Kolektivna dominacija na tržištu

Novi Zakon se više ne upušta u definisanje kolektivne dominacije, te se da pretpostaviti da je to prepušteno Komisiji za zaštitu konkurencije.

Definicija kolektivnog dominantnog položaja u starom zakonu je glasila: dva ili više nezavisnih učesnika na tržištu koji su na relevantnom tržištu povezani ekonomskim vezama, tako da zajednički deluju kao jedan učesnik na tržištu (kolektivna dominacija). Iako je navedeno izazivalo veoma velike probleme u samom prepoznanju kolektivne dominacije, u smislu određivanja vrste ekonomskih veza i njihovog razlikovanja od ekonomskih veza povezanih učesnika na tržištu koji se tretiraju kao jedan učesnik, to definisanje je pružalo bar neke osnovne kriterijume onima koji su u realnosti trebali da prepoznaju postojanje takvog položaja. Nedostatak tog ranijeg rešenja je svakako bio izostanak donošenja nekog posebnog podzakonskog akta koji bi se upustio u dalju konkretizaciju zakonske definicije i tako pružio odgovore na konkretna pitanja koja bi bila od značaja za prepoznavanje kolektivnog dominanatnog položaja na tržištu.

Prema novom načinu tretiranja kolektivne dominacije u Zakonu od 2009. godine, koji je nije ni definisao, dileme prepoznavanja kolektivne dominacije u praksi će postati još veće, jer nema ni onih početnih, bazičnih kriterijuma od kojih Komisija za zaštitu konkurencije može krenuti.

Dosadašnja praksa Komisije za zaštitu konkurencije u oblasti zloupotrebe dominantnog položaja na tržištu

U svojoj dosadašnjoj praksi, Komisija za zaštitu konkurencije je vodila nekoliko postupaka povodom zloupotrebe dominantnog položaja na tržištu i donela određen broj odluka - rešenja kojima se utvrđuje postojanje zloupotrebe. Iako ni u jednom postupku nije utvrđeno postojanje kolektivnog dominantnog položaja, jedan od njih se izdvaja, kako po svojoj ukupnoj važnosti za antimonopolsko pravo Republike Srbije, tako i za eventualno buduće utvrđivanje kolektivne dominacije.

Komisija za zaštitu konkurencije je početkom 2008. godine okončala postupak pokrenut po službenoj dužnosti13, nakon sprovedenog postupka protiv izuzetno ekonomski, privredno i tržišno jakog privrednog subjekta - AD „Mlekare Suborica“, AD „Imlek“ Beograd i AD „Novosadska mlekara“ koje su u većinskom vlasništvu DANUBE FOODS GROUP B.V. i smatraju se jednim učesnikom na tržištu. U ovom slučaju utvrđena je zloupotreba dominantnog položaja na tržištu koja je učinjena nametanjem nepravednih uslova poslovanja i primenom nejednakih uslova poslovanja na iste poslove sa različitim učesnicima na tržištu – dis-kriminatorska praksa. Kao relevantno tržište u ovom slučaju bila je određena čitava teritorija Republike Srbije, a dokazano je da je snaga stvarne, odnosno postojeće konkurencije bila gotovo zanemarljiva14. Imenovani slučaj ima veoma veliki značaj kako za zaštitu konkurencije na tržištu, tako i za dalji razvoj i domet te zaštite, jer je jasno pokazano da ovoga puta neće biti „nedodirljivih“ privrednih subjekata, koji su ranije upravo bili oni tržišno najmoćniji.

U pomenutoj odluci Komisije, utvrđeno je da su imenovani privredni subjekti zloupotrebili svoj dominantan položaj na tržištu, gde je naravno prethodno potvrđeno da poseduju dominantan položaj, u čemu su se koristili sledeći krite-rijumi: visina tržišnog udela na relevantnom tržištu (47%), tržišni udeli njihovih stvarnih konkurenata (koji su bili gotovo zanemarljivi i kretali su se od 0,7% do 5,8%), zatim postojanje prepreka za ulazak na tržište potencijalnih konkurenata (gde su utvrđene značajne pravne i faktičke prepreke) i najzad, razmotren je položaj dobavljača, odnosno primarnih proizvođača (gde je utvrđeno da oni nisu međusobno organizovani i da je najveći broj onih čija je tržišna snaga veoma mala). Nakon toga, utvrđene su radnje zloupotrebe dominantnog položaja koje su svrstane u dva oblika zloupotrebe: nametanje nepravednih uslova poslovanja i diskriminatorska praksa, odnosno primena nejednakih uslova poslovanja na iste poslove sa različitim učesnicima na tržištu.

• 1.    Prvi oblik zloupotrebe (nametanje nepravednih uslova poslovanja) se ispoljavao preko sadržine tipskih ugovora koje su tržišno dominantne mlekare potpisivale sa svojim dobavljačima. Forma tih ugovora je u osnovi bila „take it or leave it“ (uzmi ili ostavi), gde dobavljači (primarni proizvođači) nisu imali uti-caja u formiranju njegovih odredbi. Kao zloupotreba su posebno okarakterisane odredbe ugovora koje su se odnosile na: otkupnu cenu sirovog mleka, gde ona nije utvrđena, a ne postoje u ugovoru parametri na osnovu kojih se ona utvrđuje; zatim na uzimanje uzoraka za utvrđivanje kvaliteta sirovog mleka, gde se to činilo samo u laboratoriji mlekara i njihova odluka se smatrala konačnom, bez prava da dobavljač proveri njen rezultat u nekoj nezavisnoj laboratiriji; tu je i obaveza obaveštavanja mlekare od strane dobavljača o ponudama koje dobiju od drugih konkurenata (mlekara); odredbe ugovora o pravu na jednostrani raskid ugovora, gde je mlekara kao tržišno dominantni privredni subjekt stavljena u očigledno povoljniji položaj. Kao delo zloupotrebe svrstana je i praksa mlekara da u ugovorima o dodeli junica i ugovorima o kreditu, koje zaključuju sa svojim dobavljačima, navode odredbe koje imaju za posledicu dugoročno vezivanje dobavljača za njih i obavezu dobavljača da vrše isporuku sirovog mleka kako od dodeljenih

• 2.    Postojanje drugog oblika zloupotrebe (diskriminatorska praksa), Komisija je utvrdila, takođe na osnovu sadržine tipskih ugovora, ali ovoga puta su ti tipski ugovori potpisivani sa dobavljačima čija je ekonomska snaga značajna i koji po-seduju određenu tržišnu moć na relevantnom tržištu (kao što su ad. „PKB korpo-racija“- najveći dobavljač ad. „Imlek“-a). Tako je utvrđeno da je praksa mlekara drugačija u poslovima sa velikim dobavljačima, i oni imaju, prvo pravo uticaja na sadržinu tipskog ugovora, zatim na kontrolnu analizu kojom se utvrđuje kva-litet mleka, nakon analize mlekarine laboratorije, i time su dominantne mlekare, ustvari, stavile u različit položaj male prizvođače, kojih procentualno ima najviše u godišnjoj isporuci i one velike, dajući veća prava upravo velikima ¹⁶ .

junica, tako i od svih drugih junica – krava koje poseduju za period od najmanje 5 g., i da ne mogu isporučivati mleko drugim mlekarama do otplate kredita za junice ¹⁵ . Iz ovih nekoliko nabrojanih odredbi tipskih ugovora, ugovora o dodeli junica i ugovora o kreditu, jasno se može zaključiti da su one tako koncipirane da služe isključivo zaštiti interesa otkupljivača, odnosno tržišno dominantnih mle-kara i da u njima gotovo i nema preko potrebne zaštite primarnih proizvođača kao ekonomski slabije ugovorne strane, koja ne poseduje bilo kakvu tržišnu moć kojom bi mogla uticati na ugovorne uslove poslovanja.

Komisija u postupku nije razmatrala da li je određena visina cene otkupa mleka formirana na ekonomski opravdanom nivou, ali je ipak mogla dokazati da proizvođači (sa izuzetkom najvećih) ne mogu uticati na formiranje otkupne cene. Razlog tome su parametri kojima se otkupna cena mleka utvrđuje, a povezani sa laboratorijskom analizom mleka koja se vršila isključivo u mlekarinim laborato-rijama i pri tome proizvođači nisu mogli samostalno uraditi kontrolne analize i proveriti mlekarine rezultate. Takođe, u prilog ovom zaključku Komisije ide i činjenica da su ostali konkurenti mlekara, koji nisu ugovarali ovakve nepravedene uslove poslovanja, za otkup mleka isplaćivali veće cene.

U obrazloženju imenovane odluke, utvrđene su i posledice navedenih zloupotreba dominantnog položaja koje su zaista veoma štetne po odvijanje konkurencije u toj grani. One su se sastojale u ograničavanju postojeće konkurencije i onemogućavanju ulaska novih konkurenata kroz dugoročno vezivanje proizvođača, zatim u štetnom uticaju na tržište primarne proizvodnje mleka kroz praksu diskriminacije proizvođača male ekonomske snage i njihovom obeshrabrivanju u dalja ulaganja u kvalitetniju proizvodnju. Tržišno dominantne mlekare su, na štetu po odvijanje konkurencije na tržištu i na štetu proizvođača, a time i krajnjih potrošača, za sebe pribavljale neopravdano visok profit i time koristile svoj dominantni položaj na tržištu na način koji je okarakterisan kao njegova zloupotreba.

***

Kako je ranije već ukazano na to da u gore detaljno opisanom slučaju iz prakse nije utvrđeno postojanje kolektivne dominacije dva privredna subjekta, jer su oba u većinskom vlasništvu trećeg i posmatraju se kao jedan privredni subjekt, a prema odredbi Zakona iz 2005. koja se odnosi na definisanje povezanih učesnika na tržištu, može se zaključiti da je opis ovog slučaja iz prakse nevažan za kolektivnu dominaciju. Ukoliko se pak posmatra novi Zakon o zaštiti konkurencije, izneti slučaj jeste od značaja, jer je odredba koja opisuje povezane učesnike na tržištu proširena i detaljnije opisuje način na koji se povezuju privredni subjekti. Međutim, kako je slučaj Danube Foods Group V.B. rešen u vreme važenja starog zakona, onda prethodni trud nije toliko uzaludan.

Naime, stari zakon je imao neku vrstu nekonzistentnosti u definisanju dva pojma, a to je definisanje povezanih učesnika na tržištu i definisanje pojma kolektivnog dominantnog položaja.

Povezani učesnici na tržištu: „ Smatraju se dva ili više učesnika na tržištu koji su povezani tako da jedan učesnik na tržištu neposredno ili posredno odlučujuće utiče na upravljanje u drugom učesniku na tržištu, a naročito po osnovu većinskog učešća u osnovnom kapitalu, većine glasova u organima upravljanja, prava na postavljanje većine članova upravnog ili nadzornog odbora i lica ovlašćenih za zastupanje učesnika na tržištu, kao i ugovora o prenošenju prava upravljanja.

Dva ili više povezanih učesnika na tržištu u smislu ovog zakona smatraju se jednim učesnikom na tržištu“ ¹⁷ .

Istovremeno, kolektivni dominantni položaj poseduju: „Dominantan položaj mogu imati dva ili više nezavisnih učesnika na tržištu koji su na relevantnom tržištu povezani ekonomskim vezama, tako da zajednički deluju kao jedan učesnik na tržištu (kolektivna dominacija)“ ¹⁸ .

Dakle, odredbe se mogu posmatrati kao jedna drugoj kontradiktorne, jer jedna govori da se dva ili više njih tretiraju kao jedan učesnik, a druga da zajednički deluju kao jedan učesnik i vezani su ekonomskim vezama. Prema tome, Komisija o zaštiti konkurencije je mogla tako i u slučaju Danube Foods Group V.B., naći da je ekonomska veza većinsko vlasništvo Danube Foods Group V.B. nad dva privredna subjekta i da oni zajednički deluju kao jedan učesnik i da u tom slučaju utvrdi postojanje kolektivne dominacije. Naravno, Komisija se odlučila za rešenje bez kolektivne dominacije, jer je većinsko vlasništvo, odnosno većinsko učešće u osnovnom kapitalu, navedeno kao primer kod definisanja povezanih učesnika na tržištu i time je dilema vrste, bar takve ekonomske veze19 rešena u korist individualne dominacije dva privredna subjekta, tj. oni su tretirani kao jedan učesnik na tržištu. Kako se i kod kolektivne dominacije dva učesnika povezana ekonomskim vezama koji zajednički deluju na tržištu i posmatraju se kao jedan učesnik na tržištu, onda se ponovo možemo vratiti na početak dileme o kontradiktornosti odredbi Zakona o zaštiti konkurencije od 2005. godine.

Na ovom mestu se može postaviti još jedno pitanje, a to je zašto se u slučaju Danube Foods Group V.B. za privredne subjekte koji se smatraju jednim učesnikom na tržitu koristi drugo lice množine? Zbog čega se oni, ako se smatraju kao jedan privredni subjekt, tako i ne oslovljavaju u Rešenju Komisije, odnosno upotrebom drugog lica jednine? Možda se na prvi pogled čini samo kao gramatičko pitanje, koje nije od značaja za pravnu regulaciju. Međutim, odgovor na ovo pitanje bi svakako razrešio određene, već ionako nagomilane nedoumice koje u ovom slučaju postoje.

ZAKLJUČAK

Iz svega navedenog, svakako se može zaključiti zbog čega se zakonodavac u novom zakonu o zaštiti konkurecije odlučio da se ne upušta u definisanje pojma kolektivne dominacije. Uočene kontradiktornosti u Zakonu od 2005. godine, su svakako izbegnute ovakvim novim rešenjem. Ipak, glavni problem je ostao isti, a to je: Na koji način u praksi prepoznati kolektivni dominantni položaj? Nije li u novom zakonu odlučeno da se preuzme rešenje koje je jedno od dva manja zla – bolje ne definisati uopšte, nego definisati neprecizno. Mora se priznati da to svakako ima nekog smisla, ako se ima u vidu situacija koja je u praksi izuzetno retka. Međutim, ako su oligopoli u praksi najčešći, i ako oni podrazumevaju dva ili nekolicinu dominantnih privrednih subjekata, zar onda nije jasno da kolektivna dominacija uopšte nije toliko retka, već čak i obrtnuto, a to što se do sada nikada nije utvrdila da postoji je možda posledica neadekvatnog zakonskog regulisanja.

Sanja Škorić, M.Sc.

The Secretary at the Faculty of Law of the University of Business Academy

Collective domination in the market