The status of international law sources in the constitutional order of Republic of Serbia

„Pravni poredak Republike Srbije je jedinstven.

Ustav je najviši pravni akt Republike Srbije.

Svi zakoni i drugi opšti akti doneti u Republici Srbiji moraju biti sagla-sni sa Ustavom. Potvrđeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava deo su pravnog poretka Republike Srbije. Potvrđeni međunarodni ugovori ne smeju biti u suprotnosti sa Ustavom.

Zakoni i drugi opšti akti doneti u Republici Srbiji ne smeju biti u suprotnosti sa potvrđenim međunarodnim ugovorima i opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava.“ ¹⁷

Član 194 Ustava izričito utvrđuje da Ustav predstavlja najviši pravni akt. Ono što u teoriji izaziva različita mišljenja, a u praksi nedoumice, jeste mesto opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava u hijerarhiji izvora. Postavlja se pitanje da li opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava imaju isti položaj kao i potvrđeni međunarodni ugovori i kao takvi se nalaze direktno ispod Ustava ili imaju istu pravnu snagu kao Ustav uzimajući u obzir da Ustav propisuje da potvrđeni međunarodni ugovori ne smeju biti u suprotnosti sa

Ustavom, ali ne i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava. Zakoni i drugi opšti akti ne smeju biti u suprotnosti sa potvrđenim međunarodnim ugovorima i opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava. Mesto potvrđenih međunarodnih ugovora u okviru unutrašnjeg pravnog sistema je na ovaj način ustanovljeno između samog Ustava i zakona.

Zakon ili drugi opšti akt koji je u suprotnosti sa potvrđenim međunarodnim ugovorima i opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava se neće primenjivati. Problemu sukoba zakona ili drugog opšteg akta i navedenih međunarodnih izvora se može pristupiti na dva načina. Prvi podrazumeva da sud ili drugi državni organ u toku nekog redovnog postupka zaključe da je zakon ili drugi opšti akt koji su u obavezi da primene u konkretnom slučaju protivan nekom pravilu međunarodnog prava koje je kao takvo predviđeno potvrđenim međunarodnim ugovorima ili opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava. Ukoliko je u pitanju međunarodno pravilo dovoljno jasno, odnosno tzv. samoizvršivo (self-executing) pravilo podobno za neposrednu primenu, sud ili drugi državni organ mogu da ga direktno primene na određeno činjenično stanje. Ovakva situacija ne podrazumeva da zakon kao takav prestaje da važi, već samo da se neće primeniti u konkretnom predmetu.18 Drugi način podrazumeva mogućnost da Ustavni sud na osnovu članova 167 i 168 Ustava u postupku apstraktne kontrole zakona ili drugog opštog akta nađe da on nije u saglasnosti sa međunarodnim pravom.19 U ovoj situaciju, a suprotno prethodno navedenoj, takav akt bi prestao da važi.20

Ukoliko je međunarodni ugovor u suprotnosti sa ustavnim odredbama, on se ne može primenjivati u okviru unutrašnjeg pravnog sistema, što ne mora nužno da znači da takav ugovor i ne obavezuje Republiku Srbiju sa aspekta međunarodnog prava. Međunarodni ugovor koji je stupio na snagu obavezuje Republiku Srbiju na osnovu člana 27 Bečke konvencije o ugovornom pravu koji utvrđuje nemogućnost države da opravda neizvršavanje ugovora pozivanjem na svoje unutrašnje pravo.21 Stoga, usled neizvršavanja međunarodnog ugovora koji je u suprotnosti Ustavom, Republika Srbija može biti međunarodnopravno odgovorna. Postoji opcija da nadležni politički akteri (Narodna skupština i predsednik Republike) odbiju ratifikaciju ugovora na osnovu uočene nesaglasnoti sa Ustavom. Sve i da Narodna skupština u takvoj situaciji sporan ugovor potvrdi zakonom, ukoliko taj zakon predsednik Republike ne proglasi ukazom i ne prosledi ratifikacione instrumente depozi-taru međunarodnog ugovora, Ustavni sud može na osnovu člana 169 Ustava da oceni ustavnost takvog zakona po zahtevu najmanje jedne trećine narodnih poslanika.22 U navedenom postupku Ustavni sud može da zaključi da je međunarodni ugovor u skladu sa Ustavom i u tom slučaju postupak za ocenu ustavnosti se ne može ponovo pokrenuti. Ukoliko ipak Ustavni sud ustanovi da međunarodni ugovor jeste u suprotnosti sa Ustavom, jedina mogućnost da takav ugovor bude ratifikovan jeste promena Ustava.

Evropska komisija za demokratiju putem prava (Venecijanska komisija) je dajući mišljenje o Ustavu Srbije ukazala na činjenicu da je Republika Srbija obavezana Bečkom konvencijom o ugovornom pravu, stoga je i naglasila da predviđena hijerarhija pravnih izvora može proizvesti eventualnu međunarodnopravnu odgovornost Republike Srbije u slučaju neprimenjivanja zaključenog međunarodnog ugovora zbog njegove nesaglasnosti sa Ustavom. U svojoj oceni Ustava Republike Srbije, preciznije u komentaru člana 16 Ustava, Venecijanska komisija između ostalog ističe i da se ustavne odredbe ne mogu tumačiti bez obaziranja na međunarodno pravo, već da se Ustav mora tumačiti na način da se izbegne svaki sukob sa međunarodnim pravom, što je praksa i u uporednom pravu.23

U kontekstu analize odnosa međunarodnog i untrašnjeg prava, svakako je važno spomenuti i da Ustav Republike Srbije iz 2006. godine ne sadrži integrativnu klauzulu.24 Ova činjenica ima implikacije po pristupanje naše države Evropskoj uniji, usled propuštene mogućnosti da se ustanovi osnov za preuzimanje obaveza koje bi proistekle iz članstva Republike Srbije u Evropskoj uniji.

Komparativni prikaz – pregled ustavnih rešenja pojedinih zemalja

Ustav Savezne Republike Nemačke25 regulliše status međunarodnih izvora prava u unutrašnjem pravnom poretku u članu 25, propisujući da opšta pravila međunarodnog prava predstavljaju sastavni deo saveznog prava. Isti član ustanovljava prioritet opštih pravila međunarodnog prava nad zakonima, kao i njihovo neposredno dejstvo. Dalje, član 59 Ustava ustanovljava da “međunarodni ugovori koji regulišu političke odnose savezne države ili koji regulišu neko pitanje iz nadležnosti savezne države moraju dobiti saglasnost, odnosno biti zaključeni uz učešće tela nadležnog na saveznom nivou za određeno pitanje.“ Nakon što Bundestag odobri međunarodni ugovor (odobrenje se daje u formi saveznog zakona), predsednik savezne države može da ratifi-kuje ugovor i na taj način on postaje deo unutrašnjeg pravnog poretka nakon što stupi na snagu na međunarodnom planu.26

Član 10 Ustava Republike Italije27 utvrđuje da se pravni poredak Italije usklađuje se opštim principima međunarodnog prava. U teoriji su prisutni stavovi da određeni izvori međunarodnog prava u italijanskom pravnom sistemu mogu da uživaju ustavni rang.28 U prilog ovoj činjenici govori i član 117 Ustava koji ustanovljava da država i regije vrše zakonodavnu vlast u skladu sa Ustavom, a u granicama utvrđenim pravom Evropske unije i međunarodnim obavezama.

Španija u članu 10 Ustava29 propisuje da će se osnovna prava i obaveze predviđena Ustavom tumačiti u skladu sa Opštom deklaracijom o ljudskim pravima i međunarodnim ugovorima i sporazumima koje je ratifiko-vala Španija. Da bi međunarodni ugovor bio inkorporisan u unutrašnji pravni poredak, mora da ispuni tri zahteva.30 Prvi se odnosi na uslov da Parlament mora prethodno da odobri ugovor ukoliko se on odnosi na slučajeve taksativno nabrojane u samom Ustavu. Sledeći zahtev podrazumeva objavljivanje ugovora u službenom glasniku, dok treći zahtev predviđa ustavnu reviziju ukoliko međunarodni ugovor sadrži odredbe suprotne Ustavu.

Status međunarodnih izvora u unutrašnjem pravnom sistemu Francuske Republike regulisan je u okviru Glave VI Ustava iz 1958. godine.31 Član 55 Ustava utvrđuje da međunarodni ugovori i sporazumi koji su ratifikovani i potvrđeni na propisan način, nakon objavljivanja, imaju jaču pravnu snagu od zakona pod uslovom reciprociteta. Ustav Četvrte Republike (Ustav iz 1946. godine) nije predviđao hijerarhiju međunarodnih i unutrašnjih izvora prava. Naime, navedena hijerarhija je uspostavljena Ustavom Pete Republike (Ustav iz 1958. godine) i tad je ustanovljen apsolutni primat Ustava kao najvišeg pravnog akta u državi.32

Kad je reč o međunarodnim ugovorima u oblasti zaštite ljudskih prava, naročito o Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, ustavi pojedinih država (Ustavi Rumunije, Slovačke i Češke Republike) eksplicitno utvrđuju primat navedenih ugovora u odnosu na unutrašnje pravne akte.33

Zaključak

Razmatranje statusa međunarodnih izvora prava u ustavnom poretku Republike Srbije dovodi do brojnih nedoumica u vezi sa tumačenjem ustavnih odredbi. Stoga se i nameće zaključak da Ustav Republike Srbije ne sadrži potpuno precizna rešenja u ovoj oblasti. U radu su istaknute brojne proti-vrečnosti u samom Ustavu, kao i nedoslednost koja je u velikoj meri prisutna u navedenoj problematici.

Ustavni poredak Republike Srbije se čvrsto zasniva na monističkoj teoriji u pogledu odnosa međunarodnog i unutrašnjeg prava, iako Ustav iz 2006. godine za razliku od Ustavne povelje, predviđa da potvrđeni međunarodni ugovori moraju biti u skladu sa Ustavom. Ustav jeste najviši pravni akt u našem pravnom sistemu i potvrđeni međunarodni ugovori moraju biti u skladu sa njim, ali to nikako ne sme da znači da se Ustav tumači proizvoljno i potpuno nezavisno od pravila međunarodnog prava. Naime, neophodno je da tumačenje ustavnih odredbi podrazumeva poštovanje i primenu pravila međunarodnog prava. Suprotan stav bi nesumnjivo rezultirao međunarodnopravnom odgovornošću Republike Srbije. Ustav ustanovljava i da potvrđeni međunarodni ugovori imaju primat nad unutrašnjim propisima (zakonima i drugim opštim aktima), stoga su sudovi i drugi državni organi u obavezi da taj primat i poštuju. U pogledu zaštite ljudskih i manjinskih prava, međunarodni standardi u ovoj oblasti, kao i praksa međunarodnih institucija koje nadziru njihove sprovođenje, predstavljaju neizostavan i ključan segment tumačenja ovih ustavnih odredbi.

Status međunarodnih izvora prava u unutrašnjem pravnom sistemu sadrži kako dimenziju poštovanja načela suverenosti jedne države, tako i koncepciju koja brani postojanje i suštinu međunarodnog prava ustanovljavajući njegov primat u odnosu na unutrašnje pravo. Jasno je da su u pitanju dva apsolutno suprotstavljena stava i upravo ovaj sukob često dovodi do protivrečnosti u pravnoj regulativi. Mirenje navedenih principa u cilju formiranja što jasnijih pravila u ovoj oblasti zadatak je kako pravne teorije, tako i sudskih organa. Ostaje pitanje da li su nedoslednost i nepreciznost našeg Ustava u razmatranoj oblasti, rezultat samo navedenog sukoba ili razloge treba potražiti i van toga.

Posmatrano u celini, mišljenje autora je da su rešenja Ustava po pitanju statusa međunarodnih izvora prava u unutrašnjem pravnom sistemu relativno prihvatljiva, ali ne smemo zanemariti uočene nedostatke, kao i potrebu otklanjanja istih.

Marijana Mladenov

MA, Assistant, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary of the University of Business Academy in Novi Sad

The Status of International Law Sources in the Constitutional Order of Republic of Serbia