Қалқондорларнинг мевали боғларга зарари

Қалқондорлар. Бу ҳашаротлар тенг қанотлилар – Homoptera туркумининг, кокцидлар – Coccinea кенжа туркумига оид бўлиб, мевали дарахтларга асосан учта оилага мансуб турлари зарар келтириши мумкин: қалқондорлар ( Diaspididae ), мумғубор қуртлар – червецлар ( Pseudococcidae оиласи) ва сохта қалқондорлар ( Cоccidae ) [3; 292-341-б.].

Булар кичкина (0,45-2,8-3,0 мм) ҳашаротлар бўлиб, уларда диморфизм жараёни кучли ривожланган. Қанотсиз, мўйловлари ва оёқлари жуда қисқариб кетган, елка томонидан мум билан қоплангани урғочиларига хосдир. Яхши учиши, озиқланмай қисқа умр кўриши (бир неча соатдан 1-3 кунгача) ҳашаротнинг эркакларига хосдир. Эркаклари эса ҳашаротларга хос барча қисмларга эга бўлиши билан бирга ўз вазифасини бажаришгагина мўлжалланган. [5; 59-б.].

«Дайдилар» (Биринчи ёш личинкалари) қалқон тагидан чиқиб дарахт бўйлаб тарқаб кетади; қулай жой топгач, бир ерга ёпишиб ривожини шу ерда тугатади. Улар 2-3 марта пўст ташлаб урғочи етук зотга айланади; эркаклари эса 4 марта пўст ташлайди. Дарахт пўстлоғини ва баргларини санчиб-сўриб заифлаштиради. Натижада барглар сарғайиб тўкилади, мева майда ва бемаза бўлиб қолади. Дарахтда кокцидлар борлигини навдаларни елим билан қопланганидан, чумоли кўплигидан, ҳамда дарахт остидаги ерни елимланишидан билса бўлади [6; 380-385-б.].

Ўзбекистонда қалқондорларнинг кўплаб турлари учраши билан биргаликда, зараркунанда сифатида мевали боғларда кенг тарқалган турлари унча кўп эмас [3; 292-341-б.]. Шулар Ўрта Осиё вергулсимон ҳақида тўхтаб ўтамиз.

Ўрта Осиё вергулсимон қалқондори-(Lepidosaphes mesasiatica Borchs)

Вергулсимон қалқондорлар — тенг қанотлилар туркуми қалқондорлар оиласига мансуб танасининг қалқони вергулсимон эгилганлиги учун шундай ном берилган. Кенг маънода полифаг, Урта Осиё эндемиги. Личинкаси ва урFOчиcи олма, нок, шунингдек терак, тол, наъматак, катальпа ва б. мевали дарахтларда озикланади ва купаяди. Йил давомида 2 насли ривожланади, тухуми дарахтларнинг танаси ва бутокларида калкон остида кишлайди. Урғочисининг танаси чўзиқ, ноксимон, ранги оч сариқ, қоринчасининг биринчи сегменти танасининг энг кенг қисмидир. Мўйлабчалар кичкина дўмбоқчалар шаклида, учта узун ва 1 -2 киска тукчалари бор. Пигидия кенг, юмалок икки жуфт кисмли, урта кисмининг оралиFи уни энининг ярмисига тенг. Четдаги бўлакчалари ўртадагилардан кичик, иккига ажралган, уамма булакчаларининг юкори кисми юмалок шаклда, тожлари тукли. УрFOчиcининг калкони чузинчок, вергулсимон, орка кисмига караб кенгайиб боради. Калкони оч-жигарранг, деярли сариқдан то жигарранг ёки тўқ жигарранггача. Личинканинг териси калконинг четларлга чикиб туради. Калконнинг узунлиги 3-3,5 мм, эни 1-1,5 мм. УрFOчи калконлари ичида эркакларининг калкон нимфалари куп. Эркагининг нимфаси чузик тор, орка томонга караб бироз кенгаяди, калкоки оч-жигарранг ёки ок ранг, узунлиги 1-1,5 мм. [9.].

Марказий Осиёда кенг таркалган тур, воуаларда ва тоF уудуд- ларида кенг таркалган, денгиз сатҳидан 2000 метргача кўтарилади. Кўп мевали ва манзарали дарахт турларини зарарлайди, қалқондор миқдори кўп бўлганда дарахтлар танаси ва новдалар қалқонлар билан ялпи равишда копланади, натижада дарахтнинг устки кисми курий бошлайди, танасида эса қалин бачки новдалар ўсиб чиқади.

Илгари бу қалқондор олманинг вергулсимон қалқондорига ўхшатилар эди (Lepidosaphes ulmi Bouchs) Н.С.Борхсениус (1962) бу қалқондорларни мустақил турга ажратди. Ўрта Осиё вергулсимон қалқондорига (Lepidosaphes mesasiatica Borchs) морфологик белгисига қараб, сўнг бу фарқлар биологик хусусиятлари билан ҳам тасдикланди [5; 59-б.].

Ўрта Осиё вергулсимон қалқондори Марказий Осиё Республикалари ва Жанубий КозоFиcтонда зарар келтиради. Тожикистонда у Хисор водийсида ва Хисор тоF тизмасида учрайди. Ўзбекистонда у Тошкент, Сирдарё, Самарқанд, Наманган, Фарғона вилоятларидаги 27 тадан ортик туманларда аникланган [6; 380-385-б.].

Калкондор дарахтнинг танаси, новда ва шохларига урнашиб олади, айникса барг томирларнда тудалашиб унинг шарбатини суриб олади. Кучли зарараланганда дарахтлар ўсиши сусаяди, барглар барвақт тўкила бошлайди, ҳосил камаяди, мевасининг сифати ёмонлашади [4; 375-379-б.].

Кузатувлар     олиб борилган         фермер хўжаликларида      мева дарахтларнинг    умумий зарарланиши 1,14 % ни ташкил қилди, олма кучлирок зарарланган -1,41 %, нок -1,14 %, беуи-1,03 % (1-расм). Таркалиши зарар келтириши бўйича у аввалги икки   турдан кейинги учинчи ўринни эгаллайди.

Ўзбекистон шароитида Ўрта Осиё вергулсимон қалқондори тухум стадиясида она қалқони остида қишлайди ва озуқа ўсимлигининг пўстлоғида бўлади. Баҳорда қишдан чиққан тухумлар оқ рангли бўлади ва лупа остида кўрилганда гуруч доналарига ўхшайди. Илиқ ҳаво келиши билан тухумлар тўқ сариқ рангли бўлади, бунда Куртнинг эмбрионал ривожланиши тугалланади ва тухумнинг бир чегарасида (оркасида) икки нуқта кўринади. Апрель ойининг охири, май ойининг бошида личинкалар чиқа бошлайди. (“дайди” личинкалар). Бизнинг кузатувларимиз шуни кўрсатадики, дарахт танасининг жануб ва ғарб томонидаги тухумлардан биринчи бўлиб личинкалар чиқади, чунки бу томонларкни қуёш яхшироқ иситади. 2014 йили биринчи личинкалар 27 апрель ойида ўртача ўн кунлик ҳарорати 15,8°С да, ҳавонинг нисбий камлиги 69 % да, 2015 йили эса 5 майда ҳавонинг ўртача ҳарорати 21,5°С, нисбий намлиги 48 % да пайдо бўла бошлаган (2-расм).

Шуни таъкидлаш керакки “дайди” личинкаларнинг пайдо бўлиши оқ акация (Robinia pseudoacacia L.) нинг ялпи равишда гуллаш даврига туFри келади [2; 292-341-6.]..

Тухумдан    чиққан    “дайди”

личинкалар она қалқончасининг остидан чиқиб дарахтнинг танаси ва новдалари бўйлаб озуқа қидириб ўрмалаб кетишади. Озиқланиш учун қулай жойни топиб, ўзларининг узун хартумчалари билан пўстлоқни тешиб ҳужайра ширасини сўрадилар. Личинкаларнинг кўпроқ қисми ёш новдалар сиртида йиғилишади,     барглар     бандида бўладилар. Аммо барг пластинкасининг узида улар деярли учрамайдилар.

Личинка озиқланиши билан унинг танаси юзасига оқиш тукли ипчалар чиқадн, ипчалар кейинчалик қорамтир бўлиб зичлашади ва қалқонча вужудга келади. Туллашда личинка ипчалари қалқоннинг ички томонига жойлашади. Туллаш жараёнида личинкаларнинг кўзлари, мўйлови ва оёклари йуколади.

3-расм

—раем. У рта (киё вергулсимон калкондорп ургочи ют ин ин I махсулдорлиги (Азимова Сайёра ф/х. Кибрай

Иккинчи ёшидаги личинкалар май ойининг иккинчи ўн кунлигида (18 май) пайдо бўлиб, ўртача ўн кунлик ҳарорат 18,5°С, нисбий намлик 63 % бўлганда, 2019 йили эса май ойининг учиичи ўн кунлнгида (27 майда), ҳавонинг ўртача ўн кунлик ҳарорати 20,2°С ва ^авонинг нисбий намлиги 50 % бўлганда кузатилди. 2020 йили биринчи авлод эркакларининг дастлабки нимфалари июнь ойининг биринчи декадасида (6-VI) пайдо бўлди. Эркакларининг учиши ва катта ёшдаги урғочилар июнь ойининг иккинчи ўн кунлиги охирида (28.06.2015 й) ва июнь ойининг учинчи ўн кунлиги бошида (22.06.2015 й.) аниқланган. Июнь ойининг охирида (29.06) биринчи авлод урғочиларининг тухум қўиши аниқланган. Урғочилари ўз тухумларини қалқон остига қўяди, тухумлар қўйилиши даврида урғочисининг танаси буришади ва аста-секин қалқончанинг бош томонига ҳаракатланади. Биринчи авлод урғочисининг жинсий махсулдорлиги иккинчи авлод урғочиларникига нисбатан бироз камроқ (3-расм).

Биринчи авлод урғочиси ўртача 63,3 тухум қўяди; иккинчи авлоди эса 91,2 тухумга қўяди. Шуни таькидлаш керакки, айрим урғочилари 120 тагача ва ундан ортиқ тухумчалар қўйиши ҳам мумкин. Урғочиларинииг махсулдорлиги қалқондорнинг зичлигига боғлиқдир. Бу тўғрида Х. Шукуров ва бошқ. олимларнинг фикри бир хил қалқондорлар зич жойлашганда урғочиларининг махсулдорлиги энг кам бўлади, аксинча улар сийрак жойлашганда эса энг кўп бўлади [5; 59-б.].

Июнь ойининг охири, июль ойининг бошида қалқончалар остида тухумчалар аниқланган, бу даврда биринчи авлоднинг “дайди” личинкалари ҳам кузатилади. 18-20 кундан сўнг, август ойининг бошида личинкалар туллайди, урғочисининг имагоси ва нимфаси пайдо бўла бошлайди, сўнг эркакларининг имагоси билан жуфтлашганидан сўнг, август ойининг охирида, сентябрь ойининг бошида урғочилари қишлаб қолувчи тухумларни қўйишга киришади.

Шундай қилиб, Тошкент вилоятида вергулсимон қалқондор бир йилда икки авлод беради.

Озуқа ўсимликлари. Ўрта Осиё вергулсимон қалқондори полифаглар гуруҳдан ҳисобланиб, личинкалари ва урғочиси кўп турдага ўсимликлар билан озиқланади. Биз уни олма ва нок дарахтида учратдик, беҳида эса учрамади.

4-расм

Ундан ташқари қатор тадқиқотчилар қуйидаги дарахт турларида ушбу

-раем. Урта Оси? вергулсимон калкондорнинг параттлар бнлан зарарланиши (Тошкент внлояги 2019-2020 пй.)

қалқондорлар

борлигини

куриб чикилган ургочи имаго, дона

Улардан паразшлар учиши учун тешиклилари, дона паразшлар билан зарарланиш даражаси,ро

“Боломзор" фермер хУжалнгн (2019) “Акмал Лола узумзорн" фермер

^жалиги (2020)

аниқлаганлар; грек ёнғоғи ( Juglans regia L ), бодом ( Amygdalis communis L. ), узум ( Vitis vinifera L. ), жийда ( Elaeagus angustifolia L. ), сирень ( Syringa vulgaris L. ), наъматак ( Rosa sp. ), тераклар ( Popujus sp .), тол ( Saiix sp .), тут ( Monxs alba L. ), шумтол ( Fraxinus sp .), чинор ( Platanus orientalis Z. ) [1; 10-15-б.], [8; 3-б.].

Умуман бу қалқондор ҳар хил оиладаги 45 та турдаги ўсимликларда учрашини таъкидлаган [2; 62-

Паразитлари ва йиртқичлари. Ўрта осиё энтомофаглари етарли даражада тадқиқ қилинмаган.

63-б.]. вергулсимон қалқондори

. Паразит ҳашаротлардан

қалқондорнинг табиий душмани Encyrtidae - Zaomma Iambinus (Walker) қайд этилган.

Ўзбекистонда биринчи маротаба 1977 йили аниқланган [7; 148-222-б.], [8; 3-б.].

Иккинчи паразит Physcus testaceus Masi шу билан фарқ қиладики, оддинги қанотлари яланғоч, қийшиқ чизиқсиз ва бир текис тукланган. Мўйлаблари тўғнағичсимон, урғочисида 7 бўғин, эркагида 8 бўғин. Урғочилари қалқондор личинкаси танасига тухум қўяди, бу ерда паразит личинка чиқади ва озиқланади. Озиқланиш тугаллангандан кейин тана ичидаги личинка ғумбакка айланади. Паразитнннг имагоси қалқондорнинг танасидан

тешикча очади ва учиб чиқади . Шуни таъкидлаш керакки, паразит унча самарали эмас, 4-расмдан кўриниб турибдики, 2019 йили Сурхондарё вилоятининг Сариосиё тумани “Бодомзор” боғдорчилик хўжалигида олиб борилган тажрибаларда қалқондорнинг паразит билан зарарланиши 4,6 % ни ташкил қилди, 2020 йили эса Қўмқўрғон тумани “Акмал Лола узумзори” фермер хўжалигида юқорироқ 9,3 % бўлди , чунки бу ерда кўп йил мевали боғнинг зараркунандаларига қарши кураш олиб борилмаган.

Бу паразит Ўрта Осиё вергулсимон қалқондоридан ташқари олманинг вергулсимон қалқондорини ( Lepidosaphes ulmi ) Турон қалқондорини ( Diaspidiotus prunonim Laiug) зарарлайди.

Ўрта осиё вергулсимон қалқондорининг йиртқич кушандаларидан; Chilocorus bipustulatus L. ва Exochomns quadripustulatus L. ни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу қўнғизлар қалқондорлар билан озиқланиб қолмасдан, улар битлар ( Aphididae ) каналар ( Tetranychidae ) ва бошқалар билан ҳам озиқланишади.

АДАБИЁТЛАР