Uloga i značaj arheoloških nalazišta Titelskog brega za razvoj turizma Titela

Vrsta rada: Pregledni rad

Primljeno: 10.07.2017; Prihvaćeno: 14.12.2017

Rezime. Prvi podaci o arheološkim nalazištima na Titelskom bregu datiraju još od pre 300 godina, a na prostoru brega trenutno postoji šest lokaliteta čijom bi se aktivacijom, promocijom i uključivanjem u turističke tokove, doprinelo razvoju turizma Titela. Cilj rada je da prikaže nivo poznavanja, informisanosti i ličnog stava stanovništva o Titelskom bregu i arheološkim nalazištima koji se na njemu nalaze, a potom i da se utvrdi njihov značaj i vrednosti za budući razvoj turizma. Prvi deo rada jeste ispitati lokalno stanovništvo o arheološkim nalazištima i Titelskom bregu kao prirodnom resursu od izuzetnog značaja i potencijala, a drugi deo je predstavljanje potencijala koje poseduje Titelski breg zajedno sa arheološkim nalazištima, osmišljavanje budućih, potencijalnih načina za aktivaciju jer sam prostor uopšte nije prepoznatljiv široj turističkoj javnosti. Istraživanje je sprovedeno među 328 ispitanika, slučajna prolaznika grada Novog Sada kao i stanovnika Titela. Takođe, za potrebe istraživanja, urađena je valorizacija, zoniranje i SWOT analiza.

Ključne reči: turizam, arheološka nalazišta, Titelski breg, Titel, Srbija.

1.    Uvod

autori [Petrović i dr., 2017, 146163; Vujko & Gajić, 2015, 32-47;

Titelska opština se prostire u niziji, čije se nadmorske visine kreću od 72-130 metara. [Bukurov, 1986]. Između najniže tačke u jugo-istočnom delu, gde se Tisa uliva u Dunav i najviše na Titelskom bregu, visinska razlika iznosi svega 58 metara. Titelski breg se nalazi u Vojvodini, na prostoru jugoistočne Bačke, u oblasti koja se naziva Šajkaška. Teritorija Titelskog brega predstavlja u arheološkom smislu jedno od najznačajnijih prostora države Srbije, što je i zakonom definisano 1990. godine. Formiranje Titelske lesne zaravni odvijalo se kroz tri sukcesivne faze: prva predstavlja jezersko-barski stadijum, kada je formiran lesoliki sloj osnove, druga faza, ujedno i najduža obuhvata period stvaranja serija od sedam slojeva lesa i sedam slojeva pogrebne zemlje. Navejavanje lesa je počelo u pleistocenu i trajalo je kroz ceo holocen, što je zaista dugo vremensko razdoblje. Treća faza je doba stvaranja lesnih terasa, starije Titelske i mlađe Ločke. Po načinu stvaranja, geomorfološke oblike Titelskog brega mogu se svrstati u: Erozivne karstine oblike kao što su: predolice, doline, lesne piramide, viseće doline, provalije, pleća, poličice, surduci, padine, kao i dvojni oblici fluviokarstine erozije i u akumulativne oblike kao što su: plavine, slivke, odronje. [Bukurov, 1986; Bogdanović, 2000] Ono što predstavlja poseban kuriozitet, kada je Titelski breg u pitanju, jestu arheološka nalazišta. Na Titelskom bregu postoji šest specifičnih arheoloških lokaliteta, Kalvarija, Feudvar, Stubarlija, Bostanište, Pod Gracom i Kraljev surduk, koji uopšte nisu turistički iskorišćeni ili su nedovoljno turistički iskorišćeni.

Cilj rada je da ukaže na značaj arheoloških nalazišta i ukažu pravci njegovog razvoja u stvaranju posebnog turističkog proizvoda. Predmet rada su sama arheološka nalazišta Titelskog brega, defini-sanje njihovog značaja za razvoj turizma i uključivanje arheoloških nalazišta u celokupnu turističku ponudu opštine Titel. Zadatak rada je da se ukaže na nedovoljna istraživanja arheoloških nalazišta na osnovu kojih će se istraživanja podići na viši stepen u svrhu podizanja njihove važnosti i značaja za razvoj turizma.

2.    Metodologija

Podaci potrebni za istraživanje sakupljeni su na terenu. U toku terenskog rada, autori su vršili razgovore sa eminentnim licima iz oblasti turizma i zaštite, obilazili su sve arheološke lokalitete i uz pomoć stručnih lica pokušali doneti relevantne zaključke u vezi aktivacije pomenutih arheoloških nalazišta, za razvoj turizma. Za potrebe rada, sprovedeno je i anketno istraživanje, na uzorku od 328 ispitanika, slučajnih prolaz-nika grada Novog Sada, kao i stanovnika Titela. Istraživanje je bilo deo šireg istraživačkog projekta koji su sproveli autori rada u toku 2017. godine, sa ciljem utvrđivanja mišljenja o postojećim potencijalima za razvoj turizma u nekim mestima u Vojvodini. Ispita-nicima su ponuđene dve vrste pitanja, otvorenog tipa i pitanja u kojima su ispitanicima ponuđene određene tvrdnje, kao što su tvrdnje: "da", "ne" i "ne mogu da ocenim". Varijable su se ticale toga koliko su ispitanici upoznati sa tim da na prostoru Titelskog brega postoje arheološka nalazišta i sa kojima od njih su upoznati, da li smatraju da bi se arheološka nalazišta trebala uključiti u turi-stičku ponudu, i šta po njihovom mišljenju nedostaje da se ubrza proces aktivacije arheoloških loka-liteta. U cilju dobijanja što boljih rezultata i preciznijeg prikaza stanja Titela i Titelskog brega, urađena je SWOT analiza. Takođe, urađena je i Valorizacija izabranog prostora kao i zoniranje. Ocene za procenu arheoloških nalazišta u kontekstu razvoja turizma, i u slučaju SWOT analize i u slučaju valorizacije, dobijene su od predstavnice zaposlenih i članice nadzornog odbora JP "Titelski breg", gospođe Aleksandre Nikolić. Za potrebu rada, urađena je i analiza materijalne baze, odnosno smeštajno-ugostiteljskih kapaciteta u Titelu, kao relevantnog faktora za razvoj turizma. Jedan od postu-paka analize dobijenih podataka bio je i Pearson Chi-Square Test. Ovaj test je poslužio da bi se utvrdilo da li postoje statistički značajne razlike u odgovorima ispitanika (odgovori ispitanika muškog pola u odnosu na odgovore ispitanika ženskog pola). Kod ovog testa se tražilo da li postoji poveza-nost između varijabli i verovatnost povezanosti. Za statistički značajnu razliku uzima se ona za koju je p<0,05.

Valorizacija je rađena po kvantitativno-kvalitativnom meto-du sa osnovnim elementima turističke valorizacije kao što su: pristupačnost resursa, turističke usluge i oprema, ambijent, speci-fičnost resursa, značaj resursa i umetnička vrednost. [Čomić & Pjevač, 1997] Ocene, odnosno postavljeni elementi turističke valorizacije, prilikom afirmacije resursa, kretali su se u rasponu od 1 do 5, a obeležavaju veličinu kontraktivne zone, zapravo značaj same destinacije. Određeni brojevi imaju sledeće značenje: 1 – nedovoljan kvalitet;

3.    Rezultati i diskusija

Anketom je obuhvaćeno 328 ispitanika (Tabela 1), od toga 156 (47,6%) ženskog pola i 172 (52,4%) muškog pola.

Tabela 1. Pol istipanika

	Broj ispitanika	Procenat
Muški	172	52,4
Ženski	156	47,6
Ukupno	328	100,0

Uvid u tabelu 2 nam pokazuje da su ispitanici u najvećem broju slučajeva (95,7%), upoznati sa postojanjem arheoloških lokaliteta na Titelskom bregu. Isto tako, podaci iz tabele 3 pokazuju da ne postoji statistički značajna razlika u odgovorima ispitanika, u odnosu na njihov pol, s obzirom na to da je p=0,008.

Tabela 2. Mišljenje ispitanika o upoznatosti sa arheološkim nalazištima na Bregu

Da li ste upućeni u postojanje arheoloških nalazišta na Titelskom bregu?

Ispitanici			Da	Ne	Ne mogu da ocenim	Ukupno
Pol	Muški	Broj	159	8	5	172
		%	48,5%	2,4%	1,5%	52,4%
	Ženski	Broj	155	1	0	156
		%	47,3%	0,3%	0,0%	47,6%
Ukupno		Broj	314	9	5	328
		%	95,7%	2,7%	1,5%	100,0%

Tabela 3. Pearson Chi-Square Test

Test	Value	df	Statistical significance (p)
Pearson Chi-Square Test	9,738	2	0,008

Nakon podataka o tome da su ispitanici upoznati sa postojanjem arheoloških nalazišta na Titelskom bregu (Tabela 2), nastojalo se doći do podataka o tome sa kojim arheo- loškim nalazištima su upoznati. Ispitanicima su ponuđeni odgovori u vidu nabrojenih arheoloških lokaliteta, a od njih se tražilo da obeleže sa kojim arheološkim lokalitetima su upoznati.Uvidom u tabelu 4 možemo zaključiti da su u najvećem broju slučajeva ispitanici upoznati sa arheološkim nalazi-štem Kalvarija (91,8%). Uvidom u tabelu 5 možemo zaključiti da ne postoji statistički značajna razlika u odgovorima ispitanika, s obzirom na to da je p=0,003.

Tabela 4. Mišljenje ispitanika o tome za koja nalazišta su čuli Za koja nalazišta na Titelskom bregu ste čuli?

	Pol				Total
	Muški		Ženski
	Broj	%	Broj	%	Broj	%
Kalvarija	148	45,1	153	46,6	301	91,8
Feudvar	7	2,1	1	0,3	8	2,4
Stubarlija	1	0,3	0	0,0	1	0,3
Kraljev surduk	2	0,6	1	0,3	3	0,9
Pod gracom	1	0,3	1	0,3	2	0,6
Nisam čuo	13	4,0	0	0,0	13	4,0
Ukupno	172	52,4	156	47,6	328	100,0

Tabela 5. Pearson Chi-Square Test

Test	Value	df	Statistical significance (p)
Pearson Chi-Square Test	18,179	5	0,003

Sledeće pitanje opravdalo je spro-vođenje istraživanja i dalo "vetar u jedra" kada su neka buduća istra-živanja u pitanju. Naime, uvidom u tabelu 6 možemo zaključiti da svih 328 ispitanika smatra da arheo-loška nalazišta treba da se uključe u turističku ponudu Titela.

Tabela 6. Mišljenje ispitanika o potrebi uključivanja nalazišta u turističku ponudu Titela

Da li smatrate da bi se arheološka nalazišta trebala uključiti u turističku ponudu Titela

	Pol				Total
	Muški		Ženski
	Broj	%	Broj	%	Broj	%
Da	172	52,4	156	47,6	328	100,0
Ne	0	0,0	0	0,0	0	0,0
Ukupno	172	52,4	156	47,6	328	100,0

U tabeli 7 se nalaze mišljenja ispi-tanika o tome šta je potrebno preduprediti i podstaći da bi se sam process aktivacije arheoloških nala- zišta ubrzao. Ovo pitanje je bilo otvorenog tipa, a predstavljeni odgovori su prikazani nakon grupisanja odgovora po sličnosti.

Interesantno je da su odgovori bili ujednačeni, a isto tako, odgovore "ne mogu da ocenim", (19,8%), mahom su davali ispitanici iz grada Novog Sada. Ono što ispitanici smatraju najvećim preprekama se odnose na to da država Srbija nije dovoljno zainteresovana za razvoj turizma u Titelu (12,5%), zatim da se problem nalazi u nedovoljnoj angažovanosti meštana Titela (10,4%), i neupućenosti meštana u koristi koje bi imali kada bi se turizam u Titelu razvio (14,3%), da je problem u nedovoljnoj zastuplje-nosti lokaliteta u medijima i nepostojanju adekvatnog marketing nastupa (11,0%), ali i isto tako da je jedna od najvećih prepreka upravo nekompetentnost relevan-tnih privrednih subjekata (14,9%). Podaci iz tabele 8 ukazuju da ne postoji statistički značajna razlika u odgovorima ispitanika u odnosu na pol ispitanika, s obzirom na to da je p=0,000.

Tabela 7. Mišljenje ispitanika o tome šta nedostaje da bi se proces aktivacije ubrzao

Šta po vašem mišljenju nedostaje da bi se proces aktivacije ubrzao?

	Pol				Total
	Muški		Ženski
	Broj	%	Broj	%	Broj	%
Da Država prepozna značaj	22	6,7	19	5,8	41	12,5
Veće angažovanje samih meštana	25	7,6	9	2,7	34	10,4
Potrebno je raditi na promociji arheoloških lokaliteta i Titela	11	3,4	25	7,6	36	11,0
Potrebno je umrežavanje sa turističkim agencijama	12	3,7	44	13,4	56	17,1
Potrebno je uputiti meštane u koristi od razvoja turizma	31	9,5	16	4,9	47	14,3
Potrebno je da na određenim pozicijama "sede" ljudi koji žele nešto da promene u Titelu	26	7,9	23	7,0	49	14,9
Ne mogu da ocenim	45	13,7	20	6,1	65	19,8
Ukupno	172	52,4	156	47,6	328	100,0

Tabela 8 Pearson Chi-Square Test

Test	Value	df	Statistical significance (p)
Pearson Chi-Square Test	45,393	6	0,000

Iz tabele 9 se može uočiti da sva arheološka nalazišta na Titelskom bregu imaju zadovoljavajuću pri-stupačnost za potrebe turizma. Prema ocenama iz tabele uočava se da je turistička opremljenost arheoloških nalazišta nedovoljna i da treba da se podigne na viši nivo u svrhu razvoja turizma, u smislu postavljanja turističke signaliza-cije, odnosno prepoznavanja arheo-loških nalazišta i osposobljavanja prostora za turističke aktivnosti. Ambijent arheoloških nalazišta ima dobar kvalitet, što pokazuju ocene iz tabele, a prevashodno zbog bogate flore i faune i drugih prirodnih vrednosti Titelskog brega. Da arheološka nalazišta na Titelskom bregu imaju specifične resurse, potvrđuju ocene iz tabele i svako od njih ima zanimljivu priču kroz istoriju koja može da se iskoristi u turističke svrhe i poveća interesovanje kod turista za razvoj turizma na Titelskom bregu. Titelski breg kao specijalni rezer-vat prirode je sam po sebi značajan, tako da i arheološka nalazišta na Titelskom bregu imaju svoj značaj. Neka arheološka nalazišta nisu detaljno istražena, pa neki veći njihov značaj još uvek nije utvrđen. Umetnička vrednost arheoloških nalazišta na Titelskom bregu nije izražena i prema tome je ona ocenjena kao nedovoljna odnosno nedovoljan je kvalitet umetničke vrednosti arheoloških lokaliteta. Iz tabele 9 se može uočiti da prosečna vrednost valorizacije arheoloških lokaliteta ima dobar kvalitet odnosno kvalitet koji zadovoljava lokalni turistički značaj, ali daljim straživanjima, boljom opremlje-nošću i angažovanošću turističkih radnika ovo mesto bi moglo biti od regionalnog značaja.

Tabela 9. Valorizacija po kvantitativno-kvalitativnom metodu

75 r^	co CL 2 g Ф CD 54 Ph	•1^ p, о	8 <	УЗ 5 ф £	Й CD Д CD N £	S S 5 >	CD Ph >
Kalvarija	4	2	4	4	4	1	3.50
	5	3	5	5	4	1
	4.5	2.5	4.5	4.5	4.0	1.0
Feudvar	3	1	4	4	4	1	3.00
	4	2	4	4	4	1
	3.5	1.5	4.0	4.0	4.0	1.0
Stubarlija	3	1	4	4	3	1	2.58
	3	1	3	3	4	1
	3.0	1.0	3.5	3.5	3.5	1.0
Bostanište	3	1	3	3	2	1	2.33
	3	1	4	4	3	1
	3.0	1.0	3.5	3.5	2.0	1.0
Pod Gracom	4	1	3	3	2.5	1	2.42
	4	1	3	4	2	1
	4.0	1.0	3.0	3.5	2.0	1.0
Kraljev surduk	3	1	3	3	2	1	2.25
	3	1	4	3	2	1
	3.0	1.0	3.5	3.0	2.0	1.0

Izvor: autori rada

Da bi se sagledale prednosti i šanse, a predupredili nedostaci i pretnje, bilo je neophodno uraditi SWOT analizu. U tabeli 10 se vide rezultati istraživanja u vidu odredenih zakljucaka donetih na osnovu razgovora sa gospođom Aleksandrom Nikolić.

Tabela 10. Swot analiza Titelskog brega

Prednosti	Nedostaci
Postojanje reka Tisa i Begej, Postojanje specijalnog rezervata prirode "Titelski breg", Povoljni klimatski uslovi, Postojanje bogate flore i razno-vrsnost faune na Titelskom bregu, Postojanje izvora mineralne vode "Ločka vodica", Povoljni uslovi za razvoj izlet-ničkog, istraživačkog i drugih oblika turizma. Ljubaznost lokalnog stanovništva	Neiskorišćenost prirodnih resursa Titelskog brega u svrhu turizma, Veliki broj neistraženih arheloških nalazišta, Nedovoljna turistička opremljenost Titelskog brega i Titela, Nedovoljna iskorišćenost reka u turističke svrhe, Neprepoznatljivost mesta, Nedovoljna promocija u turističke svrhe, Nedovoljna posvećenost nadležnih organa.
Šanse	Pretnje
Bolja promocija prirodnih resursa mesta, Sve veća okrenutost ljudi zdravom životu i prirodi, Sve veća briga o ekologiji lokaliteta, Veća angažovanost nadležnih organa.	Zagađenost lokaliteta, Obrušavanje brega.

Izvor: autori rada

Dužina Titelskog brega iznosi 18 kilometara, što znači da od arheološkog nalazišta Kalvarija koje se još naziva Titelski plato ili vidikovac u Titelu, koji je jedini turistički opremljen i posećen do poslednjeg arheološkog nalazišta Kraljev surduk u Mošorinu ima 18 kilometara. Arheološka nalazišta Bostanište, Stubarlija i Feudvar nalaze se između Titela i Mošorina, a arheološko nalazište Pod Gracom nalazi se između Loka i Vilova. Za celokupan obilazak arheoloških nalazišta Titelskog brega treba oko osam sati pešačenja. Imajući ovo u vidu, autori rada su napravili turističku zonu arheoloških lokaliteta na Titelskom bregu (Slika 1).

Legenda:

• 1.    Feudvar

• 2.    Stubarlija

• 3.    Bostanište

• 4.    Kalvarija

• 5.    Pod Gracom

• 6.    Kraljev surduk

4. Zaključak

Slika 1. Arheološka nalazišta na Titelskom bregu * Izvor:

Na osnovu prikazane tabele (Tabela 11) može se primeti da Titel nema nijedan hotel za smeštaj i ishranu gostiju. Od ugostiteljskih objekata za smeštaj u Titelu postoji samo restoran sa prenoćištem koji se nalazi u centru Titela. Od ugostiteljskih objekata za ishranu i piće postoje tri čarde odnosno tri riblja restorana. U Titelu postoje tri kafane i dve diskoteke. Ono što nedostaje Titelu od ugostiteljskih objekata jeste adekvatan hotel koji će biti modernizovan, prilagođen i dobro organizovan sa dobrom turističko-ugostiteljskom ponudom, takođe ono što nedostaje od ugostiteljskih objekta jeste restoran u blizini Titelskog brega koji neće narušiti prirodnu lepotu i auten-tičnost područja, a istovremeno gosti odnosno posetioci Titelskog brega mogu da uživaju u hrani i naravno u prirodnoj lepoti.

Tabela 11. Svi ugostiteljski objekti u Titelu

Svi ugostiteljski objekti	Broj
Restorani sa prenoćištem	1
Restorani/Čarde	3
Kafane	3
Diskoteka	2

Izvor: autori rada

Za marketing Titelskog brega i Titela neophodno je napraviti adekvatnu turističku ponudu, a zatim tu ponudu putem interneta slati raznim školama, sportskim ekipama koji bi se sigurno zainteresovali za dečije eskurzije i treninge u Titelu. Takođe marketing odnosno promovisanje Titelskog brega i Titela se može uraditi i kroz kvalitetne prezentacije na inter-netu ili dobar sajt koji bi pružao sve informacije vezane za turističku ponudu Titela i Titelskog brega. Iz rada se može primetiti da je akcenat stavljen na stvaranje održive turističke ponude, [Waligo et al., 2013, 36,432] u koju bi se mogli uključiti i okolna naselja, Stari Slankamen i Surduk kao i plovidba rekama i Carska bara. Da bi se od Titela i Titelskog brega stvorila turistička destinacija koja bi privlačila veliki broj turista i koja bi bila konkurentna na tržištu neophodna je organizovanost i posvećeniji rad nadležnih organa. Iz rada se moglo zaključiti da Titel ima puno potencijala za privlačenje turista, ali i mnogo nedostataka koje je neophodno poboljšati. Turi-stička opremljenost, signalizacija odnosno turistička prepoznatljivost mesta, veći rad nadležnih organa, uključenost svih prirodnih resursa u ponudu, stvaranje marketinga sve je to neophodno Titelu za stva-ranje imidža i kvalitetne turističke destinacije za koju bi bili zainteresovani turisti.

Zahvalnost: Istraživanje je podržano od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije (Br. III 47007)