty of law, Novi Sad

Story about regionalism