Qaraqalpaqstanda jasawshi balalardiń kardiorespirator sistemasi jaǵdayin bahalaw

QARAQALPAQSTANDA JASAWSHI BALALARDIŃ KARDIORESPIRATOR SISTEMASI JAǴDAYIN BAHALAW

Keyingi jıllarda etilgen izertlewler nátiyjesine kóre, átirap ortalıqtaǵı zıyanlı ximiyalıq elementlardıń kardiorespirator sistemasına zıyanlı tásiri bar. Arterial basımdıń dárejesi júdá zárúrli gemodinamik kórsetkish bolıp, onıń dárejesi júrek-qan tamır sisteması kesellikleri haqqında dáslepki maǵlıwmatlardı beredi. Bul ishda Qaraqalpaqstan Respublikasınıń túrli qolaysız ekologiyalıq jaǵdayǵa iye bolǵan rayonlarda jasawshı balalarda kardiorespirator sistema jaǵdayı salıstırıwlandi.

Kalit soʻzlar: qolaysız ekologiyalıq sharayat, kardiorespirator sisteması, arterial basım, balalar.

Kirisiw. Organizmniń tirishilik iskerliginiń fiziologiyası normada ámelge asıwı ushın onıń kardiorespirator sistemasınıń salıstırmalı turaqlı túrde saqlanıwı zárúrli jaǵday bolıp esaplanadı. Biraqta organizmniń kardiorespirator sistemasınıń parametrleriniń ózgerisine sırtqı ortalıq faktorları hám organizmniń ishki ortalıǵında payda bolatuǵın ózgerisler úlken tásir jasaydı. Hár qıylı jastaǵı adamlardıń kardiorespirator sistemasınıń xarakteristikasın úyreniw, organizmniń ontogeneziniń hár qıylı etaplarında, sırtqı ortalıq iykemlesiw mexanizmlerin, nızamlıqların túsiwde úlken áhmiyetke iye bolıp esaplanadı.

Keyingi waqıtları Qubla Aral átirapındaǵı hawanıń hár qıylı shań tozańlar ximiyalıq birikpeler menen pataslanıwı kúnnen – kúnge artıp barmaqta [10, 13, 14]. Bul bolsa usı jerde jasawshı adamlardıń dem alıw sistemasına tásir etip, hár qıylı dem alıw jolları keselliklerin keltirip shıǵarmaqta [10, 11, 12]. Ásirese ósip kiyatırǵan bala organizmi qolaysız ekologiyalıq faktorlarǵa sezimtallı bolıp keledi. Sol ushın biz bul jumısımızda Aral aymaǵında jasawshı 12-14 jasli balalardıń kardiorespirator sistemasi xızmeti parametrleriniń ózgerislerin biliw maqsetinde izertlewler alıp bardık.

Material hám metodlar. Izertlew jumısınıń tekseriw bólegi Qaraqalpaqstan Respublikası Moynaq rayonı hám Nókis qalasınıń mektep oqıwshılarında alıp barıldı. Gúzetiwlerde 12-14 jaslı 296 dana óspirim (159 dana ul hám 137 dana qızlar) lar qatnastı. Valantyorlar jasaw jayına qaray eki gruppaǵa bólindi: 1. Ekologiyalıq krizis epitsentriga bawırlas jay – Moynaq rayonı. 2. Nókis qalası – salıstırmalı ekologiyalıq tárepten qolay aymaq esaplanadı. Bul qala Moynaq rayonınan 200 km uzaqlıqta jaylasqan.

Ishda mektep oqıwshılar organizminiń funksional qásiyetleri fizikalıq rawajlanıw hám funksional múmkinshiligin bahalaw tiykarında úyrenildi.

Oqıwshılarda ókpeniń tirilik sıyımı (ÓTS) Electronic vital capacity tester, FCS-10000, Grows Instrument (Qıtay, 2018) elektron qurılması járdeminde ólshendi. Ókpeniń tirilik sıyımı – ópkeni hawaǵa toltırıp keyin hámme hawanı úplew arqalı shıǵarıladı. Bunda hawa murınnan shıǵıp ketpewi kerek. Urınıwlar sanı bir nsehe bolıwı múmkin. Qaysı bir urınıwda maksimal kórsetkishke erisilse, sol itibarǵa alınadı.

Mektep oqıwshılarda qan basımı (sistolik qan basımı (sad), diastolik qan basımı (dad)) hám júrek urıw tezligi (HR) Omron 711 elektron tonometri (HEM-8712-CM2) (Kitay, 2017) járdeminde jelkede anıqlandi. Ólshewler tushdan keyin, psixo-emotsional tásir kórsetpeytuǵın ortalıqta ótkerildi. Ótkerilgen ólshewler tiykarında qandıń sistolik hám minutlıq kólemi esaplap shıǵıldı. Qandıń sistolik hám minutlıq kólemi tómendegi formula arqalı esaplandı:

• 1.    Qandıń sistolik kólemi (QSK) =40+0,5*PB-0,6*DAB+3,2*A

• 2.    Qandıń minutlıq kólemi (QMK) =QSH*JQCh

Bul jerde, PB-puls basımı, DAB-diastolik arterial basım, A-jas.

Bul jerde, QSK-qandıń sistolik kólemi, JQCh-júrek qısqarıw chastotası

Esap-kitaplar Microsoft Office 2010 kompleksinen ornatılǵan Excel funkciyaları hám Past statistikalıq maǵlıwmatlardı qayta islew programmasınan (version 2.17, Norway, Oslo, 2012) járdeminde ámelge asırıldı.

Alınǵan nátiyjeler hám olardıń talqılawı. Moynaq rayonı hám Nókis qalasında jasawshı ul balalarda sırtqı dem alıw sisteması kórsetkishleri (ÓTS, ómir indeksi) salıstırılganida, ekologiyalıq tárepten salıstırǵanda jaqsı esaplanǵan Nókis qalası wákillerinde statistikalıq tárepten joqarı nátiyjeler anıqlandi (1-keste).

1-keste. 12-14 jaslı ul balalarda sırtqı dem alıw hám júrek-qan tamır sisteması kórsetkishlerin salıstırıw

Rayon Kórsetkishler	Moynaq rayoni	Nókis qalası	Р qiymat
Sirtqi dem aliw sistemasi korsetkishleri
ÓTS, ml	2598,7±55,35	2900,09±52,60	0,00324
Ómir indeksi, ml/kg	65,89±1,45	70,05±1,33	0,04924
Jurek-qan tamir sistemasi korsetkishleri
SAB, mm.s.b	111,54±1,62	105,04±1,24	0,00401
DAB, mm.s.b	75,21±1,04	70,01±0,90	2,047х10-3
PB, sh.b	36,32±1,26	35,75±1,19	0,24354
JQCh, udar/min	89,42±1,25	80,0±1,24	6,024х10-4
Qannin sistolik kólemi, ml	52,00±0,99	56,01±0,86	0,0054
Qannin minutliq kólemi, ml	4694,24±129,50	4542,24±109,23	0,4214

Júrek-qan tamır sisteması kórsetkishlerinen SAB hám DAB hám de JQCh muǵdarları qolaysız ekologiyalıq sharayatta jasawshı Moynaqlıq balalarda joqarı ekenligi anıqlandi. PB de statistikalıq tárepten áhmiyetli ayırmashılıqlar anıqlanmadi (2-súwret).

IIII

PB, sh.b

SAB, mm.s.b

DAB, mm.s.b

• ■ Moynaq rayoni ■ Nókis qalası

2-súwret. Moynaq rayonı hám Nókis qalasındaǵı ul balalardıń qan basımın salıstırıwlaw

Qandıń sistolik kólemi Nókislik ul balalarda olardıń Moynaqlıq qatarlaslarına salıstırǵanda statistikalıq tárepten joqarı ekenligi gúzetildi. Biraq, hár eki rayon balalarında qandıń minutlıq kólemi muǵdarında áhmiyetli ayırmashılıqlar anıqlanbadi.

Moynaqlıq qızlarda ÓTS hám turmıs indeksi muǵdarları Nókis qalasında jasawshı qızlarǵa salıstırǵanda tómen ekenligi gúzetildi (2-keste).

2-keste. 12-14 jaslı qizlarda sırtqı dem alıw hám júrek-qan tamır sisteması kórsetkishlerin salıstırıw

Rayon Kórsetkishler	Moynaq rayoni	Nókis qalası	Р qiymat
Sırtqı dem alıw sisteması kórsetkishleri
ÓTS, ml	2601,23±52,24	2813,24±55,25	0,0082
Ómir indeksi, ml/kg	65,31±1,37	68,45±1,55	0,0429
Júrek-qan tamır sisteması kórsetkishleri
SAB, mm.s.b	110,87±1,32	106,25±1,45	0,04532
DAB, mm.s.b	75,24±1,42	72,98±1,54	0,3954
PB, sh.b	35,24±1,54	34,52±1,21	0,5445
JQCh, udar/min	89,73±1,87	83,54±1,18	2,544х10-3
Qannin sistolik kólemi, ml	52,06±1,22	52,51±1,45	0,8546
Qannin minutliq kólemi, ml	4503,12±152,37	4434,07±163,10	0,6545

Moynaq hám Nókis qalasındaǵı mektep oqıwshılarınıń júrek-qan tamır sisteması kórsetkishlerinen DAB, PB, qandıń sistolik kólemi, qandıń minutlıq kólemi muǵdarların salıstırıw, olarda statistikalıq tárepten áhmiyetli ayırmashılıqlar anıqlanbadi (3-súwret).

SAB, mm.s.b            DAB, mm.s.b              PB, sh.b

■ Moynaq rayoni ■ Nókis qalası

3-súwret. Moynaq rayonı hám Nókis qalasındaǵı qizlardıń qan basımın salıstırıwlaw

Biraq, qolaysız ekologiyalıq sharayatta jasawshı oqıwshılarda SAB, JQCh muǵdarı Nókislik qızlar kórsetkishlerinen joqarı ekenligi anıqlandi.

Izertlewlerde alınǵan ńátiyjelerdi analizleytuǵın bolsaq, balalardıń dem alıw sistemasındagı bul kórsetkishlerdiń ózgerisleri usı jerdegi yaǵınıy Qubla Aral átirapındaǵı keskinlesken ekologiyalıq faktorlar, hawanıń hár qıylı ximiyalıq zatlar menen pataslanıwı xám hawanıń qurǵaqlıǵı, sonın menen birge xalıqtıń sotsial-ekonomikalık jaǵdayına balanıslı bolıwı múmkin. Ótkerilgen izertlew sonı kórsetedi, bir qatar qorshaǵan ortalıq faktorları sebepli ekologiyalıq jaǵdayı tómen jerde jasawshı jas óspirimler arasında dem alıw sisteması kórsetkishiniń funktsional ózgerisi hám berilgen shamadan tómenlewi awıllarda turaqlı jasawshı jas óspirimler, ásirese ul balalar arasında bayqalǵan, bunı usı jerdegi ximiyalıq pataslawshı zatlar, shań tozań menen atmosfera hawasınıń joqarı dárejede pataslawı hám organizmge ekologiyalıq faktordıń qosımsha tásiri sebepli dep túsindirsek boladı.

Jas óspirimlerdiń dem alıw sistemasınıń funktsional jaǵdayın kórsetiwshi dinamikası usı jerdegi jasawshı bala organizmine hár qıylı antropogen faktordıń tásirin sáwlelendiredi. Negativ faktordıń qorshaǵan ortalıqqa tásir etiw nızamlılıǵın izertlew – bala den sawlıǵındaǵı ózgeristiń payda bolıwın bahalawǵa hám bul ózgeristi erte rawajlanıw etaplarında korrektsiyalawǵa múmkinshilik beredi.

Izertlewlerde, Qaraqalpaqstan Respublikası baslanǵısh mektep oqıwshılarında sırtqı dem alıw sistemasınıń rawajlanıwınıń eki zárúrli dáwiri bar ekenin anıqlanǵan: 6-7 jasda, bronxial qarsılıq sezilerli dárejede tómenlewi, bul dem alıw hám dem shıǵarıw kóleminiń asıwına alıp keledi hám 10-11 jasda - ókpe kóleminiń intensiv ósiwi gúzetilgen [6].

Izertlewlerde Qazan qalasındaǵı ulıwma bilim beriw mektepte oqıtıp atırǵan, ortasha fizikalıq rawajlanıw dárejesine iye bolǵan 45 dana saw 1-klass ul hám qızları qatnasqan [5]. Sonday etip, birinshi klasstaǵı ul hám qız balalardıń kardiorespirator sistemasınıń oqıw júklemesine iykemlesiwi sezilerli dárejede parq etken. Oqıw jılınıń basında ul balalarda sırtqı dem alıw sistemasınıń kernewi gúzetilgen bolıp, bul onıń chastota komponentin kóbeyiwi menen kórsetilgen. Oqıw jılınıń ortalarında 8 jaslı balalardıń kardiorespiratuar sistemasınıń maslasıwshı múmkinshilikleri maqul túsetuǵın jaǵdayda bolǵan. Qızlarda oqıw jılınıń aqırına kelip organizmdiń sharshawı, ulıwma qızlardıń kardiorespirator sistemasınıń kernewi dep esaplanıwı múmkin bolǵan dinamikalıq hám statikalıq júklemelerge juwapan júrek-qan tamır sisteması hám sırtqı dem alıw sisteması kórsetkishleriniń unamsız reakciyası menen kórinetuǵın bolǵan [5].

Pavlodor qalasında jasawshı balalarda ótkerilgen izertlewlerde, oqıw dáwirdiń birinshi jılında ul hám qızlardıń kardiorespirator sistemasınıń oqıw júklemesine iykemlesiw sezilerli dárejede parq etken. Oqıw jılınıń basında ul balalarda sırtqı dem alıw sistemasınıń kernewiniń kusheytiwi gúzetildi, bul onıń chastota komponentiniń kóbeyiwi menen kórsetilgen. Oqıw jılınıń ortalarında 8 jaslı balalardıń kardiorespirator sistemasınıń maslasıwshı múmkinshilikleri maqul túsetuǵın jaǵdayda ekenligi aytıladı. Báhárde jergilikli statikalıq júkleme ul balalardıń sırtqı dem alıw sistemasınıń kórsetkishlerinde qolaysız jılısıwlardı keltirip shıǵarǵan, bul avtorlardıń pikrine qaraǵanda, mektepte oqıw baslanıwına salıstırǵanda artıp baratırǵan statikalıq júklemelerge juwapan olardıń denesiniń sharshawı menen baylanıslı bolıwı múmkin. Qızlarda oqıw jılınıń aqırına kelip organizmdiń sharshawı, ulıwma qızlardıń kardiorespirator sistemasınıń kernewi dep esaplanıwı múmkin bolǵan dinamikalıq hám statikalıq júklemelerge juwapan júrek-qan tamır sisteması hám sırtqı dem alıw sistemasınıń kórsetkishleriniń unamsız reakciyası menen kórinetuǵın bolǵan [7].

Átirap-ortalıqtıń bir qatar faktorları boyınsha ekologiyalıq máseleler sharayatında turaqlı jasaytuǵınlıq Belarusiya Respublikasınıń óspirimleri arasında dem alıw sistemasınıń eń kóp ózgergen funktsional kórsetkishleri hám olardıń kerekli bahalardan tómenlew tárep iyiwi gúzetilgen. Bul, itimal, atmosfera hawasınıń ximiyalıq pataslantıratuǵın elementlar emissiyasi menen joqarı dárejede pataslanıwı hám radiatsiya faktorınıń organizmge qosımsha júkleniwi menen anıqlama bernedi [8].

Kesellikler analizi sonı kórsetdiki, Astraxan wálayatında balalar hám óspirimlerde dem alıw kesellikleri jetekshi orındı iyeleydi [3]. I. A. Aksenovning sózlerine kóre, «hawanıń sanaat pataslantıratuǵın elementları menen turaqlı pataslanıwı sharayatında jasawshı balalardıń kópshiligi sawlıgınıń jamanlashuviga iye, bul iykemlesiw qábiletiniń tómenlewi, funktsional buzılıwlardıń rawajlanıwı hám keselliklerdiń sozılmalı rawajlanıw tendentsiyalarınıń kusheytiwi menen xarakterlenedi». Balalar rawajlanıwındaǵı unamsız ózgerisler turmıstıń 4 jılınan baslap funktsional buzılıwlar formasında hám 12-14 jasqa shekem sozılmalı patologiyaning qáliplesiwi menen kórinetuǵın bóle baslaydı [3].

Qazan qalasında jasawshı 16-17 jaslı oqıwshılarda tiykarǵı fizikalıq rawajlanıw kórsetkishleri tekserilgen [4]. Júrek qan-tamır jaǵdayın bahalaw ushın júrek qısqarıw chastotası, diastolic hám sistolik arterial basımı, qandıń sistolik kólemi hám qandıń minutlıq kólemi anıqlanǵan. Shashda mikroelementlar muǵdarı spectral analiz usılı járdeminde anıqlanǵan. Ekologiyalıq tárepten taza aymaqta jasawshı oqıwshılarda boy uzınlıǵı hám dene salmaǵı kórsetkishleri eksperimental toparı oqıwshılardaǵı kórsetkishlerden joqarı ekenligi anıqlanǵan. KQA kórsetkishi qolaysız ekologiyalıq sharayatta jasawshı qızlarda qadaǵalaw toparına salıstırǵanda joqarı bolǵan. YQCh muǵdarı qadaǵalaw toparı wákillerinde 3% ga joqarı bolǵan. Arterial basım muǵdarı boyınsha hár eki gruppa wákillerinde tiyisli ayırmashılıqlar anıqlanbaǵan. Qandıń sistolik kólemi qolaysız ekologiyalıq sharayatlarda jasawshı qızlarda (45,1±3,0 ml) qadaǵalaw toparına (40,78±3,63 ml) salıstırǵanda joqarılıǵı gúzetilgen. Qandıń minutlıq kólemi dárejesinde de tap sonday jaǵday gúzetilgen, ekologiyalıq tárepten taza aymaqlardaǵı qızlarda qandıń minutlıq kólemi 2,98±0,29 l/min, ekologiyalıq tárepten pataslanǵan aymaqtaǵı qızlarda bolsa qandıń minutlıq kólemi 2,73±0,21 l/min, yaǵnıy 8% ga kem ekenligi anıqlanǵan. Bul jaǵday, ekologiyalıq tárepten pataslanǵan aymaqlarda jasawshı qızlarda júrek-qan tamır sisteması keskin islewinen dárek beredi [4].

Shash daǵı mikroelementlar analizi sonı kórsetedi, qolaysız ekologiyalıq aymaqlarda jasawshı balalardıń shashlarında júzimsik ózgeshelikke iye bolǵan mikroelementlar normadan aspaǵan. Biraq, balalar organizminde zárúrli áhmiyetke iye bolǵan mikroelementlar: yad, kobalt, selen, fosfor hám xrom muǵdarı normadan kem bolǵan. Sonday etip, átirap ortalıqtıń unamsız faktorları tásirin úyreniw balalardıń sawlıgında arnawlı bir buzılıwlar qáwpin bahalawǵa hám rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında bul buzılıwlardı ońlawǵa múmkinshilik beredi [4].

Izertlewlerde simpatik bólim aktivliginiń turaqlı artıwın, júrek ritmi ózgeriwshenligini tártipke salıwdıń oraylıq mexanizmleri aktivlashishini kórsetedi [9]. Bul bolsa júrek-qan tamır sisteması aktivliginiń ulıwma tómenlewin hám organizm sharshawın kórsetedi [1]. Qolaysız ekologiyalıq sharayat jáne social ortalıqtıń balalar organizmine birgeliktegi tásirin úyreniw orta klass oqıwshılarınıń adaptatsion processleriniń sezilerli dárejede jamanlashishini kórsetken. Bul jaǵday vegetativ nerv sistemasıdıń simpatik bólimin aktivlashtirishda hám kerisinshe, qolay ekologiyalıq sharayat jáne social ortalıqtıń birgelikte tásiri bolsa parasimpatik bólimdi aktivlashtirishi menen túsindiriledi [2].

Juwmaqlaw. Átirap ortalıqtıń qolaysız ekologiyalıq sharayatınıń organizmge uzaq múddetli tásiri nátiyjesinde balalar hám óspirimler arasında júrek-qan tamır hám dem alıw sisteması kesellikleriniń uchrash jaǵdayları artadı.

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR: