Мақсары тұқымын себер алдында өңдеудің перспективті әдісі

Кіріспе

СоцFы жылдары, Казакстанда ауыл ша-руашылығы дақылдарын өсірудің климаттық жаFдайлары езгеруде [1]. Куаншылык жыл-дардын жиi орын алу YPДici байкалады. Ка-зақстанның суарылатын жерлері де қысқара түсуде, бұл ең алдымен қайталап тұздану салдарынан болып отыр [2]. ОcыFан байла-нысты құрғақшылыққа төзімді және тиімді дақылдарға, өсірілетін дақылдарды іріктеп алуды әртараптандыруға деген қажеттілік аса қатты туындайды. Суармалы жерлердегі осындай кeлeшeгi бар дакылдардын бiрi -мақсары болып табылады. Қазіргі уақытта республикамызда мақсары өсірілуде және оны ceбeтiн аудан келeмi артып кeлeдi, ейт-кені оны өсіру ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілер үшін коммерциялық тұрғыда тиімді. Мәселен, егер 2002 жылы Қазақстанда максары eгicтiгi 64,41 мын га жeрдi алып жат-са, ол 2011 жылы - 251,80 мын га керсет-кiшкe жeттi, ал 2012 жылы максары eгicтi-пнщ ауданы тапы да 20,5 мын га-га улFайды [3,4]. Алайда отандык сорттар саны жeткi-ліксіз, бұл ретте республикамыздың солтүстік өңірлеріне ұсынылатын сорттар мүлдем жоқ [5], ал өнімділігі айтарлықтай төмен деңгейде 5 - 6 ц/га болып кала беруде.

Бiлуiмiзшe, жоFары ешмнщ кeniлi -мақсарының сапалы екпе материалы болып табылады. Сэйкeciншe, максарынын енiмдi-лiгi кебiнece тукымнын сапасына жэне олар-дың биологиялық құндылығына байланысты болады. ЖYргiзiлгeн зерттеулер нeгiзiндe тукымнын биологиялык кундылыFын онын гео-метриялык парамeтрлeрi емес, тукымнын ni-ciп-жeтiлуiмeн жэне тукымнын табиFатымeн байланысты болатын тыFыздыFы сипаттай-тындыFы аныкталды. Элдекайда тыFыз ту-қымдардың екпе қасиеттері (табиғаты, 1000 тукымнын cалмаFы, кектеу энергиясы, енгiш-тiгi) де жоFары болады, c9йкeciншe, элдекайда кеп енiм бeрeдi.

Осы зерттеу жумысынын максаты -мақсарының тұрақты жоғары өнімділігін қамтамасыз ету үшін мақсары тұқымын себер алдында өңдеудің (сепарирлеудің) тиімділігін арттыру болып табылады. Алға қойылған максатка кол жeткiзу Yшiн кeлeciдeй мiндeт-тер койылды:

• -    максары тукымынын бастапкы пар-тиясын ендеу жэне биологиялык кундылы-Fына (тукымнын тыFыздыFына) карай фрак-цияFа iрiктeу;

• -    калыпты еcin-енeтiн тукымдардын саны жэне барлык iрiктeлгeн фракциялар еcкiн-дерінің сапасы туралы әлдеқайда шынайы мәліметтер алу үшін мақсарының тұқымын еciру, сондай-ак зертханалык эксперимент-тердің нәтижелерін өрістік жағдайларға жуыктату;

• -    бастапкы жэне тэжiрибeлiк фракция-лы мақсары тұқымдарын өсіру нәтижелерін салыстырмалы тYPДe баFалауды жYргiзу.

Зерттеудің нысандары мен әдістері

Зерттеу объектісі Қазақстан Респуб-ликасы, Жамбыл облысы, Жуалы ауданын-дағы "Құнар" шаруа қожалығының егістікте-рінде өсірілген "Иірқас" мақсары сортының тұқымдары болып табылады. Себер алдында өңдеу үшін тұқымдық материал ретінде се-буге жіберіліп отырған мақсарының жалпы көлемінен сынама партия (30 кг) алынды.

Әлдеқайда бүтін тұқымдарды іріктеп алудан және сұрыптаудан тұратын тұқымды себер алдындағы өңдеу жұмыстарын жүргізу үшін БМАТУ дән мен тұқымды жинағаннан кейін өңдеу зертханасының базасында экспе-рименттік стенд жасалды, ол дірілдің және көтеріліп келе жатқан ауа ағынының әсерімен ауылшаруашылығы дақылдарының тұқымда- рын сұрыптау процестерін зерттеуге мүмкін-дік береді.

Эксперименттік стендте мақсары тұқы-мының бастапқы фракциясын себер алдында тығыздығы бойынша сұрыптауды жүргізген-нен кейін келесідей фракциялар алынды: ты-ғыз фракция (ең тығыз тұқымдар) – 11 кг құ-рады, бұл жалпы массаның 36,7 %-ын құрады (сурет 1д); орташа фракция (тығыздығыздығы аздау болатын тұқымның негізгі партиясы) – 17 кг – 56,7% (сурет 1г); жеңіл және шөп-ша-ламды фракция (себу сапасы төмен тұқым-дар) 2 кг – 6,6% (сурет 1б). Мақсары тұқым-дары тығыздығы бойынша өздігінен сұрып-талғаннан кейін олардың табиғатын және алынған әрбір фракцияның 1000 дәнінің сал-мағын өлшеу жүргізілді.

б)                                    в)

г)                                                               д)

Сурет 1 – Вибропневматикалық сепараторда тығыздығы бойынша өздігінен сұрыпталғаннан кейінгі тұқымдар фракцияларының түрі а – бастапқы фракция; б – шөп-шаламды фракция; в – жеңіл фракция; г – орташа фракция; д – тығыз фракция

Нәтижелер мен оларды талқылау

Тұқымның екпе қасиеттеріне тығызды-ғының әсерін анықтау мақсатында біз мақса-ры тұқымының көктеу энергиясын және өн-гіштігін анықтау бойынша эксперименттік зерттеу жүргіздік. Тұқымның көктеуін анық-тау бойынша эксперименттік зерттеу МемСТ 12038-84 «Ауылшаруашылығы дақылдары-ның тұқымы. Өнгіштігін анықтау әдістеріне» сәйкес жүргізілді.

Экспериментті жүргізе бастағанда МемСТ12036-85 «Ауылшаруашылығы дақыл-дарының тұқымы. Қабылдау тәртібі және сы-намаларды іріктеп алу әдістеріне» сәйкес қол-мен 100 дәннен үш сынама санап алынды.

2-ші суреттен көріп отырғанымыздай тұқымдарды өсіруге арналған ложа ретінде сүзгі қағазды пайдаландық, оны дөңгелекше түрінде Петри табақшасына орналастырдық. Қағазды толық ылғал сыйымдылығына дейін ылFалдандырдыц, ол Yшiн алдын-ала цаFазды су құйылған табақшаға салдық, содан кейін артық судың ағып кетуіне жол бердік. Петри табацшаларын орта температурасы 25°С бо-латын қараңғы жерге қойдық. Тұқымдарды табацшанын тYбiне цолмен орналастырдыц.

бастапқы фракция тыгыз фракция

Сурет 2 - Кектеу бойынша тэж1рибел1к Yлгiлерi

МемСТ-ца сэйкес цалыпты кектеген ту-цымдарды санау екi рет жYргiзiлдi: бiрiншi рет туцымдардын кектеу энергиясы (мацсары туцымдары Yшiн 4-шi т9улiкте), екiншi рет -енгiштiгi (мацсары туцымдары Yшiн 4-шi тэу-лiкте) саналды.

Туцымдарды бацылау кYнделiктi жYр-гiзiлдi, сYзгi цаFаздан жасалFан ложе жYЙелi тYPДе ылFалдандырылып отырды.

3-шi суретте туцымдардыц 4-шi т9улiк-те кектеуi ¥сынылFан, мацсары туцымдары-нын, кектеу энергиясы аныцталды.

бастапқы фракция жещл фракция тығыз фракция

бастапцы фракция тыгыз фракция

б)

Сурет 3 - Мацсары туцымдарынын 4-ш1 тэул1ктег1 кер1шс1 а - фракциялар бойынша жалпы бейнеср б - бастапцы жэне тыгыз фракцияны салыстыру

4-шi т9улiктегi кектеу энергиясын есеп-теу барысында біз келесідей орташа нәтижеге цол жеткiздiк: бастапцы фракция - 88 кектеген туцым (88%); жен1л фракция - 41 кек теген туцым (41%); орташа фракция - 90 кектеген туцым (90%); тыFыз фракция - 95 кектеген туцым (95%).

Эксперимент жүргізудің он тәулігі өткен кезде мақсары тұқымдарының өнгіш-тігін ақырғы рет есептеу жүргізілді. 4-ші су- ретте эксперимент аяқталған кездегі тұқым-дар ұсынылған.

бастапқы фракция жеңіл фракция тығыз фракция

а)

бастапқы фракция               тығыз фракция

б)

Сурет 4 – 10 тәуліктен кейінгі тұқымдардың көрінісі а) жалпы бейнесі; б – бастапқы және тығыз фракцияны салыстыру

Өнгіштігін есептеу кезінде біз келесідей мәліметтер алдық: бастапқы фракция – 87 көктеген тұқым (87%); жеңіл фракция – 40 көктеген тұқым (40%); орташа фракция – 91

көктеген тұқым (91%); тығыз фракция – 96 көктеген тұқым (96%).

«Иірқас» сортты мақсары тұқымдары-ның көктеу нәтижелері 1-кестеде келтірілген.

Кесте 1 – «Иірқас» сортты мақсары тұқымдарының өздігінен сұрыпталу және көктеу нәтижелері

№ п/п	фракцияның атауы	1000 тұқымның салмағы, г	тұқымның табиғаты, г/л	көктеу энергиясы, %	өнгіштігі, %
1	Бастапқы	30,55	507,28	88	87
2	Жеңіл	17,31	297,77	41	40
3	Орташа	31,22	512,60	90	91
4	Тығыз	35,27	560,77	95	96

1-кестеден көріп отырғанымыздай, ты-ғыз фракциялардың көрсеткіші әлдеқайда жоғары екені айқын, бұл мақсары тұқымда-рын тығыздығы бойынша бөлу әдісінің тиім-ділігі жоғары екендігін дәлелдейді.

5-суретте өрістік тәжірибелердің өңдеу нәтижелері ұсынылған, 1000 тұқымның сал-мағы 4,72 г-ға, табиғаты – 53,49 г/л-ге, көктеу энергиясы – 7%-ға және өнгіштігі – 9%-ға артты.

Бастапқы фракция тұқымдарынан шыққан мақсары өскіндері

Тәжірибелік (тығыз) фракция тұқымдарынан шыққан мақсары өскіндері

Сурет 5 – Өрістік тәжірибелердің жалпы көрінісі

Сонымен қатар біз өсімдіктердің өрістік тәжірибелерді жүргізу кезіндегі архитекто-никасын бағалауды жүргіздік.

Мақсары тұқымдарынан шыққан өскін-дердің сыртқы бейнесі 6-суретте көрсетілген.

Бастапқы фракция тұқымдарынан шыққан мақсарыөскіндері

Тәжірибелік (тығыз) фракция тұқымдарынан шыққан мақсары өскіндері

Сурет 6 – Мақсары тұқымдарынан шыққан өскіндердің сыртқы бейнесі

Өрістік зерттеулер нәтижесінде тәжіри-белік (тығыз) фракциялы мақсары тұқымын (сорты «Иірқас») себер алдында дайындау бастапқы фракциядағы тұқыммен салыстыр-ғанда өнімділіктің 40,42%-ға артуына алып келетіндігі анықталды.

Қорытынды, тұжырым

Осылайша, біз жүргізген зерттеулер мақсары тұқымын тығыздығы бойынша ал-дын ала бөлу әдісінің жоғары тиімділігін дә-лелдеп берді. Тығыз фракциялы тәжірибелік партиядан алынған мақсары тұқымдарының өнгіштігі алдын ала өңделмеген бастапқы партия тұқымдарымен салыстырғанда жоғары болатындығы анықталды. Бастапқы және тығыз фракциялы тұқымдарды себер алдында

өңдеу нәтижесінде 1000 тұқымның салмағы 4,72 г-ға, табиғаты – 53,49 г/л-ге, көктеу энер-гиясы – 7%- ға және өнгіштігі – 9%-ға артты.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• 1.    Затыбеков А.К., Жамбакин К.Ж., Волков Д.В., Шамекова М.Х. Оценка сортов сафлора как исходного селекционного материала // Ізденістер, нәтижелер. Исследования, результаты. - 2015. - С. 169-179.

• 2.    Sugimori Y., Funakawa S., Pachikin K. M., Ishida N., Kosaki T. Soil salinity dynamics in irrigated fields and its effects on paddy-based rotation systems in Southern Kazakhstan // Land degradation and development. –Vol.19.-№3.–P.305–320.

• 3.    Статистические данные агентства Республики Казахстан по статистике [Электронный

  ресурс]. Режим доступа. URL: www.stat.kz . (дата обращения: 29.08.2018)

• 4.    Аналитическая записка к корпоративному отчету по мониторингу Программы по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстана 2010 – 2014 годы за 2012 год [Электронный ресурс]. Режим доступа. URL: mgov.kz / wp-

  content / uploads/2013/03/ anality4eskaya -zapiska (дата обращения: 04.09.2018)

• 5.    Государственный реестр селекционных достижений, допущенных к использованию в Республике Казахстан [Электронный ресурс]. Режим доступа. URL: online.zakon.kz (дата обращения: 06.09.2018).