Homiladorlik davrida autoimmun tireoiditning kechishi

Autoimmun tireoidit kasalligi ayollar orasida erkaklarga nisbatan keng tarqalgan boʻlib, fertil yoshdagi ayollarning 5–20% da uchraydi. Xattoki, onada qalqonsimon bezning disfunksiyasi boʻlmagan holatda lekin tireoperoksidazaga autoantitela tashuvchi ayollarda homiladorlikning kechishiga salbiy ta’sirni ortishi jumladan homilani erta yoʻqotish, vaqtidan oldin tug’riq, bachadon ichida homilani rivojlanishdan toʻxtashi, homiladigi neyrorivojlanishning buzilishi shular jumlasidandir. Yuqoridagi xolatlarning kelib chiqishishida autoimmun tireoiditning bir tomondan qalqonsimon bez funksiyasini pasaytirishi yani gipotireoz holati ikkinchi ta’rafdan esa tireoperoksidazaga autoantitelolarning ta’sirini ham inobatga olish zarur. Homiladorlik vaqtidagi gipotireoz birinchi navbatda homilaning va uning markaziy nerv sistemasing rivojlanishiga xavfli ta’sir koʻrsatadi.

Qalqonsimon bez va homiladorlik: Fiziologik homiladorlik paytida ayol tanasida sezilarli metabolik oʻzgarishlar roʻy beradi, bu birinchi navbatda vaqtinchalik endokrin organ- yoʻldoshning shakllanishi bilan bog’liq boʻlib, asosan onaning tanasida oqsil (platsenta-laktogen gormoni, xorionik gormon) va steroid gormonlar (estriol, estron, estradiol,progesteron) miqdori oʻzgaradi. Platsenta gormonlarining kunlik ishlab chiqarilishi asta-sekin oʻsib boradi va homiladorlikning uchinchi trimestrida juda katta qiymatlarga etadi: 300-400 mg progesteron, taxminan 200 mg estradiol va taxminan 1,5-2 g platsentar laktogen gormoni tashkil qiladi.

Homiladorlik davrida platsenta estrogenlari ta’siri ostida tiroksin bogʻlovchi gormoni (TBG) sintezi kuchayadi va qonda transport oqsili bilan bogʻliq T3 va T4 darajasi oshadi. Bunga sial kislotalarning TBG molekulalariga qoʻshilishiga yordam beradi, bu esa TBGni gepatotsitlar tomonidan qabul qilish va uning tanadan yarim parchalanish davrini sezilarli darajada oshiradi [8,20]. Reproduktiv tizim organlarining bir nechta giperplastik jarayonlari (bachadon miomasi, giperplaziya va Endometriyal poliplar, adenomiyoz, endometrioz, fibrokistik mastopatiya) patogenezi asosidagi mutlaq yoki nisbiy giperestrogenemiya qalqonsimon bezning kattalashuviga bevosita sababi ekanligi koʻrsatilgan. Homiladorlik paytida qalqonsimon bezning kattalashishi [4, 24] asosan platsentar estrogenlarning ta’siri sodir boʻladi. XGG va TTG ning strukturaviy oʻxshashligi xorion gonadotropinning qalqonsimon bezning kattalashishiga va funktsiyasiga ta’sir koʻrsatadi [6,13,21].

XGG ning tireotrop faolligi TTG dan taxminan 100 baravar past. Homiladorlikning birinchi trimestrining yakunida qalqonsimon bezning kattalashuviga va homilador ayollarning gipertireoziga XG javobgar hisoblanadi [2,18,14]. XGG ishlab chiqarishning koʻpayishi bilan homilador ayollarning 1-2% vaqtinchalik tranzitor tireotoksikoz rivojlanadi, koʻpincha homilador ayollarning qusishi bilan birga keladi [15,24].

Homiladorlik tireotoksikozining rivojlanish sabablari XGG tarkibidagi 0-subbirlik genining ekspressiyasi koʻpayishi va[13], XGG strukturasining oʻzgarishi bilan bog’liq boʻlishi mumkin, bu esa yarim chiqarilish davrining ortishiga yoki sintitsiotrofoblast massasining koʻpayishiga olib keladi. Qalqonsimon bezning hajmining oshishi uchun javobgar boʻlgan boshqa omillarga homiladorlik paytida rivojlanayotgan yod tanqisligi kiradi. Bu, ayniqsa, Oʻzbekiston respublikasining shimoliy - G’arbiy qismini oʻz ichiga oladi. Yod tanqisligi uning homilaga transplasentar oʻtishi va glomerulyar filtratsiyaning kuchayishi tufayli yodning buyrak klirensining oshishi natijasida yuzaga keladi [11].

Albatta, yod tanqisligi homiladorlik paytida qalqonsimon bez kattalashishing yagona sababi emas, chunki homiladorlik paytida qalqonsimon bezning oʻrtacha 10-15% ga koʻpayishi yod profilaktikasi fonida va yodni etarli darajada iste’mol qiladigan mintaqalarda ham sodir boʻladi [21,23].

Shunday qilib, homiladorlik paytida qalqonsimon bezning kattalashishi platsentaning gormonal funktsiyasiga, iste’mol qilingan yod va yoduriya miqdoriga bog’liqdir. Jigar tomonidan TBG metobolizmining koʻpayishi qonda umumiy T3va T4 larning koʻpayishiga olib keladi. Shunga koʻra, tireoid gormonlarining erkin fraktsiyalari darajasi homiladorlikning oxiriga kelib biroz pasayadi [9,16]. Yod tanqisligi boʻlgan hududlarda homiladorlik davrida gipotireoksinemiya tez-tez kuzatiladi va yaqqol namoyon boʻladi [3,19]. Homiladorlik paytida TTG darajasi odatda homilador boʻlmagan ayollarda fiziologik egrililklardan tashqariga chiqmaydi. Istisno, homilador gipertireoidizm bilan og’rigan bemorlar, qonda TTG darajasi 0,2 mME/l dan pastga tushganda, XGG ta’siri ostida yuzaga keladi.

Homilaning qalqonsimon bezi birlamchi ichakdan rivojlanadi. Qalqonsimon bezni hosil boʻlishi homiladorlikning 4-haftasida sodir boʻladi. Homiladorlikning birinchi trimestrining oxiriga kelib, homilaning qalqonsimon bezi yod toʻplashi, tireoid gormonlarini sintez qilishi va ularni qon oqimiga chiqarishi mumkin. Homiladorlikning rivojlanishi bilan homila qonida umumiy va erkin T4 miqdori oshadi va 36-haftaga kelib u kattalar tanasi darajasiga etadi [20].

Umumiy va erkin T3 darajasi kamroq darajada oshadi. Ikkinchi trimestrda homilaning gipotalamus-gipofiz-tiroid tizimida manfiy teskari aloqa mexanizmi hosil boʻladi [4, 22].

Tug’ilish paytida homila TTG darajasi kattalar organizmiga xos boʻlgan qiymatdan sezilarli darajada oshadi. Onaning yetuk platsentasida tireoid gormonlari deyodatsiyaga uchraydi va homila qon oqimiga deyarli yetib bormaydi. TTG ham platsenta baryeridan oʻta olmaydi. Shunday qilib, homilaning gipotalamus-gipofiz-tireoid tizimi onaning gipotalamus-gipofiz-tireoid tizimidan avtonom ravishda aloxida ishlaydi. Homiladorlikning birinchi trimestrida homilaning rivojlanishi, hatto oʻz qalqonsimon bezining ishlashi boshlanishidan oldin ham onaning qalqonsimon gormonlari nazorati ostida boʻladi. [5,11].

Homiladorlikning uchinchi trimestr yakunida onaning tireoid gormonlari uchun yoʻldoshning oʻtkazuvchanligi biroz oshadi[64]. Tireoid gormonlari homilaning normal oʻsishi va rivojlanishini, uning a’zolari va toʻqimalari differensirovkasini, birinchi navbatda uning markaziy asab tizimining morfologik va funktsional rivojlanishini, metabolik jarayonlarni tartibga soladi, adaptiv reaktsiyalarni shakllantirish uchun juda muhimdir [18,8,24]. Ushbu jarayonning ahamiyati T3, T4 dan farqli oʻlaroq, gematoensefalik toʻsig’idan deyarli oʻtmasligi bilan farqlanadi. Umumiy va erkin tiroksin, triyodotironin, TTG, TRG miqdori homiladorlikning 17-20-haftasidan 34-37-haftasigacha homiladorlik muddatining ortishi bilan asta-sekin oʻsib boradi [5,16]. Tiroksin va TTG darajasi oʻrtasidagi aniqlangan toʻg’ridan-toʻg’ri bog’liqlik rivojlanishning ushbu bosqichlarida homilaning gipotalamus-gipofiz-tireoid tizimida manfiy teskari aloqa mexanizmini shakllantirishning toʻliq emasligini koʻrsatadi. Shu bilan birga, antenatal davrda qalqonsimon bez va gipofiz bezi oʻrtasida manfiy teskari aloqa mexanizmining ishlashi toʻg’risida ishonchli dalillar mavjudligin qayd etilgan. Birlamchi gipotireoidizm bilan og’rigan homila va yangi tug’ilgan chaqaloqlarda qalqonsimon bez hajmi va TTG darajasining oshishi, shuningdek, tiroksinning intraamniotik kiritilishi ta’siri ostida ushbu koʻrsatkichlarning pasayishi buni tasdiqlaydi [6,17].

Autoimmun tireoidit va ayolning reproduktiv tizimi : Autoimmun tireoidit- qalqonsimon bezning surunkali autoimmun kasalligi boʻlib, birlamchi gipotireozning eng koʻp uchraydigan sabablaridan biri hisoblanadi. Autoimmun tireoidit ayollarda erkaklarga qaraganda 5-10 baravar koʻp uchraydi. Antitireoid autoantitanachalar kasallik belgilaridan biri sifatida reproduktiv yoshdagi ayollarning 5-26 foizida uchraydi [24]. Vikgem tadqiqotiga koʻra, tireoperoksidaza autoantitanachalari darajasi yuqori boʻlgan ayollarda gipotireoz rivojlanishining yillik xavfi 2,1% ni tashkil qiladi[13]. Qalqonsimon bezga qarshi autoantitelolar homilador ayollarning 13-20 foizida aniqlanadi [9, 17, 22]. Ma’lum bir oila a’zolarida autoimmun tireoiditning tez-tez aniqlanishi va HLA tizimining ma’lum antigenlarini(HLA-DR3 va HLA-DR5) ushbu bemorlarda uchrashi kasallikka genetik moyillikni koʻrsatadi. Ushbu antigenlarning mavjudligi autoimmun tireoiditning boshqa tizimli va organ autoimmun kasalliklari (revmatizm, revmatoid artrit, qizil yuguruk eritematozi, diffuz toksik boʻqoq, 1-toifa diabet, autoimmun gipoadrenokortitizm, autoimmun ooforit, diffuz alopesiya va boshqalar) bilan bog’lanish tendentsiyasini kuzatilgan [16]. Autoimmun tireoiditning rivojlanishidan oldin koʻpincha yuqumli kasalliklar, insolatsiya yoki yodning tanaga ortiqcha kiritilishi kuzatiladi.

Autoimmun tireoidit kattalashgan qalqonsimon bez (Xashimoto boʻqog’i) fonida ham, uning hajmini oshmasdan ham (atrofik tireoidit) paydo boʻlishi mumkin. Ikkala holatda ham gistologik jixatdan qalqonsimon bez toʻqimasida limfoid va plazmotsitar infiltratsiya, follikulyar apparatning destruksiyasi va fibroz aniqlanadi.

Oʻtgan asrning 50-yillarida qalqonsimon bezdan autoantigenlar (tireoglobulin va mikrosomal antigen - tireoperoksidaza) ajratib olindi va quyonlarni tireoid ekstrakti bilan gomologik emlash orqali autoimmun tireoiditning birinchi eksperimental modeli ishlab chiqildi [7,14]. T-xelperlar ta’siri ostida b-limfotsitlar plazma hujayralariga aylanadi va tireoglobulin va tireoperoksidazaga autoantitelalarni ishlab chiqaradi. Antitireoid autoantitelalar follikulyar epiteliyda T-killer bilan hamkorlik qiladi. Bundan tashqari, tireoperoksidazaga autoantitelolar komplementning C1/C3 fraksiyasiga fiksatsiyalanadi va tireotsitlar uchun sitotoksik patogen immun komplekslarini hosil qiladi.

Autoimmun tireoiditning qalqonsimon bez funksiyasini oʻzgartirmagan holdagi klinik koʻrinishlari juda kam. Kasallikning gipertrofik shaklida bemorlar boʻyin atrofi hajmini ortishini sezadilar, boʻyinning old yuzasida bosim hissidan shikoyat qilishlari mumkin. Kattalashgan va zich qalqonsimon bez palpatsiya yoʻli bilan aniqlanadi. Boʻqoqningning katta oʻlchamlari bilan qoʻshni organlarning siqilishi mumkin. Tireoiditning oʻchoqli shaklida qalqonsimon bezning mahalliy zichlashishi tugunli boʻqoq sifatida qabul qilinadi, bu ba’zida qalqonsimon bez oʻsmalari bilan differentsial tashxis qoʻyish uchun ingichka ignali aspiratsiyasi biopsiyasini talab qiladi. Kasallikning ultratovush belgisi qalqonsimon bez toʻqimalarining exogenligining diffuz pasayishi hisoblanadi [8]. Autoimmun tireoidit tashxisi bir qator belgilar toʻplamiga asoslanadi: ba’zida palpatsiya paytida bezning" yog’ochli " zichligi, bezning oʻziga xos exografik tuzilishi va qonda antitireoid autoantitelalarning koʻpayishi. Qalqonsimon bezning funksional holati bezning saqlanib qolgan parenximasi miqdoriga, unda sodir boʻladigan destruksiya jarayonning intensivligiga bog’liq.

Qalqonsimon bez funksiyasi buzilmagan holatda autoimmumn tireoidit : Autoimmun tireoiditning tashqi genital endometrioz yoki tuxumdonlarning polikistoz sindromi bilan bog’liq bepushtlik yuzaga keladi[15,16] xabarlar mavjud. Bir qator mualliflar reproduktiv tizim organlarining giperplastik jarayonlari boʻlgan ayollarning koʻpchiligida qalqonsimon bezning funksiyasi pasayishi va kamdan-kam hollarda ortishi aniqlangan. I.A.Kuznetsova tomonidan [18] reproduktiv tizim organlarining bir nechta giperplastik jarayonlari boʻlgan ayollarda qalqonsimon bezning oʻrtacha kattalashishi aniqlangan. Tekshirgan ayollarning 13 foizida autoimmun tireoidit belgilari aniqlangan. Kichik tos a’zolari va sut bezlarining giperplastik jarayonlari boʻlgan ayollarning qonidagi tiroksin va TTG tarkibi, qoida tariqasida, sog’lom ayollarning tegishli koʻrsatkichlaridan farq qilmadi. Qalqonsimon bez hajmi va estradiol darajasi oʻrtasida qalqonsimon bez hajmiga toʻg’ridan-toʻg’ri bog’liqlik mavjud. Shuni ta’kidlash kerakki, mutloq yoki nisbiy giperestrogenemiya ayolning reproduktiv tizimi organlarida turli giperplastik jarayonlarning patogenezida umumiy boʻg’in hisoblanadi.

Prospektiv va retrospektiv tadqiqotlarda [22,21] antitireoid autoantitelalarini tashuvchi ayollarda homiladorlik taqqoslash guruhidagi ayollarga qaraganda (qonda antitireoid autoantitelolarsiz) erta muddatlarda oʻz-oʻzidan homila tushishi ehtimoli 2-3,5 baravar koʻp ekanligi isbotlangan. [6] Tireoperoksidaza antitelolari tashuvchilarida spontan abort darajasi taqqoslash guruhidagi 14% ga nisbatan 20,6% ni tashkil etdi, ammo bu farq statistik jihatdan ishonchli emas edi. Ba’zi mualliflar [17] aniqlashlaricha qonida tireoid auotoantitelolari boʻlgan eutireoid ayollarning uchdan bir qismida homilaning odatiy tushishi aniqlangan.

Biroq, keyinchalik bu ma’lumotlar boshqa tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlanmagan [18,21]. Autoimmun tireoidit va homilaning oʻz-oʻzidan tushishi boʻlgan ayollarning qonida koʻpincha antiovarial va antifosfolipid antitelolari topiladi, bu oʻz-oʻzidan tuxumdon etishmovchiligi va homilani rivojlanmay qolishiga olib kelishi mumkin [1, 3, 14, 15. Autoimmun tireoiditda kesarcha kesish bilan tug’ilish darajasi 1,6% ni tashkil etdi. 98,4% hollarda homiladorlik paytida tiroksin va yodning profilaktik dozalari bilan davolangan autoimmun tireoidit bilan og’rigan bemorlarda tug’riq oʻz vaqtida amalga oshadi. Autoimmun tireoidit bilan og’rigan onalardan yangi tug’ilgan chaqaloqlarning Apgar shkalsi boʻyicha ballari va tana vazni nazorat guruhidagilar koʻrsatkichlardan farq qilmadi[1]. Tireoperoksidaza autoantitelolarining homila va yangi tug’ilgan chaqaloqning qalqonsimon beziga mumkin boʻlgan zararli ta’siri haqida savol ochiq qolmoqda. Ba’zi ma’lumotlarga koʻra, platsenta toʻsig’iga kirib boradigan tireoperoksidaza autoantitelolari qalqonsimon bezning gipofunktsiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Shuningdek, onaning antitireoid autelolarining yangi tug’ilgan chaqaloqning qalqonsimon beziga ta’siri yoʻqligi haqidagi dalillar ham mavjud [7]. Albatta, bu muhim muammo hal qilishni talab qiladi.

Xulosa: Tireoid gormonlari homilaning normal oʻsishi va rivojlanishini, uning a’zolari va toʻqimalari differensirovkasini, birinchi navbatda uning markaziy asab tizimining shakllantirish uchun juda muhimdir. Homilador ayolning qonida antitireoid antitananchalarning yuqori darajada boʻlishi, homilada gipotrofik tipdagi homila oʻsishini cheklanishi rivojlanishi uchun havf omildir. Qalqonsimon bez disfunksiyasidan kelib chiqadigan patologik jarayonlarni oldini olish, homiladorlikni rejalashtirish, bu oʻz navbatida, ona va homilada salbiy ta’sirlar xavfini kamaytirishga imkon beradi.

ADABIYOTLAR

RHJ-4 (20)-2023