Similarities and differences between William Shakespeare and Gurbannazar Ezizov's sonnets

Çaryýewa Aýgül Gurbangeldiýewna, Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri institutynyň 5-nji ýyl talyby Ylmy ýolbaşçysy: Karryýewa Žanna Baýmuhammedowna, filologiýa ylymlarynyň kandidaty Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri instituty Aşgabat, Türkmenistan

WILÝAM ŞEKSPIRIŇ HEM-DE GURBANNAZAR EZIZOWYŇ SONETLERINIŇ UMUMYLYKLARY WE AÝRATYNLYKLARY

Gahryman Arkadagymyzyň hem-de hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallalary netijesinde ýurdumyzyň medeni-ruhy gymmatlyklary, milli mirasy, taryhy ýadygärlikleri, halk döredijiligi, dili hem-de edebiýaty, asylly däp-dessurlary, edim-gylymlary düýpli

öwrenilýär we halk arasynda giňden wagyz edilýär. Milli mirasymyz jemgyýetiň ruhy baýlygynyň aýrylmaz bir bölegidir. Halkymyzyň bize miras goýan ruhy gymmatlyklaryny ylmy taýdan seljermek, derňewler geçirmek babatda ylmyň öňünde birnäçe wezipeler bolup, şeýle wezipeleriň biri-de, edebiýatyň ösmegine uly goşant goşan ýazyjy-şahyrlaryň, beýik söz ussatlarynyň ömrüni we döredijiligini, olaryň işleriniň milli hem çeperçilik aýratynlyklaryny ylmy taýdan öwrenmekdir. Türkmen edebiýatynda uly yz galdyran şeýle ussatlaryň biri ilkinji türkmen sonetçisi Gurbannazar Ezizowdyr. Milli Liderimiziň jemgyýetçiilik-syýasy guramalaryň we medeniýet ulgamynyň wekilleri bilen 2019-njy ýylyň 14-nji fewralynda geçiren duşuşygynda eden çykyşynda: “...Öz çykyşymy tamamlamak bilen, men, Gurbannazar Ezizowyň hyjuwly setirlerini mysal getirmek isleýärin:

Biz näm bolsak, şol bolaly,

Bolsa bolýar eziz Watan” – diýip, şahyryň döredijiligine ýüzlenmegi bu pikiriň dogrudygyny tassyklaýar [1].

Ýigitlik çagynda ussatlyga ýeten zehinli türkmen şahyry Gurbannazar Ezizowyň şahyrana diliniň aýratynlyklary barada makalalardyr kitaplar ýazylan hem bolsa, onuň gurluş we döredijilik özboluşlylygy taýdan tapawutlanýan sonetleri özleriniň ylmy taýdan öwrenilmegini talap edýär. Bu meseläniň Ö. Abdyllaýewiň, J. Allakowyň, T.Sadykowyň, R. Mustakowyň işlerinde hem seljerilmegi derňewiň wajyplygyny aňladýar.

Şol nukdaýnazardan, hödürlenilýän makalada sonet ýazmagyň ussatlary bolan Gurbannazar Ezizowyň we Wilýam Şekspiriň sonetleriniň arasyndaky umumylyklar we aýratynlyklar deňeşdirme-degşirme derňewini ulanmak arkaly seljerilýär. Bu seljerme sazlaşyk, rifm, goşgy ölçegi görkezijileri boýunça alnyp baryldy.

Ilkinji nobatda, sonet şygyr galyby barada düşünje bermek zerurdyr. Sonet şahyrana şygyr galyby bolup, ol on dört setirden, bir sekizlemeden we iki üçlemeden, ýa-da dört sany üçlemeden we bir ikilemeden ybaratdyr [2]. XIII asyrda Italiýada dörän sonetiň on dört setirden ybarat gerimi, setirleriniň dört topbaga – üç dörtlemä we ikilemä, ýa-da iki dörtlemä we iki üçlemä bölünişi, goşgy düzüliş ölçegi we sazlaşygy onuň esasy häsiýetli görkezijileridir. Bu çylşyrymly şygyr galybyna ilkinji meşhurlyk getiren şahyr Italiýaly Françesko Petrarkadyr [6].

Petrarkadan nusga alan Wilýam Şekspir häzirki zaman sonetiniň esasyny goýan şahyr hasaplanylýar. Şekspiriň sonetleri abab çdçd eäeä ff görnüşde kapiýalaşyp, her sonet üç dörtlemä we ikilemä bölünýär. Onuň döredijiliginde sonetiň topbaklara bölünişi gönüden-göni görkezilmeýän (“silent division”) hem bolsa, setirleriň sazlaşygy we sonetde ekspozisiýadan çözülişe geçiliş şeýle bölünşigiň bardygyny görkezýär [7]: Ýaz gününe deňäýinmi gül keşbiň? (a) Ýöne sen ondanam görkli, mylaýym. (b) Baharmyzam çak ederden tiz geçýär, (a) Ýellerem yrap ýör güllerin Maýyň. (b) Güne meňzeş ýüzüň ýylgyrýar käte, (ç) Käte tukatlygna gelýärin gabat. (d) Jahanda bar bolan gözellikleri, (ç) Bir gün alar gider ynjyk tebigat. (d) Ýöne weli solmaz seniň gül roýuň, (e) Ýitirmez seň görküň-görmegiň. (ä) Seni penjesine salmaz şum ajal, (e) Bezegikäň şahyr setirlerimiň. (ä) Göreçler görýärkä, alýarkak demi, (f) Bu goşgym ýaşar hem ýaşadar seni. (f) [5]

Gurbannazar Ezizowyň sonetleri Şekspiriň sonetleri ýaly abab çdçd eäeä ff görnüşde sazlaşyp [3], her sonet üç dörtlemä we ikilemä bölünýär. Muňa garamazdan, türkmen şahyrynyň sonetlerinde topbaklara bölünşik has aýdyň ýüze çykýar:

Ine, adamzadyň iň zerur bagty: Söýgi bet pygyldan çykýandyr üstün. Si şeýle bir söýüň, şeýle söýüliň,

Goý, gökde ýyldyzlaň gözleri gitsin.

Söýüp – peslik, pislik köküni gyryň! Söýgi bilen söýüň! A söýgi giňdir. Her hal geçmişimden ýokdur ahmyrym,

Çünki meň geçmişim – seniň söýgiňdir.

Seniň aýdyp ýetişmedik sözleriň, Ýaňakda gijeden yz galan halyň, Seniň meni gözläp ýören gözleriň, -Şudur ähli geçen, geljek ykbalym.

Gör, eýýäm iňrige gark bolupdyr ýer,

Ömrüň agajyndan düşüp dur günler. [2]

Kapiýa taýdan doly, topbaklara bölünişik taýdan bolsa bölekleýin biri-birine meňzeş bolan Şekspiriň we Ezizowyň sonetleriniň arasynda goşgy ýazylyş ölçegi jähtden düýpli tapawut bardyr. Iňlis şahyry Wilýam Şekpiriň sonetleriniň aglaba bölegi ýambyň pentametri ölçeginde ýazylypdyr. Ýambyň pentametri daşary ýurt edebiýatynda giň ýaýran goşgy ölçegi bolup, munda esasy orun ýamba degişlidir. Ýamb birinjisi basymsyz, ikinjisi bolsa basymly bolan iki boguny saklaýan stopadyr. Adyndan hem belli bolşy ýaly, ýambyň pentametrinde ýazylan şygyrlar bäş ýambdan ybarat bolup, olar jemi on bogundan durýan goşgy setirini emele getirýärler. Netijede, bu ölçegde ýazylan sonetleriň her setiri gezekleşip gelýän basymly we basymsyz bogunlaryň onusyndan düzülýär. Bu bolsa goşgynyň ritminiň ýürek urgusynyň ritmine çalymdaş bolmagyna getirýär [6]:

My mis tress’ eyes are noth ing like the sun [7]

[maɪ ʹmɪstɹɪs ʹaɪz aː ʹnɅɵɪɧ ʹlaɪk ɚə ʹsɅn]

Gurbannazar Ezizowyň sonetleri ýambyň pentametri ölçegine eýermeýändigi bilen tapawutlanýar. Çünki türkmen diliniň orfoepiýasyndan bilşimiz ýaly, gelip çykyşy taýdan ene dilimize degişli bolan sözleriň ählisinde basym sözüň iň soňky bognuna düşýär. Şol sebäpli Gurbannnazar Ezizowyň sonetleri ýambyň pentamertinden azat şygyrlardyr:

Si

şeý le bir söý üň , şeý le söýü liň ,

Goý, gök de ýyldyz laň gözle ri git sin [2].

Şu sebäbe görä, Gurbannazar Ezizow sonetlerini sillabik (türkmen edebiýatyna mälim bolan goşgy ölçeglerinden biri bolup, bu ölçegde goşgy bentleriniň setirlerindäki bogun sany deň gelip, içki kapiýany döredýär) ölçegde ýazypdyr.

G. Ezizowyň sonetlerini W. Şekspiriň sonetleriniden tapawutlandyrýan görkezijileriň ýene-de biri olaryň biri-biri bilen berk baglanyşyp, sonetler çemenini emele getirýänligidir.

Sonetler çemeni 14 sany sonetden we 15-nji jemleýji (magistral) sonetden ybarat bolup, olar öz aralarynda many-mazmun taýdan hem, setirleriň kapiýalaşyşy taýdan hem berk baglanyşýarlar. Sonetler çemenine girýän başdaky 14 sonetiň ilkinji setirleri sonetler çemeniniň jemleýji sonetini emele getirýär. Onuň birinji we on dördünji sonetleri birmeňzeş setirler bilen başlanýar [8].

Robert Frost: “Eger-de sekiz setirde bir pikiri öňe sürüp, alty setirde sözüňi yzyna aljak bolsaň sonet ýaz” diýip, jaýdar belläp geçýär [9]. Bu aýtgy, megerem, sonetleriň başdaky sekiz setirinde haýsydyr bir meseläniň öňe sürlüp, soňky alty setirinde bolsa öňe sürülen meseläniň çözgüdiniň beýan edilýändiginden gelip çykýandyr. Sonetiň bu aýratynlygy Wilýam Şekpiriň we Gurbannazar Ezizowyň sonetleriniň ikisinde hem ýüze çykýar.

Gurbannazar Ezizowyň we Wilýam Şekspiriň sonetleriniň gurluş taýdan umumylyklaryny we aýratynlyklaryny seljermek bilen, şeýle netijä gelmek mümkin:

• 1.    Gurbannazar Ezizowyň we Wilýam Şekspiriň sonetleriniň arasynda kapiýa we ekspozisiýadan çözgüde geçiş taýdan doly, topbaklara bölünşik taýdan bolsa bölekleýin meňzeşlikler bar.

• 2.    G. Ezizowyň sonetleri sillabik ölçegde bolup, olar W. Şekspiriň sonetlerinden goşgy ýazylyş ölçegi taýdan düýpgöter tawaputlydyrlar.

• 3.    Sillabik ölçegdäki sonetleri ýazmak bilen, G Ezizow özünden soňky türkmen şahyrlaryna italýan dilinden düýpli tapawutlanýan türkmen dilinde italýan goşgy düzüliş formsyny ulanyp şygyr ýazmaga ýol açypdyr.

Gurbannazar Ezizowyň ýörelgelerine esaslanyp, häzirki döwürde hem türkmen şahyrlary birnäçe sonetleri döredýärler. Umuman alanyňda, G. Ezizowyň sonet şygyr galybynyň ösüşine goşant goşantlary örän uly bolup, onuň bu şygyr galybynda ýazan eserlerini geljekde ylmy taýdan derňemek türkmen edebiýatçylarynyň öňünde durýan esasy wezipeleriň biridir.

Edebiýat: