Артериал гипертониянинг «Тиббиётни биринчи чизиқларида» оғир қайталаниши ва ургент тус олиши худудий хавф омиллари

Артериал гипертония (АГ) тиббиётнинг барча бўғинларида, энг аввало, «биринчи чизиқларда» пандемик тус олиб кўпайиб бораётган ва муаммолари бисёр касаллик бўлиб қолмоқда. Бу жараёнда унинг хавф омиллари алохида рол ўйнайдилар ёки уларни каасалликнинг патогенетик мохятини тушуниб боришда, профилактикаси ва даволаш дастурларини тузишда, шак – шубҳасиз, эътиборга олиш керак бўлади. Хавф омиллари (ХО) тўғрисида, демак, нафақат тадқиқотчи – мутахассис, балки «биринчи бўғин» шифокори хам замонавий билимларга ёки уларга қарши тура оладиган амалиётларга эга бўлишликлари керак бўлади[1,2,3].

АГни барча хавф омиллари икки турга таснифланади бошқариб бўладиган ХО ва бошқариб бўлмайдиган ХО. Амалий фаолият учун 1 – чи гуруҳ омиллар муҳим бўлиб, уларнинг сони 300 та атрофида кўрсатилади. Кўплаб ХО ни бошқариш ва улар билан бўладиган йиллик ўлимлар сурътини камайтириш мумкин[4,5,6].

Бутун Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти эълон қилган статистик маълумотларга кўра (WHO, 2015) 6 та ХО дан йилига ўртача дунёда 26,5 млн ахоли ўлими содир этилади. Чунончи, диабетдан – 1,5 млн гипертониядан – 9,4 млн та, гиперхолестеринемиядан (ГХС) – 2,6 млн та, семизликдан – 2,8 млн та, гиподинамиядан – 3,2 млн та ва чекишдан – 6 млн та. Ўзбекистонда 1 – 12. 2020 холатига юрак қон томир касалликларидан 105360 киши вафот этган, бу барча ўлимни 60,0 фоизини ташкил этади. 1 кунда 289 киши, АГ ва унинг асорати – инсульт ва инфарктдан вафот этган ёки 1 соатда 12 ўлим, хар 5 дақиқада 1 ўлим қайд этилган (stst. Uz – 1.12.2020 маълумотлари). Бунинг асосий ва бош сабаби бўлиб АГ хисобланади, у бирин – кетин, “халокат йўлини” очади ва якунида қуйидагича етказади: АГ – эндотелиал дисфункция атеросклеротик пиликча инфаркт инсульт кардиоваскуляр континуум (ўлим) !!

ХО ни олдини олиш на фақат юрак – қон томир касалликларини, балки кардиоваскуляр ўлимни хам камайтиради. Масалан, гипертония ва дислипидемияни биргаликда даволаш юрак қон томир касалликлари хавфини қуйидагича кўпроқ камайтиради [Emberson J. еt al., 2004]:

холестерин камайиши-10% + қон босими камайиши-10% = ЮҚТ хавфини камайиши кейинги 10 йил ичида-45% ташкил қилмоқда.

Алохида кўрсатиш керак бўлди, йил сайин АГ нинг хатар омиллари кўлами кенгайиб бормоқда, анаънавий ХО билан бир қаторда янгилари пайдо бўлмоқда ва маълум даражада шулар сабаб бўлиб, АГ ни даволаш кам самара бермоқда ёки натижада унинг кўплаб асоратлари, жумладан, гипертония кризи (КГ) кўпаймоқда.

Қайд этилганлардан келиб чиқиб, биз ушбу тадқиқотимизда, гипертония кризининг хатар омилларини тиббиёт бўғимининг “биринчи чизиқлари” хизмат қилувчи, ахоли орасида ўргандик ва уларнинг худудий хусусиятларини таҳлил қилиб чиқдик.

Андижон шаҳри худудида охирги сайлов рўйхати бўйича 10 – фоизли репрезентатив танлов асосида 603 та ахоли ажратилди. Улар эпидемиологик, сўровномали, биохимик ва инструментал текширув усулларидан фойдаланиб тўлиқ текширилди. АГ ва гипертония кризи хамда уларнинг асосий хатар омиллари ЖССТ

(1999), АКШ (2003) ва Европада (2008) қабул қилинган тавсиялар хамда мезонлар бўйича баҳоланди/ташхисланди.

Олинган натижаларни тахлили 6.0 версияли Statistica дастуридан фойдаланиб бажарилди.

Олинган маълумотларни баёни олдида кўрсатиб ўтиш керак бўлади, ГК ахоли орасида, расмий статистикадан фарқ қилиб, юқори эпидемиологик кўрсаткичлар билан аниқланади. Катта ёшдаги (15 ёшдан ошганларда) ахоли орасида ГК ни тарқалиш даражаси 37,2 фоизни ташкил этади. У 9,1 фоиз холатларда АГ I босқичида, 16,6 фоиз – АГ II босқичида ва 14,4 фоизга етиб АГ III босқичида қайд қилинади.

ГК нинг қуйидаги хатар омиллари асосан текширув худудида тасдиқланади ва айнан улар сабаб бўлиб АГ ни оғир шаклда қайталаниши ёки ГК билан асоратланиши кузатилади: умумий маълумотчанликни пастлиги (2,3 фоиз), этник омиллар (83,9 фоиз), ақлий меҳнат (47,4 фоиз), оғир жисмоний меҳнат (55,5 фоиз), қониқарсиз ёки ёмон яшаш шароити (15,1 фоиз), ортиқча тана вазни (30,0 фоиз), кашандалик (31,3 фоиз), алкоголь истеъмол қилиш (24,0 фоиз), гиперхолестеринемия (35,2 фоиз), гипертриглицеридемия (39,9 фоиз), стресс (19,0 фоиз), қандли диабет (1,5 фоиз) ва тиббий назоратни бўлмаганлиги (43,3 фоиз).

Тахлиллар аён бўлади-ки, ГК келиб чиқишида диастолик ва систолик АГ, АГ II босқичи ва этник омил етакчилик қилади. Хар бешинчи беморларда (20,8 фоиз) мазкур ХО билан беморларда ГК хавфи 4,8 баробаргача етиб ошади.

Бундан ташқари қайд қилинди – ки деярли хар учинчи АГ билан беморда ГКни келиб чиқиши (29,2 фоиз) ёш, кашандалик, дислипидемия, полипатия ва АГ III даражасига боғлиқ бўлиб содир бўлади. 50,0 фоиз гипертоник беморларда ГК жинс, маълумотлилик даражаси, ақлий зўриқиш, оғир жисмоний меҳнат, номақбул ижтимоий ҳолат, ортиқча тана вазни ва бошқа қолган омиллар сабаб бўлиб келиб чиқади. Кучли “хатар омиллари” – 208 фоиз, ўртача кучли ХО – 29,2 фоиз ва «Кучли ХО» - 50,0 фоизга етиб ГК га нисбатан ажратилади.

Демак, хулоса қилиш мумкин бўладики, улар орқали даволаш ва профилактика дастурларини ахоли орасида муваффақиятини 20,8 фоиздан то 50,0 фоизгача етиб ошириш мумкин.

АДАБИЁТЛАР

• 1.    Артериальная гипертензия у взрослых. Клинические рекомендации 2020 // Российский кардиологический журнал. – 2020; 25 (3): 149 – 218.

• 2.    Шляхто Е. В., Баранова Е. И. Основные направления снижения сердечно – сосудистой смертности: что можно изменить уже сегодня? // РКЖ. – 2020; 25 (7): 10 – 18.

• 3.    Бойцов С.А., Баланова Ю.А. и др. Артериальная гипертония среди лиц 25 – 64 лет: распротраненность, осведомленность, лечение и контро По материалам исследования ЭССЕ // Кардиоваскулярная терапия и профилактика. – 2014; 4:4 – 14.

• 4.    Thakkar HV et al. Masked Hypertension: A Systematic Review. Heart. Lung and Circulation 2019.

• 5.    Ogedeghe C. et al. Masket hypertension: evidence of the need to treat. Cun Hypertens Kep. 2010; 12:349 – 55.

• 6.    Brown DW et al. Blood pressure parameters and risk of fatal stroke, NHANES // mortality study. Am J Hypertens. - 2007; 20:338 – 41.