Prison chaplains' service for the Orthodox prisoners in Montenegro from the end of the 19th century until 1915

Crna Gora kao hrišćanska zemlja do 1918. sa stanovništvom predomi-nantno pravoslavne vjeroispovjesti imala je specifičnu razvojnu putanju krivičnopravnog sistema. Sa jedne strane njen pravni sistem utemeljen je na običajnom pravu,1 koje je zauzimalo značajno mjesto u Staroj Crnoj Gori, a sa druge strane, na savremenim pravnim aktima istog, dakle, hrišćanskog profila – pravni sistem Rusije i Srbije. Uz navedene, treba uzeti u obzir i krivičnopravno nasleđe zapadnih država najbližih Crnoj Gori – Italije i Austrougarske, koje je bilo prisutno u izgradnji pravnog sistema Crne Gore u drugoj polovini 19. i prvih godina 20. vijeka, sve do kraja 1915. godine.2 I u pogledu razvoja kaznenog prava – pravnog sistema sankcionisanja, u Crnoj Gori je, takođe, bilo specifičnosti koje su bile odraz i posledice osobene vrste teokratije koja je bila u praksi u prvoj polovini 19. vijeka – do 1851. godine. U vrijeme nastanka pravnih okvira, mitropolit Petar II Petrović Njegoš počeo je od 1832. godine da sankcioniše prestupnike zatvorom koji se nalazio u prostorijama Cetinjskog manastira – a prvi zatvorenik bio je sankcionisan iz političkih razloga. Zbog toga je prostorija u Cetinjskom manastiru gdje je bio zatvoren i prozvana Guvernadurica.3

Kao što je naprijed već spomenuto, dominantno hrišćansko, odnosno, pravoslavno utemeljenje stanovništva u Crnoj Gori iziskivalo je da njegove duhovne potrebe budu zadovoljene u svim segmentima. Ovo se pogotovo odnosi na period od Berlinskog kongresa 1878. kada je Crna Gora sa novostečenim pravnim položajem samostalne i nezavisne države stekla uslove da i crkveni život njenog stanovništva bude ostvaren u svoj punoći. Sloboda duhovnog staranja obuhvatala je i oblast dušebrižništva nad zatvorenicima, bez obzira na njihov pravni položaj i brojnost. S obzirom da su do 1880. sačuvani samo sporadični akati iz pravne istorije Crne Gore za navedenu temu, dragocjeni su sačuvani akti u arhivu Mitropolije na Cetinju, koja čine temeljni fond istorijskih izvora za ovu studiju.4

Dušebrižništva nad zatvorenicima u Crnoj Gori

Krivična djela postoje u svim društvima i vremenima. Ono što se razlikuje jeste reakcija na njih, a služba zatvorskih sveštenika je upravo jedna specifična reakcija na krivična djela.5 O začecima zatvorskog dušebrižništva u Crnoj Gori ima sačuvanih svjedočanstava za period od 1878. i vezana su za zatvor na Cetinju – „Bogdanov kraj“.6 O nekim oblicima zatvorskog dušebrižništva vezanog za prvi zatvor u Crnoj Gori – „Grmožur“ na Skadarskom jezeru, od septembra 1878. nije ostalo sačuvanih svjedočanstava.7 Ostaje u domenu pretpostavki, ali logički snažno utemeljenih, da je nekakvu duhovnu utjehu zatvorenicima, kao i ispunjenje duhovnih potreba (ispovijest i pričešće) pružao kaluđer iz obližnjeg manastira Vranjina.

Prvi zvanični akt kojm se spominje dušebrižništvo za zatvorenike je akt Mitropolije od 3. juna 1899. u kome se navodi da je sveštenik Marko Martinović, paroh bajički „15 godina ispovjeđivao i pričešćivao je osuđenike na Cetinju“.8 Na njega se naslanja akt podgoričkog paroha Krsta Popovića od 1. maja 1903. takođe upućen Mitropoliji, kojim svjedoči da je po ličnom nalogu Okružnog kapetana podgoričkog, još od početka 1898. počeo da vrši dušestarateljske dužnosti u Kaznenom zavodu u Podgorici.9

Ministarstvo pravde dostavilo je 4. decembra 1900. Mitropoliji akt u kome navodi potrebu da se imenuju zatvorski dušebrižnici.10 U odgovoru, Mitropolit Mitrofan je izrazio veliku radost za navedeni predlog Ministarstva: „Vaše mišljenje da se osuđenicima u kaznenim zavodima odredi stalni svešten-ik, potpuno odgovara zapovjedima svete Hrišćanske crkve a i moralnoj i materijalnoj potrebi onijeh nevoljnikah koji su po nesreći zatvora dopanuli“, otpisao je Mitropolit. Dalje je naveo da bi najcjelishodnije bilo da se za zatvorske dušebrižnike imenuju parohijski sveštenici sa dotične teritorije gdje se zatvori nalaze.11

Aktom Ministarstva pravde od 23. marta 1901. godine Mitropolija je obavještena da se „u Centralnom kaznenom zavodu u Podgorici nalazi izvjestan broj osuđenika, kojima se ne može dozvoliti odlazak u crkvu radi prijema Svete tajne pričešća, zbog veličine njihove krivice“ i zbog toga je zamoljen Mitropolit da odredi sveštenika koji će sa pričešćem doći u zatvor radi zadovoljenja duhovnih potreba kažnjenika.12 Mitropolit je odredio pod-goričkog paroha Krsta Popovića da izvrši svete tajne ispovjesti i pričešća u podgoričkom zatvoru – Jusovači.13

Pred imenovanje zatvorskih dušebrižnika, Mitropolit Mitrofan je 23. juna 1901. godine propisao Pravilnik dužnosti sveštenika koji je određen za poučavanje osuđenika na zatvor ili smrtnu kaznu.14 Pravilnik se sastoji iz uvodnog poglavlja i osam poglavlja u kojima je definisana služba zatvorskih sveštenika. Tu se navodi da Pravoslavna crkva ne ostavlja vjerne čak i onda kada padnu u grijeh, nego im nudi duhovnu pomoć i utjehu i poziva na pokajanje za učinjena zlodjela. Za osuđenike kaznenih zavoda, ma kolika bila mjera njihovih sagriješenja, hrišćanska utjeha i Božja milost se daje preko sveštenika, čije su dužnosti bile da osuđenike poučavaju u vjeri tri puta nedeljno, propovjedajući im moralne pouke. Duhovnik je birao besjede prema mjeri zločina i uzrastu onih kojima propovjeda. Njihov sadržaj je morao biti prožet vrlinama koje će pomoći zatvorenicima da se klone od nepristojnih riječi i djela i drugih zlodjela i prekršaja zakonskih odredbi. Sveštenik je bio dužan da osuđenike poučava u istinama Pravoslavne vjere, postu i da ih u istome kontroliše. Glavna duhovna služba sastojala se iz ispunjenja osnovne hrišćanske dužnosti a to su ispovjest i pričešće. Zatvorski sveštenik je bio dužan da to vrši u dogovoru sa upravnikom zavoda.15 Ako bi lice bilo osuđeno na smrtnu kaznu, sveštenik je bio u strogoj obavezi da ga pozove na pokajanje, a u koliko bi pokazao iskreno pokajanje, onda bi ga i pričesto, jer Crkva Božija, pokazuje prema njemu snishođenje, po primjeru razbojnika na krstu.16

Za dušebrižnike u Kaznenom zavodu u Podgorici, mitropolit Mitrofan je 2. novembra 1901. godine imenovao oba podgorička paroha, Krsta Popovića i Vojina Popovića. Za Kazneni zavod na Cetinju, mitropolit je odredio popa Luku Lopičića, duhovnika Djevojačkog instituta.17

Ovim povodom se oglasio i Lujo Vojinović, načelnik ministarstva pravde, zahvalivši se mitropolitu na postavljanju zatvorskih duhovnika i sastavljanju Pravilnika o njihovom radu.18 Time je i pravno definisano jedno od najdelikatnijih pitanja iz sveštenopastirske službe.

Prota Krsto Popović, duhovnik podgoričkog zatvora, obavjestio je u svome izvještaju mitropolita Mitrofana Bana da je izvšrio sve što je Pravilnik nalagao: protumačio je simbol vjere kroz 24 besjede, svakog mjeseca osveštav-ao vodu i škropio zatvorenike, osoblje i prostorije, takođe i ispovjedao i pričešćivao. On je izrazio mišljenje, da bi bilo dobro, zbog potpunije brige o vjerskim potrebama zatvorenika da se obezbjedi jedna prostorija za zatvorsku kapelu sa pripadajućim inventarom (bogoslužbene odežde, knjige i pribor), gdje bi se mogla vršiti ispovijest i bogosluženja. U zvaničnom dopisu molio je mitropolita Mitrofana da interveniše kod ministarstva pravde da se obezbi-jede navedeni uslovi.19 Nažalost, nema sačuvane dokumentacije iz koje bi se moglo vidjeti da je postupljeno po traženju zatvorskog dušestaratelja.

Ministarstvo pravde je aktom od 2. decembra 1903. obavjesti-lo Mitropoliju o datumu izvšenja smrtne kazne nad jednim osuđenikom u Centralnom kaznenom zatvoru u Podgorici. Mitropolit je odredio zatvorskog duhovnika Krsta Popovića, „da on toga dana prije nego što se izvrši smrtna kazna, osuđenoga priugotovi na smrt prema kanonima naše Sv. Pravoslavne Crkve“. Sveštenik Krsto je u izvještaju Mitropoliji naveo da je toga dana, osuđeniku u zgradi Opštinskog suda, izgovorio utješno slovo, ispovjedio ga i pričestio. Po izvršenju kazne, izvršio je opijelo i otpratio tijelo pokojnika do groba u opštem groblju kraj crkve sv. Đorđa pod Goricom.20

Utješno slovo sveštenika osuđeniku pred izvšenje smrtne kazne i drugi elementi hrišćanskog humanizma

Utješno slovo sveštenika osuđeniku pred izvšenje smrtne kazne je za prostore Crne Gore neubičajen tekst te ga vrijedi upravo zbog toga ovdje analitički sagledati:

„Dragi brate hrišćanine”, počinjao bi sveštenik svoje obraćanje osuđeniku na smrt, nakon toga bi ga poučavao da i ako ne bude pomilovan, ne treba da klone duhom, nadom i vjerom u budući vječni život, jer treba da zna da ostavlja kratkovremeni zemaljski život, koji ćemo svi mi, prije ili kasnije, napustiti.

Dalje ga sveštenik poučava, dajući mu primjer blagorazumnog razbojnika, koji je bio raspet sa Hristom i koji je priznao grijehe svoje, a Hrista molio da ga se sjeti u Carstvu nebeskom. Sveštenik ga upoređuje sa razbojnikom i navodi ga da prizna grijehe svoje, za koje je pravedno osuđen jer se ogriješio o zapovjest hrišćanske pravde i ljubavi prema bližnjem i oduzeo mu život, ono što mu je Bog dao. Osuđeniku se predlaže da se pokaje i da pomiren sa Bogom može biti utješen ga prati pravedno Božije oko, koje vidi kuda ko ide i kome ni jedna ljudska pomisao ne može ostati nepoznata.

Završavajući utješno slovo, sveštenik savjetuje osuđenika da ne očajava duhom i da ne sumnja u milost Božiju, koja je gotova da mu sve oprosti i da mu otvori vrata raja. Daje mu takođe na znanje i slike vječnih muka koje su pripremljene u paklu za okorjele grešnike. „Cijena da se i ti od te beskonačne muke izbaviš, nije skupa – ona se sastoji u tvome iskrenome kajanju. Pokaj se, dragi brate hrišćanine, i ispovjedaj se! A po primjeru onog blagorazum-nog razbojnika, priznaj težinu svojih grijehova pa ćeš biti od Gospoda Boga pomilovan i primljen u Carstvu Nebesnom, Amin!” završne su riječi pouke.21

S obzirom da se broj zatvorenika Centralnog kaznenog zavoda u Podgorici iz godine u godinu povećavao, Ministarstvo pravde je 1910. odredilo da se njihovo pričešće vrši u prostoriji u krugu samog Zavoda i po pozivu koji bude dostavljen svešteniku.22 Važno je napomenuti da je po crkvenim pravilima propisano da se pravoslavni hrišćani trebaju najmanje četiri puta u toku godine ispovjediti i pričestiti i to u toku uskršnjeg (april), božićnog (decembar), petrovskog (jul) i gospojinskog (avgust) posta. Na osnovu toga, Konzistorija je izdala nalog podgoričkom parohu Dušanu Petroviću da izvrši pričešće zatvorenika kada bude dobio poziv od Uprave zavoda.23 Iz izveštaja upravnika Centalnog kaznenog zavoda, od 16. marta 1914. podnetog Ministarstvu pravde, vidi se da je na snazi bilo pravilo po kome se „pričešćivanje osuđenika vrši se svake godine, po uobičajnoj praksi, na Veliku srijedu a u ovdašnjoj sabornoj crkvi hramu sv. Đorđije. Također je uobičajeno, da se svim osuđenicima skinu okovi za jednu sedmicu tj. od Velikog utornika do utornika po Vaskrsu.“24 Znakovito svjedočanstvo o odnosu i Uprave zatvora i samih zatvorenika prema hrišćanskom nasleđu i pripadnosti Pravoslavnoj veri jeste podatak koji se nalazi u „Inventaru cjelokupnog državnog materijala, nala-zećeg se u Centralnom Kaznenom Zavodu u Podgorici, dana 10. aprila 1914.“ gdje se pod brojem 47. navodi „Ikona – raznih u priličnom stanju: dvadeset i jedan komad.“25 Zaista zadivljujuće svjedočanstvo da je na zidovima u, po broju i površini, nevelikim prostorijama podoričkog zatvora bilo 21 ikona! Sa jedne strane to pokazuje da su sveštenici revnosno vršili dušebrižničku službu, a sa druge strane da je i od strane uprave zatvora i viših, nadzornih instanci Ministarstva pravde uviđeno da je i taj, vizuelni element prisustva crkvenog inventara koristan za duhovno i emotivno stanje zatvorenika i osoblja.

Osobeni znak hrišćanskog humanizma i staranja za duhovne potrebe zatvorenika, iskazan je u privremenim Pravilima o radu i vladanju zatvorenika u Centralnom kaznenom zavodu u Podgorici, koja su stupila na snagu 14. decembra 1901. godine. Tu je u članu 24 određeno da „o Božiću, Uskrsu i o Krsnom imenu zatvorenik će moći prema određenju Uprave nabaviti pića

(vina i rakije), da društvo po Srpskom običaju počasti“ jer su inače, osim vode, kafa i čaj bili jedino dozvoljeno piće.26

Iz nevelikog fonda svjedočanstava o zadovoljenju duhovnih potreba zatvorenika, navodimo jedan primjer odnosa građana prema zatvorenicima Pravoslavne vjere iz 1900. godine, zapisan rukom očevidca: „Podvoriti i ponuditi sužnja u tamnici, pa ma kako on, po grešnoj prirodi svojoj, ogriješio se o moralni i građanski zakon – smatra se hrišćanskom dobrodjetelji. Ja sam bio slučajni posmatrač na poklade, dan raskrsnice mrsa i posta, kada se svaka hrišćanska duša jače okrijepi i proveseli, – kako se utamničeni u kaznenom zavodu podgoričkom, uz pjesmu i popjevku, goste obilatim pićem vina i rakije. Pitao sam: „Otkuda ta napojnica?“ Dobih odgovor da je to učinjela darežljiva ruka g. Marka Đuraškovića, žitelja Podgorice, zadojenog duhom pobožnog ruskog naroda!.“27

Zaključak

Navedeni opis nastanka i razvoja dušebrižničke službe u crnogorskim zatvorima do kraja 1915. godine tj. do austrougarske okupacije u toku Prvog svjetskog rata, iako oskudan u sačuvanim autentičnim istorijskim izvorima i savremenim svedočanstvima, predstavlja prvi pokušaj da se i ovaj specifični segment pravne istorije Crne Gore prikaže u što je moguće jasnijem vidu, od prvih spomena do kraja postojanja u jednoj istorijskoj i državno-pravnoj cjelini. Vođeni tom namjerom, smatrali smo vrijednim sintetički prikazati sačuvane istorijske izvore: pravnu regulativu, akta, dokumente, spise i svjedočanstva koji se odnose na dužnosti i rad zatvorskih dušebrižnika u Crnoj Gori. Kada se ima u vidu razvojna putanja crnogorskog pravnog i zakonodavnog sistema, dinamika i slojevitost njegove strukture, kao i stanje personalnog kapaciteta, onda nema mjesta čuđenju što do naših dana nije ostalo više svjedočanstava o dušebrižničkoj službi u crnogorskim zatvorima s kraja 19. i prvih godina 20. veka. Stradanja arhiva centralnih državnih institucija Crne Gore, među njima i Ministarstva pravde, u toku Prvog svjetskog rata, nesumnjivo su razlog da se pitanje dušebrižničke službe ne može u cjelini osvijetliti i sagledati. Ovaj pokušaj je prvi u tom pravcu i učinjen je na osnovu dostupne istorijske građe. Nadamo se da će biti od koristi istraživačima državno-pravne i crkvene istorije Crne Gore i da će podstaći dalja istraživanja ove vrijedne teme. U toliko više jer je dragocjeno svjedočanstvo koje pokazuje da se i crnogorsko zakonodavstvo trudilo da ispunjava visoke kriterijume pravnih sistema evropskog zakonodavstva s kraja 19. i prvih godina 20. vijeka.

Radoman Dragan

St. Peter of Cetinje Theological seminary, Cetinje

PRISON CHAPLAINS’ SERVICE FOR THE ORTHODOX PRISONERS IN

MONTENEGRO FROM THE END OF THE 19TH CENTURY UNTIL 1915