Аката конидаги карбонат жинсларидаги телетермал олтин маъданлашувининг минералогик хусуситялари (Жанубий Ўзбекистон)

Автор: Очилов Илс Саидович

Журнал: tecHика.

Статья в выпуске: 3, 2020 года.

Бесплатный доступ

Mақолада Аката гидротермал олтин конининг минералогик ва морфологик хусусиятлари, олинган намуналарнинг кимёвий тахлили натижасида аниқланган петроген ва рудоген элементларнинг миқдори, уларнинг ўзаро муносабатлари келтирилган.

Кон, олтин, кимёвий таҳлил, морфологик хусусиятлар, маъдан, минерал

Короткий адрес: https://sciup.org/14125833

IDR: 14125833   |   DOI: 10.24411/2181-0753-2020-10018

Текст научной статьи Аката конидаги карбонат жинсларидаги телетермал олтин маъданлашувининг минералогик хусуситялари (Жанубий Ўзбекистон)

Ўзбекистоннинг олтин маъданлашган конлари ҳақидаги мавжуд маълумотлар таҳлили ва кўп йиллик тадқиқотларнинг натижалари конларнинг асосий ноанъанавий турларини аниқлаш имконини беради. Улар орасида апокарбонат тури Ўзбекистонда кенг тарқалган ва етарли даражада мукаммал ўрганилган. Карбонат жинслардаги нисбатан яхши намоён бўлган олтин маъаданлашуви Жанубий Ўзбекистон Чақилкалон мегаблокининг шарқий қисмида жойлашган Аката ва жануби-ғарбий қисмида жойлашган Кавсагар майдонларида кузатилади.

Аката конидаги олтин содда таркибий қисми билан характерланади. Асосий маъданли минерал таркибига соф олтин ва гематит, иккинчи даражалиларга эса -пирит, киноварь ва соф латунь учрайди.

Соф олтин камёб, аммо эндоген гидротермал фаолият ҳосилалари билан бойитилган, асосан гидротермокарстлар тарқалган ҳудуддага хос бўлган етарли даражада тенг тақсимланган ушоқсимонликни шакллантиради.

Аншлифдаги маълумотларга қараганда, соф олтиннинг ажралмаси шакли одатда, айланасимон, ажралма ўлчамлари эса 0,001-0,02 мм. Энг кўп сочма олтин гидрослюдларнинг ўзида ҳам, улардан олисдаги гематитизация гардишларида ҳам жойлашган тасмасимон гидрослюдли тузилмаларга (0,004 мм ва ундан кам) тарцалган.

Таркибига кура соф олтин юцори пробали булиб, одатда 95-98% Au, кам ҳолларда эса деярли 100% ни ташкил этади. Қўшимчалардан кумуш устунлик цилади (5,0-12,3%гача) ва бир-бир к,олатларда темир к,ам мавжуд. Кумуш таркиби 0,6 дан 5,0%гача ўзгаради, унинг тарқалиши одатда текис, шу билан баъзан қирралардаги пробакорликнинг юқори даражадалигига мос бўлган, марказга томон кумушнинг юқори таркиби аниқланган, олтин ноаниқ ҳудудий таркиби учраб туради.

Кумушнинг бирқанча юқори таркиби (12,3%) оч кулранг пелитоморф охактош таркибида, унинг метасоматик гематитизацияси ҳудудларида, соф олтин таркибида учраган.

Айлана шаклнинг 0,007 мм ли қоришмаси пиритнинг 0,005 мм ли ўсимтасини шакллантирган.

Аката конидаги кўрилаётган соф олтиннинг морфологик ҳусусиятларини урганиш (Г.С.Попенко, 1984 г.) цуйидагиларни аницлаш имконини берди:

  • -    кўрилаётган соф олтин йириклигидаги отин таркибли брекчиялар ва катаклазитларда цуйидаги синфлар жорий этилди: юпца ёймали (0,001-0,01 мм), чангсимон 0,01-0,05 мм), жуда майда (0,05-0,1 мм), майда (0,1-0,25 мм), юпца ёймали ва чангсимон синфларнинг устунлиги билан;

  • -    пробалардан ажратиб олинган олтинда белгиларига кўра чангсимон синфлар устунлик цилади (катаклазитларда 65% дан брекчияларда 87% гача);

  • -    соф олтиннинг асосан 2 та морфогенетик турлари аниқланган: а) келиб чиқиши гидротермал бўлган, гидротермал келиб чиқишга эга металлсимон ёрқинликкли монокристалл ва уларнинг ўсимталари (октаэдрлар, кубооктаэдрлар, мураккаб монокристаллар, иккиликлар, учликлар, бешликлар) кўринишига эга зарраларни, бундан ташцари кесаксимон, япалоц-кесаксимон, япалоц-ксеноморф катаклазитлар орасидаги кальцитли томирчалардаги ажралмаларни, интерстициаль ва брекчиялар ва катаклазитлардаги ёриқли шаклларни ҳосил қилувчилар; б) ярим металл товланувчан, қолдиқланган гипергенли олтин, бирламчи олтин заррачаларида микрокристалл ўсмаларни, плёнкаларни, кесакларни, юза қисми буғли таркибга эга ва ўлчами 0,01 мм дан кам бўлмаган пластинкаларни (темир гидрокислотаси билан биргаликда) косил цилувчилар.

Соф олтин киноварь, катаклазитлар орасидаги уяча кўринишида учрайдиган кальцит ва пиритли гётит билан бирга учрайди.

Киноварь билан бирга учрайдиган олтин С3 емирилишидаги иккита кальцитли томирчаларда аниқланган. Бу ерда олтин мм нинг ўндан бир улушига тенг ўлчамли кристалл киноварлар зарраларидан ташқари кальцитлар орасида мм нинг юздан ва мингдан бир улушига тенг улчамдаги ажралмалар сифатида шаклланади.

Аката конидаги 2 та намуна тахлилига кўра, олтиннинг топилиш шакли ва маъдан таркибли бошқа субстратлар билан боғлиқлиги аниқланди. Олтиннинг асоосий қисми кон компонентлари (цианитли олтин)га эга ўсимта кўринишида эканлиги аницланди -70.0-71,2%; ундан сунг эркин металл доначалари куринишидаги олтин (амальгамирли олтин) - 20,0 - 24,2%. Олтиннинг цолган цисми тахминан тенг миқдорда юпқа умаланган пирит, бундан ташқари кварц ва алюмосиликатлар таркибида аницланган.

Гематит гидрослюдистли агрегатда, ундан ташқари, кальцит доначаларининг ички ғовагида, худди гидротермокарст цементи брекчиялари каби кальцит ва гидрослюд томирчаларидан хам нарироқдаги метасоматик гардишларда ҳам тенг миқдордаги умаланишни ҳосил қилади, бу ўз навбатида унинг эндоген табиатини таърифлайди. Гематитнинг пахтасимон умаланиши ва атоллсимон 0,002-0,01 мм

ўлчамли ажралмалари қандайдир қуйқалар ёки соф олтинли ёхуд пиритли усмаларни хосил цилмайди. Ажралма шаклларининг тез-тез яцинлигига царамасдан, пиритнинг гематит билан аралашма ҳолатлари аниқланмаган, бу ҳам ўз навбатида гематитнинг гипоген табиатидан далолат беради.

Пирит худди шундай каёб ҳолларда гидротермокарстли цемент брекчияларида улчами 0,005-0,05 мм булган, метосоматик гематитизация худудларида, кальцит-гетит-гидрослюдистли бирикмаларда, ундан хам кам холатларда эса лимонит томонидан бажарилган сутуро-стилолитли чокларда етарлича тенг тацсимланган умаланишни хосил цилади.

Анча йирик умаланишлар кубиксимон шаклга эга ва фаол равишда лимонитизация участкаларида занглаган (шунинг ҳисобига брекчиялар алоҳида участкаларда ўткир тусларга эга). Юпқароқ пирит ушоқлари (0,005 мм ва ундан кам) нотекис ёки камдан кам глобуляр шаклга эга ва одатда кальцит доначаларининг ичида жойлашган бўлади. Пирит йирик кристалли кальцитда 0,01мм ўлчамли уланиш ёриқларида ушоқлар ҳосил қилади. Микрорентгеноспектрал таҳлил маълумотларига кўра, пирит назарияга яқин кимёвий таркибга эга (48,62% темир ва 52,93% олтингугурт) ва назарияга (0,87) цараганда анча юцори булган Fe/S = 0,92 муносабатларни ташкил этади, бу эса унча юқори бўлмаган ҳароратда сезиларли олтингугурт етишмовчилигидан далолат беради (пирротин шаклланиши учун етарли булмаган). Бу хацида пирит ва гематит бирикмаси хам далолат беради.

Киноварь фацат 0,01-0,05 мм улчамли томчисимон ва кам холларда нотекис ушоқлар, ундан ҳам кам ҳолларда 0,1 мм ўлчамли ромбсимон доломит доналари шаклланадиган кальцит ва гётитнинг бирикмаларида учрайди. Соф олтинли ва бошца маъданли минералларга эга усмаларни шакллантирмайди.

Соф латунь кальцит томирчаларидаги айлана шаклларга яқин ерларда, камёб жуда майда (0,001-0,005 мм) цушимчалар куринишида учраб, кальцит кристалларининг битишма ёриқлари бўйлаб ривожланган. Микрорентгеноспектрал таҳлил натижаларига кўра, унинг ўлчамлари қуйидагича: мис 67,8% ни, рух 32,13% ни ташкил этади.

Олтин таркибли кальцитлар табиатини ва уларнинг шаклланиш ҳароратини аниқлаш мақсадида термобарогеокимёвий изланишлар жамланмаси бажарилган бўлиб, улар ўз ичига конли ҳудудлардаги жинсларнинг декрептометрик изланишларини, олтин ва киноварьли кальцит томирлардан ва олтин ташувчи брекчиялардан ташкил топган кальцитлардаги газсимон-суюц цушимчалар гомогенизацияси харорати ва фазавий таркибини урганишни, газсимон-суюц қўшимчаларнинг тузли ва газли таркибини иккита кальцит намунасида олади (В.С.Полыковский, 1985 г).

Кўрсатиб ўтилган изланишлар Аката маъдан конидаги бирламчи конларнинг гидротермал келиб чиқишини исботлашди. Бу хулоса қуйидаги маълумотлар билан асосланади:

  • -    урганилган кальцитнинг барча турларида газсимон-суюц цушимчалар мавжуд бўлиб, уларда 2 та: суюқ ва газли (кальцит вужудга келиши холатида улардаги совуқ сувливадозли эритмалар учраганда улар фақат бир фазали бўлар эди) фазалар учрайди;

  • -    барча газсимон-суюц цушимчалар суюц фазага гомогенизиялашади;

  • -    кальцитлардаги газсимон-суюц цушимчалар гомогенизацияси натижаларига кўра, гидротермал жараённинг ҳароратий даражавийлигининг умумий схемаси аниқланган: таркибида кабонат мавжуд бўлган олтин таркибли брекчиялар ҳосил булишида иштрок этувчи гидротермал эритма 2120-1260С хароратга эга булган, олтинли ва киноварли калцит томирлар эса 142-113 0 С хароратга эга гидротермал эритмалардан хосил булиши аницланган.

Аката маъдан конидаги иккита намунанинг кимёвий таҳлили қуйидаги петроген ва рудоген элементларнинг таркибини аниқлашга имкон берди: CaО – 50,4 - 52,08%; SiО 2 – 1,7 - 4,9%; Al 2 О 3 – 1,5 -1,7%; MnО – 0,04 - 0,05%; ТiО 2 – 0,01-0,04%; Р 2 О 5 – 0,06%; Fe 2 О 3 – 0,5 - 0,65%; FeО – 0,1%; S умум. – 0,03- 0,24%; Au – 2,0 - 3,3 г/т; Ag – 1,0 г/т; As – 0,018 - 0,1%; Sb – 0,001 - 0,015%; Cu – 0,007% гача; Pb – 0,02% гача; Zn – 0,04 – 0,05%; Со –0,005%гача.

Шу йўсинда Аката конига қуйидагилар хосдир: а) строматолитли оҳактош устинлигига эга кесилманинг карбонатли секциясига тақалганлиги; б) маъдан қўшилган (кальцит, гилрослюдлар) бирикмалар шаклланишининг паст ҳароратлари; в) олтин таркибли ассоциацияларнинг (соф олтин,гематит, апатит, киноварь) ўзига хос минерал парагенезиси; г) маъдан атрофидаги майдонда фосфор, симоб, мис ва рухнинг йиғилиши билан ажралиб турувчи маъданли ҳудуднинг геокимёвий ўзигахослиги; д) маъданли эритмаларда олтингугуртнинг сезиларли етишмовчилиги соф латуннинг юзага келишига, миснинг соф ҳолда (олтинли қўшимчалар кўринишида) шаклланишига сабаб бўлади, бу ҳам ўз навбатида сулфид кўринишида эмас перитнинг гематит билан ассоциацияси сифатида, бундан ташқари назарий жиҳатга нисбатан пиритларда Fe/S муносабати ўта юқори ҳисобланади.

Аката конидаги турли литотип жинсларини тақдим этувчи ихтиёрий танланган намуналарнинг (кам ўзгаришли пелитоморф охактошлардан то гидротермокарст брекчияларгача) ўтказилган ртутометрик таҳлил натижалари олтин ва симоб ўртасидаги кам сезилувчи корреляцион алоқанинг мавжудлиниги исбот қилишга имкон берди, шунга асосан умумий барча танловлар учун (190 намуна корреляция коэффициенти 0,27), алоҳида маъдан бирикмалари учун ҳам (40 намунада корреляция коэффицииенти 0,18).

1-расм. Микрорентгеноспектрал та^лил маълумотларигга кура соф олтин, гематит ва пирит таркибидаги қўшимчалари элементларининг тартибланиши.

Маъдан таркибли ҳудуд олтин таркибли, брекчиясимон, аподоламитли метасоматитлар ва карбонат жинслардаги олтинли маъданлар қидирувида аниқ индикаторли минерализацияни ифодаловчи халцесимон кварцнинг штокверкасидан ташкил топган.

Штокверкада ўзаро яқин жойлашган 3 та участкага бўлинган квар-сульфидли ва кварцли томирчалар жойлашган. Алоҳида томирчаларнинг қуввати 1-2 дан 5-8 см гача ўзгаради. Маъдантаркибли кварц томирчаларнинг ривожланиши, асосан, субмеридионал емирилишлар ёриқлари билан бошқарилади ва фақатгина алоҳида томирчалар, шу жумладан анчагина кучлилари ҳам, шимоли-ғарбий емирилишга бориб тақалади.

Кварц томирчалардаги маъданли минераллар мураккаб таркибли сулфаттузлари билан блекли маъдан билан, кумуш сулфидлари билан, кам ҳолларда соф кумуш, олтин ва касситерит билан намоён бўлади. Сулфотузлар орасида қўрғошин-қалайли ва қўрғошин-сурмали турлари, шунингдек мураккаб таркибли сулфатузлар ажралиб туради.

Таркибида қалай бўлган сульфатуз (тахминан тиллит – PbSnS 2 ) парчаланиш махсулотлари орасида унинг ўрнини босувчи реликтли характерга эга умаланишлар кўринишидаги, ўлчами 0,1 мм бўлган ажралмаларни шакллантиради. Кумушнинг 0,01-0,02 мм ўлчамдаги томирсимон ажралмалари сифатида чегараланади. Яримсифатли локал-лазерли спектрал анализ натижаларига кўра таркиби қуйидагича: қалай – 15-20%, мис – 10%, қўрғошин – 10%, темир – 10-%; улардан ташқари руҳ – 5-% ва сурма – 1% мавжуд.

Қўрғошин-сурмали сульфотуз (цинкеит – PbSb 2 S 4) кварцда ингичка бурчакларни ва биндгеймитнинг кулранг-қорамтир массаси ўртасида кичикроқ инларни ҳосил қилади. Цинкеит аржармалари ўлчамлари 0,1-0,3 мм дан ошмайди. Локал-лазерли спектрал анализ натижаларига кўра, минералдаги асосий унсурлар қўрғошин ва сурма (20-25%) ҳисобланади. Ҳудди шу усул билан аниқланган миснинг юқори миқдори (10%) цинкеит ковелинаси ва халькозинаси псевдоморфози билан, кумуш (10%) эса соф кумуш қўшимчаси сифати шартлаштирилган.

Мураккаб таркибли сульфотуз ажралмаларнинг реликтли характерига эга, у бўйлаб ривожланган иккиламчи махсулотлар эса ўриндошларнинг ҳудудий-халқасимон ва ингичка дисперсли таркибини шакллантиради. Локал-лазерли спектрал анализ натижаларига кўра, сулфатузлар таркиби қуйидагича: мис (20%), кумуш, қўрғошин, сурма (10%дан), рух (3%), темир ва маргумушт (1% дан). Хира маъдан (оптик хусусиятлари ва таркибига кўра рух таркибли тетраэдритга киритиш мумкин) биндгеймит билан яқинликда бўлган, ўлчами 0,5 мм гача бўлган майдадонли уясимон умаланишлар билан ифодаланади. Асосий компонентлари мис ва сурма бўлиб, шунингдек сезиларли миқдорда рух (1-3%) ва қўрғошин (1%) ҳам мавжуд.

Акантитга ўхшаш кумуш сульфиди кварцда ўлчами 0,1-0,2 мм бўлган биндгеймит ва цинкеит билан алоқада бўлган майда қўшимчаларни шакллантиради. Унинг ранги жигарранг-қора. Кумуш икки хил турда аниқланган. Улардан бири қалай таркибли сульфотуз ва рухдаги ингичка (0, 01-0, 001мм) томирсимон ажралмалар кўринишида ривожланган. Иккинчи тури шундай характерли ингичка томирчалар билан, биндгеймит йиғиндиларига тақалган холда аниқланган.

Биндгеймитдаги эланмалар ва ингичка томирчалар билан ифодаланади. Унинг рангги тилларанг сариқ. Эҳтимолки, олдинроқ томирчалар кейинчалик биндгеймит билан алмаштирилган сульфотузларни элашган. Томирчалар қуввати мм нинг мингдан бошлаб токи юздан бир улушига тенг.

Маъдан кондаги иккиламчи минераллар биндгеймит ва валентинит билан ифодаланган.

Валентинит юпқа қаватли йиғилмаларни, призмасимон ва таблитсимон кристалларни ҳосил қилади. Мураккаб таркибли сульфотузлар ва биндгеймитлар бўйлаб ривожланади.

Иккиламчи минераллар майда (мм нинг мингдан бир улушидан камроқ) реликтли маъдан миннералларни, асосан галенитни, кам холларда борнитни, халькозинни,сфалеритни, мураккаб таркибли сульфатузларни кўпайтиради. Локал-лазерли спектрал анализ томонидан қора-кулранг биндгеймитда асосий компонентлар (сурма – 20%, қўрғошин 70%, кальций – 10%)дан ташқари, рух-0,6%, кумуш - 0,3%, мис - 0,3% борлиги аниқланган, валентинитда эса (асосий компонет сурма- 30% атрофида) қўрғошин - 10%, кумуш- 0,1%, мис - 0,05%, рух - 0,006% борлиги аниқланган.

Баъзан биндгеймининг валентинитли кулранг-қўнғир ўсмалари кассетеритнинг майдадонали аралашмаларини ўз ичига олади.

Мураккаб таркибли сульфотузларни ўз ичига олган,турли миқдорларда Pb, Sn, Sb, Cu ва кам ҳолларда Zn билан аралашган; рух таркибли тетроэдрит; соф кумуш ва соф олтинни ўз ичига олувчи минерал комплекс аподоломитли олтин маъданкони учун геокимёвий ҳудуднинг типоморф элементлар жамланмасини аниқлайди.

Асосий аномал ясовчи элементлар Au ва Ag лар бўлиб, иккинчи даражалилари Pb,Sb,Cu ва Zn лар эса махаллий паст контрастли ореолларни шакллантиради.

Кавсагар кичик свитасининг тилла маъданкони ҳусусиятларини қуйидагилар ёрдамида белгиланади: а) минераллашган ҳудуларнинг карбонат кесимидагиг магнезиал секциясига тақалганлиги; б) дедоломотизация ва халцедосимон кварцга эга кальцитли метасоматитларнинг шаклланишининг юқори миқдорда аниқланиши; в) соф олтин йиғилишида ёрдам берувчи сульфотузли индикарторли минерализация; г)Au,Cu,Sb,Ag, ва Zn ларни ўз ичига олган типоморфли геокимёвий комплекслар.

Маъдан конга 142-113С ҳароратдаги кальцит асосида шаклланадиган паст ҳароратли метасоматитлар, улар билан бирга гидрослюдлар ва каолинитлар, ёки халцедоносимон кварц мавжуддир.

Минерал папагенезлар соф олтинни, у билан биргаликда гематит, апатит, охактошларнинг маъданлашиши учун киноварь ва доломитларнинг маъданлуви учун эса сульфатузлар, соф Ag, акантит ва тетраэдитни ўз ичига олади.

Апокарбнатли олтин маъданконининг типоморфли геокимёвий комплекси асосини Au, Cu, Ag, ва Zn лар ташкил этади, хилма-хиллик учун эса уларга ёки P ва Hg, ёки Pb ва Sb қўшилади.

Адабиётлар:

  • 1.    Пирназаров М.М. Золото Узбекистана: рудно-формационные типы, прогнознопоисковые модели и комплексы. - Т. ГП «НИИМР». 2017. - 247 с.

  • 2.    Усманов И.А. Влияние карбонатного метасоматоза на локализацию золотого оруденения месторождения Кумтор // Geologiya va mineral resurslar. – 2010. - № 5. С. 15-19.

  • 3.    Цой В.Д., Королева И.В., Мундузова М.А., Захидов А.Р. Нетрадиционный апокарбонатный тип золотого оруденения Узбекистана. - Т. ГП «НИИМР». 2011. - 174 с.

  • 4.    Хаусен Д.М., Керр П.Ф. Месторождение тонкодисперсного золота Карлин, штат Невада. В кн. «Рудные месторождения США». М., «МИР», 1973. – С. 590 – 624.

Список литературы Аката конидаги карбонат жинсларидаги телетермал олтин маъданлашувининг минералогик хусуситялари (Жанубий Ўзбекистон)

  • Пирназаров М.М. Золото Узбекистана: рудно-формационные типы, прогнозно- поисковые модели и комплексы. - Т. ГП "НИИМР". 2017. - 247 с.
  • Усманов И.А. Влияние карбонатного метасоматоза на локализацию золотого оруденения месторождения Кумтор // Geologiya va mineral resurslar. - 2010. - № 5. С. 15-19.
  • Цой В.Д., Королева И.В., Мундузова М.А., Захидов А.Р. Нетрадиционный апокарбонатный тип золотого оруденения Узбекистана. - Т. ГП "НИИМР". 2011. - 174 с.
  • Хаусен Д.М., Керр П.Ф. Месторождение тонкодисперсного золота Карлин, штат Невада. В кн. "Рудные месторождения США". М., "МИР", 1973. - С. 590 - 624.
Статья научная